Wspomaganie rozwoju pamięci dziecka w wieku przedszkolnym

1. Charakterystyka pojęcia- pamięć.

Pojęcie pamięci

Pamięć od dawna kształciła się wraz z postępem ewolucji i cywilizacji. Postęp i zmiana jakości życia powoduje, że wrodzone zdolności do zapamiętywania zjawisk mogą okazać się niewystarczające. Współczesne życie wymaga od nas zwiększonych zdolności sprawnego myślenia i szybkiego podejmowania decyzji w oparciu o wcześniej zebrane doświadczenia.
Pamięć jest jedną z wielu cech naszego intelektu. Zdolność zapamiętywania osób, sytuacji, informacji zdarzeń jest konieczna od pierwszych chwil życia. Jej sprawność decyduje o naszych sukcesach w szkole, w pracy, w kontaktach interpersonalnych.
Od pierwszych lat nauczania uczniowie muszą otworzyć się na ogrom treści, wiadomości i umiejętności, jakie stawiają przedszkole i szkoły. Zakres wiedzy, jaką należy opanować zawarta jest w programach nauczania, a zadaniem nauczyciela jest dopilnowanie, aby jego uczniowie opanowali treści z danego zakresu edukacji. Wiedzy szkolnej przybywa i uczniowie muszą zapamiętywać coraz więcej wiadomości. Następnie, aby dostać się na studia czy tez znaleźć pracę należy wykazać się i umiejętnie przedstawić zapamiętane wiadomości. Zauważamy tu silny związek procesów zapamiętywania z procesami uczenia się. Mówiąc, że komuś udało się nauczyć czegoś mamy na myśli, że zapamiętał coś. Pamięć jest, więc dowodem, że coś zostało wyuczone.
W książce „Wspomaganie dzieci w rozwoju do skupienia uwagi i zapamiętywania” autorki zdefiniowały pamięć, jako najważniejszy mechanizm rejestrowania osobistego doświadczenia, przetwarzania go i przechowywania, a potem odtwarzania, gdy zajdzie ku temu potrzeba
Jerzy Vetulani interpretuje pamięć jako „pewną cudowną właściwość wrodzoną ludziom i zwierzętom... Dla człowieka pamięć jest niezbędna, dla rozwoju świadomości i osobowości. Jesteś tym, kim jesteś, bo pamiętasz to, kim jesteś, byłeś i co się z Tobą działo. Gdy przestajesz o tym pamiętać tracisz osobowość”.
Jeszcze inaczej opisują pamięć autorki książki „Ja i moja pamięć”. Rozumieją ją jako właściwości i jako proces.
Pamięć jako właściwości człowieka, umiejętności, które pozwalają na gromadzenie i wykorzystanie informacji docierających do niego ze świata zewnętrznego i własnego organizmu.
Pamięć jako proces, czyli zjawisko zachodzące w czasie i dynamice. Mowa tu o zapamiętywaniu, przechowywaniu, przypominaniu i zapominaniu.
Pisząc o pamięci S. Garczyński wyróżnia pięć różnych jej właściwości.
- pojemność
- gotowość
- dokładność
- trwałość
- szybkość zapamiętywania.
Uważa, że od szybkości zapamiętywania ważniejsza jest gotowość pamięci, jej ścisłość i trwałość.
Stwierdza również, że pamięć to podstawa osobowości. Pamięć każdego człowieka jest inna i składają się na to zarówno cechy wrodzone jak i nabyte.

Rodzaje pamięci

Psycholodzy i naukowcy zajmujący się badaniem, rozwojem procesów pamięci określają kilka rodzajów pamięci np.:

