Etapy rozwoju mowy dziecka

Rozwój mowy, mimo że uwarunkowany jest genetycznie, możliwy jest jedynie w kontaktach z innymi ludźmi, ze środowiskiem społecznym. Kontakty te zachodzą dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych. Język jest najdoskonalszym wytworem człowieka, albowiem tylko za jego pomocą możemy wyartykułować całą naszą świadomość i nasza tożsamość. Mowa pełni także rolę poznawczą: umożliwia słowne sterowanie spostrzeżeniami i wyobrażeniami, co uaktywnia uwagę dowolna, towarzyszy wszelkim czynnościom, modyfikując je i utrwalając w pamięci. Mowa pomaga dziecku także w ujawnianiu własnych uczuć, myśli i przeżyć, a więc pełni również rolę ekspresyjną. Pozwala dziecku znacznie skuteczniej oddziaływać na otoczenie i bezpośrednio ujawniać rodzicom powody nie tylko płaczu, ale złości czy smutku, upominać się o dowody przywiązania, walczyć o spełnianie życzeń, zachcianek itd.
Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych: języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Narządy artykulacyjne są ćwiczone już od najmłodszych lat poprzez odruch ssania, połykania i żucia. W ten sposób, język przygotowuje się do wymowy głosek środkowojęzykowych, a wargi do dwuwargowych.

Według Leona Kaczmarka, możemy wyodrębnić cztery okresy rozwoju mowy:

a) okres melodii (0-1 r. ż.);
głużenie – powstają przypadkowe dźwięki na zasadzie odruchu bezwarunkowego ( głużą wszystkie dzieci, także głuche)
gaworzenie – to dźwięki, które powstają w wyniku ruchów narządów mowy oraz powtarzania dźwięków usłyszanych z otoczenia (brak gaworzenia może sygnalizować, że dziecko nie słyszy)

b) okres wyrazu (1-2 r. ż.);
pojawiają się pierwsze słowa: mama, tata, baba, dada – dziecko wymawia wszystkie samogłoski ( oprócz nosowych) oraz spółgłoski: p, b, m, pi, Bi, mi, t, d, n, k, ś czasem ć (dziecko wymawia około 300 słów)

c) okres zdania (2-3 r. ż.);
Dziecko, w trzecim roku życia posiada niezwykle dużą umiejętność odtwarzania wszystkich elementów słowa. Pojawiają się proste zdania, dziecko wymawia już samogłoski nosowe ą, ę i spółgłoski: w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, l, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł, s, z, c, dz
Dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmień, ale nie zawsze umie ja wypowiedzieć. Dziecko wymawia 1000-1500 słów

d) okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r. ż.) .
Mowa dziecka czteroletniego ma charakter sytuacyjny, wyraża przeżycia związane z konkretna sytuacją i osobami w niej uczestniczącymi. Dominuje tu słowo oparte na zmysłowym poznawaniu rzeczywistości i powiązane z działaniem dziecka. Jego mowa ma wtedy charakter emocjonalny, składa się z pojedynczych słów lub krótkich zdań wyrażających prośbę, zaciekawienie, rozczarowanie. Treść takich wypowiedzi staje się w pełni zrozumiała dopiero przy uwzględnieniu konkretnej sytuacji oraz pozawerbalnych sposobów porozumienia, czyli mimiki, pantomimiki, intonacji słów dziecka.
W 4-5 roku życia dziecko zaczyna wymawiać:
głoski: sz, ż, cz, dż (potrafi je poprawnie powtórzyć), dziecko 4-letnie może jeszcze zamieniać je na: s, z, c, dz, dziecko 5-letnie powinno je wymawiać prawidłowo.
głoskę r – dziecko 4-letnie może zamieniać ją na głoskę l.

U dzieci pięcioletnich występuje duże zainteresowanie funkcją słowa, szukania odpowiedniego wyrazu, nazwy przedmiotów, czynności. Niekiedy powstaje nawet swoiste słowotwórstwo, mające za podstawę etymologiczne powiązanie wyrazów. Słowo staje się coraz lepszym narzędziem analizy otaczającej rzeczywistości oraz wyrażenia stosunków między jej elementami.
Około piątego roku życia, dziecko zna wszystkie formy odmiany części mowy i potrafi poprawnie je zastosować. Operując prawidłowo coraz większą liczbą słów, tworzy zdania.

W wieku sześciu lat, dziecko posiada już rozwinięty aparat artykulacyjny, a jego mowa pod względem dźwiękowym na ogół powinna być opanowana. Dziecko wymawia około 4000 słów. Dzieci sześcioletnie, chcąc poznać i zrozumieć świat, zadają dużo pytań dotyczących przyczyn i związków między zjawiskami i przedmiotami. Możemy zaobserwować, iż dzieci, które w spontanicznej mowie posługują się pełnymi zdaniami podczas opisywania ilustracji mogą udzielać prymitywnych odpowiedzi, ograniczając się jedynie do wyliczania przedmiotów. Wypowiedzi dziecka są tym pełniejsze, im bardziej jest ono związane emocjonalnie z ich treścią.

W 7 roku życia dziecko powinno opanować technikę mówienia pod względem artykulacyjnym, fonacyjnym, składniowym, gramatycznym, z zachowaniem właściwego akcentu, rytmu, melodii.

