Zaburzenia sensoryczne u dzieci z autyzmem

Metoda integracji sensorycznej (Sensory Integration -SI) jest to koncepcja diagnostyczno-terapeutyczna stworzona przez dr Jean A. Ayres, stworzona początkowo dla dzieci z trudnościami w nauce. Powstała w późnych latach 60 tych w oparciu o wiedzę z zakresu neurologii, psychologii, terapii zajęciowej i wiedzy z zakresu rozwoju człowieka.
Zaburzenia integracji sensorycznej zwane zaburzeniem przetwarzania sensorycznego (SPD) polegają na nieefektywnym przetwarzaniu bodźców przez układ nerwowy. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego mogą współwystępować z autyzmem, zespołem FAS, niepełnosprawnością intelektualną, chorobami genetycznymi, neurologicznymi, z ADHD, występują także niezależnie od nich.
Zaburzenia integracji sensorycznej przejawiają się przez zaburzenia schematu ciała, równowagi, planowania ruchu, postawy ciała, małej motoryki, mowy, percepcji wzrokowej i słuchowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, zaburzenia koncentracji uwagi i wiele innych.
Wśród przyczyn SPD wymienia się:
czynniki prenatalne (leki, alkohol, papierosy, narkotyki, komplikacje w czasie ciąży tj. wirusy, choroba przewlekła, stres, unieruchomienie), obciążenia genetyczne, wcześniactwo, niska waga urodzeniowa czynniki okołoporodowe (niedotlenienie, cesarskie cięcie) a także częste hospitalizacje, nieodpowiednia stymulacja (nadmierna lub niewystarczająca).