• Epizodyczna i semantyczna
Pamięć epizodyczna przechowuje informacje o faktach jednostkowych, rozgrywających się danym miejscu i czasie np.: opisy obserwowanych zdarzeń, dane biograficzne. Fakty te mogą ulegać zmianom i pojawiają się nowe informacje np.: o kolejności następujących zdarzeń. W pamięci epizodycznej nie następują uogólnienia, coś jest takie lub inne i może się to stać źródłem późniejszych uogólnień, ale rejestracji (przechowywaniu) podlegają w większości same opisy.
Pamięć semantyczna wiąże się ściśle z systemem słownym i jego funkcją znaczeniowo- wyjaśniającą w poznawaniu rzeczywistości. Dane rejestrowane w pamięci nie ograniczają się do faktów jednostkowych, lecz informują o tym, co wspólne bądź odmienne(prawa, formuły, kategorie, klasyfikacje). Powstające uogólnienia mogą przybierać różnorodne formy i pozostają w różnych ze sobą relacjach, umożliwiając wzajemne odnoszenie jedne od drugich. Dzięki tym relacjom tworzy się system poznawczy.
• Deklaratywna i proceduralna
Pamięć deklaratywna (tzw. wiedza, „że”) zawiera wiadomości o faktach i zdarzeniach. Pamięć przechowująca łatwe na ogół do zwerbalizowania bądź mające postać werbalną wiadomości. Jest pamięcią opisową, dotyczy zjawisk, które można opisać. Jest to pamięć wydarzeń, znaczenia słów, faktów i zasad...Pamięć deklaratywna ulega amnezji, zapominaniu, które może być wynikiem procesów naturalnych bądź nastąpić pod wpływem urazów głowy, leków, alkoholu.
Pamięć proceduralna (tzw. wiedza, „jak”) zawiera różnego rodzaju operacje i programy. Jest pamięcią przechowującą umiejętności. Pamięć ta jest bardzo trwała. Umiejętności raz wyuczonej (jazda na rowerze) nie zapominamy do późnej starości. Jak pisze J.Vetulani pamięć proceduralna to „zapamiętywanie sposobów wykonywania pewnych czynności, których możemy się nauczyć na drodze prób i błędów i przez naśladowanie, ale nie umiemy i nie możemy dokładnie objaśnić słowami.”
• Krótkotrwała i długotrwała
Pamięć występująca natychmiast po kontakcie z bodźcem, po zauważeniu zjawiska lub zmiany w otoczeniu to pamięć bezpośrednia, trwająca kilka sekund. Ważne jest w tej fazie, aby podmiot poznający znajdował się w stanie aktywnego czuwania. Engram tworzony w tej fazie jest przechowywany bardzo krótko, a pamięć bezpośrednia jest zastępowana przez pamięć krótkotrwałą.
Jest ona również przemijająca, ale stabilniejsza i twa kilka minut.
Ulega ona jednak dość szybko osłabieniu, a na jaj miejsce wytwarza się pamięć długotrwała. Przykładem tych faz pamięci może być nauka jakiegoś materiału. Słabo zapamiętany materiał jednego dnia zaraz po ukończeniu nauki, na drugi dzień okazuje się dobrze opanowany.
• Dowolna i mimowolna
Pamięć dowolna polega na celowym, zamie4rzonym, intencjonalnym działaniu mającym na celu przyswojenie określonych treści.
Pamięć mimowolna polega na tym, że coś, na czym nie koncentrujemy uwagi „samo wchodzi do naszej pamięci”.
• Mechaniczna i logiczna
Pamięć mechaniczna jest zapamiętywaniem („wkuwaniem” na pamięć) poprzez wielokrotne powtarzanie materiału, treści w celu ich dosłownego przyswojenia.
Pamięć logiczna polega na zrozumieniu, wyłonieniu najważniejszych elementów, powiązań z wcześniejszą wiedzą.
• Pamięć zmysłów.
S. Garczyński wyróżnia pamięć wzrokową, słuchową, ruchową i ideową. Natomiast E. Czerniawska ujmuje pamięć wzrokową i słuchową oraz węchową, smakową, dotykową i kinestetyczno –ruchową. Uważa jednak, że najwięcej wiedzy o świecie zdobywa się wykorzystując wzrok i słuch.
• Pamięć sensoryczna i przemijająca.
Surowe doświadczenia sensoryczne tj, doświadczenia dotykowe i przestrzenne, smakowe i węchowe, wzrokowe i słuchowe, a także doznania informujące o stanie własnego organizmu tj. uczucie bólu, zmęczenia, głodu są przetwarzane na reprezentacje umysłowe i są magazynowane w pamięci na krócej lub dłużej.
Bodźce dochodzące z zewnątrz, których jest bardzo wiele człowiek wstępnie ocenia, które są ważne i które warto zatrzymać w pamięci przemijającej na chwilę, a tylko niektóre z tych zatrzymanych bodźców zatrzymane są na dłużej.

2.Wspomaganie pamięci.