Prawidłowy rozwój mowy zależy od wielu czynników: ogólnej sprawności narządów artykulacyjnych, poziomu percepcji słuchowej ( słuchu fizycznego, słuchu fonemowego, pamięci słuchowej, umiejętności kojarzenia) oraz ogólnego rozwoju intelektualnego. Dziecko musi się nauczyć wymowy, tak jak wielu sprawności, które przeradzają się w umiejętności.
Obserwuje się, że poziom mowy, tak jak i innych sprawności np. ruchowych czy manualnych , bywa u dzieci w przedziale wiekowym 3-7 lat bardzo różny. Są dzieci, które zaczynają mówić wcześnie i ich wymowa jest prawidłowa i takie, które w wieku 7 lat wypowiadają się nieprawidłowo, a ich mowa jest niewyraźna i bełkotliwa. Przyczyna takiego staną mogą być:
• wady zgryzu lub uzębienia,
• osłabienie słuchu fizycznego,
• opóźnienie lub zaburzenie słuchu fonematycznego,
• mała sprawność narządów artykulacyjnych,
• zaburzenia emocjonalne,
• zaniedbania pedagogiczne,
• nieprawidłowe wzorce mowy
• itp

Dziecko, przebywając wśród bliskich sobie osób dorosłych, dąży do porozumiewania się z nimi, nawiązywania bliskich więzi, co inspiruje go do mowy. Ważną rzeczą jest, aby rodzice od najmłodszych lat życia dziecka, zwracali się do niego z różnymi wypowiedziami, demonstrując rozmaite przedmioty i czytając każdego dnia książki. Wiele nieprawidłowości wymowy wynika nie tyle z wad organicznych, ile ze złych nawyków. Często sami dorośli, którzy powinni dawać przykład dzieciom mówią infantylnie, pieszczotliwie- używając zdrobnień lub niechlujnie – zbyt szybko, niedokładnie wymawiają słowa „połykając” końcówki, posługują się nieprawidłowymi formami gramatycznymi – słowem ich mowa nie jest dla dziecka wzorem.
Rozwój mowy u dziecka, jest intensywny wówczas, gdy jest ćwiczony w toku naturalnej, swobodnej rozmowy, w której partnerem dziecka jest osoba dorosła. W wyniku takich zabiegów, dziecko ma bogaty zasób słów, łatwo łączy słowa w coraz dłuższe zdania o coraz bardziej poprawnej strukturze gramatycznej, z których poprawnie konstruuje treści w logiczne całości.

WSKAZÓWKI STYMULUJĄCE ROZWÓJ MOWY
1. Jak najwięcej mówić do malucha od pierwszych dni jego życia. Mówić ciepłym, serdecznym tonem i jak najwięcej uśmiechać się. Nie ważne, że dziecko nie rozumie ani słowa, ale wiele się od nas uczy, zapoznaje z akcentem, rytmem języka.
2. Wypowiedzi powinny być poprawne pod względem językowym, unikajmy zdrobnień i spieszczeń
3. Należy być czujnym i obserwować stan zdrowia fizycznego jak i psychicznego dziecka. Dbajmy o jego górne drogi oddechowe i uszy, zwracamy uwagę jak oddycha.
4. Słowa winne być wymawiane przesadnie dzieląc na sylaby: ma-ma, pie-sek. Wymawiane wyraźnie, nie połykajmy końcówek
5. Dostarczajmy dziecku bodźców dźwiękowych: śpiewamy, nućmy piosenki, recytujmy wierszyki, czytajmy bajki, słuchajmy z dzieckiem spokojnej muzyki
6. Oglądajmy z dzieckiem telewizję, komentujmy wydarzenia pojawiające się na ekranie telewizora, wybierajmy programy właściwe dla wieku dziecka.
7. Dziecko nie przygotowane pod względem artykulacyjnym niedostatecznie różnicuje słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do artykulacji zbyt trudnych dla niego głosek, często zaczyna je zniekształcać, wymawiając nieprawidłowo. Jeśli dziecko źle wymawia jakąś głoskę to nie zachęcajmy go do powtarzania wyrazów zawierających te głoskę po parę razy, ponieważ to tylko utrwala złą wymowę
8. Wszystkie spółgłoski wymawiamy krótko bez „y” na końcu.
9. Jeżeli u naszego dziecka zauważymy opóźniony rozwój mowy, warto wybrać się do logopedy
10. Zachęcajmy dziecko do oglądania różnych książeczek dydaktycznych o różnej tematyce: warzywa, owoce, zwierzęta, kolory. Nazywajmy przedmioty w nich zawarte i opisujmy sytuacje operując prostymi zdaniami.
11. Czytajmy dzieciom bajki, wzbogacając ich zasób słownikowy.
12. Wokół nas tyle się dzieje, stwarzajmy dziecku okazję do wypowiadania tego co przeżyło.

Bibliografia:

Bieńkowska K. (2012). Rozwój mowy u dzieci – norma a patologia. [w:] Niemczyk K. Wykłady z otolaryngologii. Warszawa: MediPage.
Datkun- Czarniak K., „Logopedia. Jak usprawnić mowę dziecka?”
Demel G. (1979). Elementy logopedii. Warszawa: WSiP.
Demel G. (1998). Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa: WSiP.
Harwas-Napierała B., Trempała J. (2010). Psychologia rozwojowa człowieka. T. 2. Warszawa: PWN.
Skorek E.M., „Oblicza wad wymowy.”
Styczek I., „Logopedia.”
Vasta R.(2004). Psychologia dziecka, Warszawa:WSiP.