W zakresie odbierania i przetwarzania bodźców sensorycznych bierzemy pod uwagę 7 układów: dotykowy, proprioceptywny, przedsionkowy, układ wzroku, słuchu, węchu i smaku, przy czym można powiedzieć, że trzy najważniejsze (bazowe) to- czucie powierzchowne, głębokie i zmysł przedsionkowy.
Układ dotykowy (czucie powierzchowne)- dotyk jest bardzo ważny w opanowywaniu umiejętności sensoryczno -motorycznych oraz praksji. Działając na inne układy pobudza wiele poziomów i obszarów mózgu. Stopień integracji układu dotykowego jest dobrym wskaźnikiem integracji sensorycznej. Mówi się o dotyku protopatycznym- pierwotnym (świadomość dotknięcia, dotyk obronny), oraz epikrytyczny -różnicujący. Dotyk rozwija się najwcześniej, wyróżniamy kilka rodzajów receptorów- dotyku, ucisku, faktury, ciepła, zimna, bólu. Receptory czuciowe: ciałka Meissnera (między naskórkiem a skórą właściwą), ciałka Paciniego ( w ścianach narządów wew., naczyń krwionośnych, skórze, są receptorami wibracji i leżą w skórze właściwej), wolne zakończenia nerwowe.
Dotyk wpływa na percepcję ciała, percepcję dotykową, praksję, percepcję wzrokową, nabywanie umiejętności szkolnych, bezpieczeństwo emocjonalne, funkcjonowanie społeczne.
Układ proprioceptywny- jest to zmysł odczuwania samego siebie, należy do najwcześniej rozwijających się zmysłów. Receptory znajdują się w mięśniach, stawach i okalających tkankach. Układ ten wpływa na świadomość ciała, stabilizację posturalną, kontrolę ruchu, stopniowanie ruchu, praksję. Odpowiada za świadomość pozycji i ruchu w przestrzeni a także za odpowiednie dostosowanie siły do wykonywanej czynności. Np. inaczej podnosimy kubek z gorącą herbatą niż pusty plastikowy kubeczek.
Układ przedsionkowy- układ przedsionkowy wraz z propriocepcją i wzrokiem odpowiada za równowagę. Układ przedsionkowy wpływa na napięcie mięśniowe, pobudzenie, bezpieczeństwo grawitacyjne, ruch i równowagę, koordynację, płynność ruchów, praksję, przetwarzanie słuchowo-językowe, przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne, emocje. W zakresie tego układu są receptory ruchu- przewody półkoliste (sygnalizują przyspieszenie kątowe) i receptory siły grawitacji (narządy otolitowe- łagiewka i woreczek sygnalizują przyspieszenie liniowe), zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym. Receptory dają nam informacje w jakim położeniu znajduje się ciało i co się z nim dzieje, reagują na siłę grawitacji. Gdy występują zaburzenia w przetwarzaniu tego układu dziecko może bać się ruchu, wysokości, może bać się oderwać stopy od podłoża, może mieć niechęć do ruchu obrotowego lub nie zdawać sobie sprawy z zagrożeń związanych z ruchem.
Zaburzenia mogą występować także w zakresie układu wzroku, słuchu, węchu i smaku. Często objawem zaburzeń sensorycznych są trudności szkolne, nadpobudliwość, problemy z koncentracją uwagi. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego mogą występować w każdym wieku, choć najczęściej diagnozowane są u dzieci.
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego dzielimy na:
-zaburzenia modulacji sensorycznej -nadreaktywność sensoryczna, podreaktywność sensoryczna, poszukiwanie sensoryczne
-Zaburzenia różnicowania sensorycznego
-Zaburzenia ruchu na bazie sensorycznej- zaburzenia posturalne, dyspraksja
Nadwrażliwość- to reakcja walki i ucieczki, przewaga układu współczulnego odpowiedzialnego za pobudzenie (wyrzut adrenaliny i glukozy) nad układem przywspółczulnym, brak habituacji do bodźca, agresja, lęk, labilność emocjonalna lub wycofanie.
Podreaktywność- wiąże się z występowaniem dużego zapotrzebowania na wyraźne mocne bodźce, układ nerwowy potrzebuje większych bodźców niż u innych by je zarejestrować, może się to przejawiać przez „ignorowanie” słabszych bodźców.
Poszukiwanie sensoryczne- potrzeba bardzo silnych bodźców, ciągłych zmian, silnych wrażeń, często brak poczucia zagrożenia.
Zaburzenia różnicowania sensorycznego- trudności w różnicowaniu różnych bodźców, np. w układzie dotykowym- rozróżnianie faktur i określanie jego cech- szorstki, gładki, miękki, twardy, lokalizacja bodźca na ciele.
Układ słuchowy- rozróżnianie dźwięków- wysoki, niski, cichy, głośny.
Układ proprioceptywny- rozróżnianie czy przedmiot jest lekki czy ciężki, odległość blisko-daleko.
Dyspraksja
Praksja- jest to zdolność mózgu do wyobrażenia, organizowania i wykonywania nowych ruchów i aktywności ruchowej (planowanie, sekwencyjność, naśladowanie ruchu).
Dziecko z dyspraksją jest niezgrabne ruchowo, ma trudności z konstruktywnymi zabawami (np. układanie klocków), wykonuje aktywności ruchowe w nieefektywny sposób, ma słabe poczucie ciała w przestrzeni, słabe umiejętności w zakresie małej motoryki, trudności z aktywnościami wymagającymi wyczucia czasu i sekwencyjności, trudności z przełożeniem instrukcji werbalnych na ruchowe, problemy z koordynacją, naśladowaniem ruchów, planowaniem motorycznym.
U dzieci z autyzmem bardzo często występuje duże zapotrzebowanie na bodźce zwłaszcza proprioceptywne. Często też występuje problem z planowaniem i organizacją ruchu, a także nadwrażliwość dotykowa, słuchowa. Zazwyczaj potrzebna jest długa i intensywna terapia.
U dzieci z Zespołem Aspergera często występuje nadwrażliwość dotykowa, słuchowa, wzrokowa a także w zakresie układu węchu i smaku. Dzieci te mogą bać się wysokości lub mieć nietolerancję na ruch obrotowy a także trudności z planowaniem i organizacją ruchu. Nie jest to jednak regułą i każde dziecko może przejawiać inne zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców, ważne jest więc indywidualne podejście do każdego dziecka i dobra diagnoza.
Zaburzenia mogą dotyczyć wielu zmysłów lub wybiórczo jednego, może być nadwrażliwość w obrębie jednego układu a podwrażliwość w obrębie innego. Ważna jest współpraca z innymi specjalistami, należy brać pod uwagę czy nie występują zaburzenia ogólnorozwojowe, psychiczne, neurologiczne, czy nie współwystępują inne choroby.

Diagnoza SI obejmuje:
-wywiad z rodzicami
-obserwacja spontanicznej i kierowanej aktywności dziecka
-obserwacja kliniczna- arkusz obserwacji klinicznej i testy południowo-kalifornijskie
Terapia prowadzona jest z częstotliwością dostosowaną do potrzeb dziecka, w Polsce najczęściej stosuje się ją raz w tygodniu po 45-60 minut. Bardzo ważna jest konsultacja z rodzicami w celu omówienia postępów terapii i trudności występujących u dziecka, a także pomoc w dostosowaniu środowiska sprzyjającemu rozwojowi i opracowanie tzw diety sensorycznej.

Anna Skutnik