Rozwój człowieka jest procesem ciągłym, trwającym wiele lat. Istotą rozwoju jest kierunkowość zmian, przechodzenie od form mniej doskonałych do coraz bardziej skomplikowanych, złożonych. Organizm reagując na bodźce płynące z zewnątrz, dążąc do zachowania równowagi biologicznej doskonali i modyfikuje swoje funkcje i strukturę.
Dziecko w wieku przedszkolnym gromadzi ogromne zasoby doświadczeń. Gromadzi doświadczenia w różnych dziedzinach i płaszczyznach (ruchowej, poznawczej i społecznej), w kontaktach z dorosłymi i z rówieśnikami.
Pamięć u dzieci w wieku przedszkolnym (3-7 lat) jest pamięcią mimowolną. Jest to pamięć niezamierzona. Dzieci nie stawiają sobie celu zapamiętania jakiegoś materiału, przyswajają różne treści, mimo, że nikt im nie kazał ich zapamiętać. Mimowolny charakter pamięci u małych dzieci spowodowany jest miedzy innymi tym, że słabo jest jeszcze rozwinięta kontrola nad procesami poznawczymi tzn. dziecko nie potrafi dobrze skupić uwagi, łatwo zmienia czynności pod wpływem innego bodźca, brakuje konsekwentnego działania.
M. Jagodzińska stwierdza, że „pamięć mimowolna, czyli niezamierzona występuje wtedy, gdy celem działania nie jest zapamiętanie, lecz na przykład zabawa. W takich sytuacjach pamięć jest produktem ubocznym czynności skierowanej na inny cel” .
Wielu psychologów zastanawiało się czy pamięć mimowolna polega na mechanicznym, biernym rejestrowaniu informacji, czy jest efektem aktywnego przetwarzania informacji. Przez wiele lat prowadzono badania nad tym zagadnieniem i stwierdzono, że pamięć mimowolna opiera się na aktywnych procesach przetwarzania informacji. „Najlepsze efekty przynoszą operacje związane z głębokimi poziomami analizy prowadzące do dobrego zrozumienia treści i powiązania z wcześniejszą wiedzą”.
Wraz z wiekiem dzieci pamięć zmienia się, przechodzi z pamięci mechanicznej do logicznej oraz do zapamiętywania. Pod koniec wieku przedszkolnego występuje już pamięć dowolna, inaczej zamierzona. Jest ona efektem czynności skierowanych na cel pamięciowy, czyli na zapamiętanie lub przypominanie.
Procesy pamięci zależne są od tego jak przebiega proces koncentracji uwagi i spostrzegania. Dziecko nie ma jeszcze wyćwiczonej pamięci słowno- logicznej, lepiej pamięta materiały obrazowe lub czynności ruchowe i manipulacyjne. Czynności i zdarzenia zabarwione emocjonalnie zapamiętywane są bardziej trwale. Dziecko sześcioletnie lepiej przyswaja sobie materiał sensowy, jest to spowodowane tym, że nie umie samodzielnie powiązać w logiczną całość podanych treści (odtwarza dany materiał nie swoimi słowami). Dziecko w tym wieku zapamiętuje intencjonalnie np.: wierszyk, rola w przedstawieniu.
Zapamiętywanie i przypominanie nie stają się odrębnym zadaniem pamięciowym, lecz włączają się w rozmaite formy aktywności dziecięcej.
To jak skutecznie zostanie zapamiętany dany materiał zależne jest od strategii pamięciowych, jakie dziecko zastosuje.
Strategie pamięciowe kształtują się powoli, przez wiele lat wraz rozwojem umysłowym dziecka. M. Jagodzińska opisuje definicje strategii pamięciowej. „Jeżeli dziecko podczas wykonania zadania pamięciowego podejmuje działanie, wykazujące związek z instrukcją pamięciową i przynajmniej częściowo je kontroluje, to można uznać, że stosuje strategię pamięciową. ”
Na strategię pamięciową składają się:
-świadomość tego, co się chce zapamiętać i dążenie do realizacji tego
-sposób, w jaki będzie się zapamiętywać
- wysiłek włożony w realizacje czynności ułatwiających zapamiętanie.
Można przyjąć strategię pamięciową jako operacje podejmowane, organizowane i kontrolowane ze względu na cel pamięciowy.
Dzieci stosują pewne czynności, dzięki którym zapamiętują jakiś materiał czy treści. Nie są to jednak strategie pamięciowe gdyż, cel i przebieg powtarzania jest inny a niżeli zapamiętanie. Dzieje się tak podczas zabaw dzieci, monologów i spontanicznych zachowań. Podczas zabaw i monologów dziecko wyraża swoje emocje i przeżycia, z których buduje swoją wiedze o świecie. Nie są to strategie pamięciowe, lecz pewne ekwiwalenty pamięciowe. Są one bardzo ważne gdyż, dzięki tym czynnościom dziecko skutecznie powtarza i opracowuje ważne informacje.
Dzieci doskonale zapamiętują w sytuacjach życiowych. Informacje są odpowiednio przekształcane, obrabiane, a następnie zapamiętywane. Doskonale zauważymy stosowane ekwiwalenty strategii pamięciowej podczas zabaw tematycznych dzieci.
Przykładami ekwiwalentów strategii pamięciowej są np.:
- manipulowanie przedmiotami
-łączenie przedmiotów, porównywanie ze sobą,
-grupowanie przedmiotów,
-szeregowanie przedmiotów
-ustalenie kolejności zdarzeń
-uważne słuchanie i „wyłapywanie” informacji.
Zauważamy, więc silny związek miedzy rozumowaniem, a zapamiętywaniem.

Wspomaganie dzieci w rozwoju pamięci.
a) Wspomaganie, w opanowaniu wierszy na pamięć
b) Wspomaganie w rozwoju pamięci wzrokowej
c) Wspomaganie w uważnym słuchaniu i zapamiętywaniu ważnych informacji.

Zabawy wspomagające rozwój pamięci.

„ Kto zmienił miejsce?”
Cel: utrwalenie imion kolegów. Ćwiczenie orientacji i pamięci.
Liczba uczestników: 8-10 dzieci.
Miejsce: w Sali, wiosną w ogrodzie, na trawniku.
Przebieg zabawy: dzieci siedzą w kole i przyglądają się dokładnie, kto, koło kogo siedzi. Nauczycielka wybiera jedno dziecko, które odchodzi z koła i odwraca się. W tym czasie nauczycielka wskazuje dwoje dzieci, które zamieniają się miejscami. Dzieci wzywają zgadującego „prosimy” i pytają: „Kto zmienił miejsce?” Po otrzymaniu prawidłowej odpowiedzi (wymienieniu imienia) dzieci proszą dalej „To zaprowadź go na miejsce”. Kto wypełni obydwa zadania prawidłowo nagradzany jest oklaskami.
Często stosowane są zabawy z wykorzystaniem zabawek np.:
a) „Co zniknęło?”
Dzieci siedzą na dywanie w kole. Nauczycielka układa w rzędzie 3-4 zabawek. Dzieci przyglądają się zabawkom i zapamiętują ich ułożenie. Nauczycielka wybiera jedno dziecko, które odchodzi od koła i odwraca się, a następnie wybiera drugie dziecko, które chowa za siebie jedną wybrana zabawkę. Zgadujący na wezwanie dzieci „prosimy”, wraca do koła i odgaduje, jaka zabawka została zabrana, schowana. Po dobrej odpowiedzi zostaje nagrodzony oklaskami.
Zabawę można przeprowadzać już w grupie dzieci 3-letnich. Dzieciom starszym 4-6 letnim zwiększamy liczbę zabawek.
b) „Co się zmieniło?”
Dzieci siedzą na dywanie w kole. Nauczycielka układa w rzędzie 3-4 zabawek. Dzieci przyglądają się zabawkom i zapamiętują je oraz ich ułożenie. Nauczycielka wybiera jedno dziecko, które odchodzi od koła i odwraca się, a następnie wybiera drugie dziecko, które zamienia miejscami jedną lub dwie zabawki. Zgadujący na wezwanie dzieci „prosimy”, wraca do
koła i odgaduje, jakie zabawki zmieniły swoje miejsce. Po dobrej odpowiedzi zostaje nagrodzony oklaskami.
Zabawa dla dzieci w wieku od 3-6 lat. Dzieciom starszym zwiększamy liczbę zabawek. Dzieci starsze podczas zabawy mogą zamieniać większą ilość zabawek.

Abraham P. Sperling „psychologia”
E.Gruszczyk-Kolczyńska, E.Zielińska „Wspomaganie dzieci w rozwoju do skupienia uwagi i zapamiętywania”
Jerzy Vetulani „Jak usprawnić pamięć” PLATAN 1993r.
E. Czerniawska, M. Ledzińska „Ja i moja pamięć” WSiP Warszawa 1994r.
Stefan Garczyński „Sztuka pamiętania” ISKRY Warszawa 1966r
Ziemowit Włodarski „Psychologia uczenia się” PWN Warszawa 1998
Jerzy Vetulani op.cit. (s24)
E. Czerniawska, M. Ledzińska op,cit. (s 10)
Maria Jagodzińska „Rozwój pamięci w dzieciństwie” GWS Gdańsk 2003
Zofia Bogdanowicz „Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli” Warszawa 1997 WSiP