Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka

Zabawa to jeden z najważniejszych przejawów aktywności dziecka. Składa się z wielu różnych czynności i działań. Jest działalnością najbardziej typową dla okresu dzieciństwa, ale występuje również u młodzieży i ludzi dorosłych. W literaturze przedmiotu trudno znaleźć jednoznaczną definicję zabawy, gdyż jest ona nie tylko zjawiskiem psychologicznym, ale także szerszym zjawiskiem kulturowym. Wincenty Okoń tak opisuje zabawę: „jest ona działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość. Choć działaniem tym rządzą reguły, których treść pochodzi głównie z życia społecznego, ma ono charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości” (W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, Warszawa, 1987, str. 44).
Zabawa to działanie wykonywane dla przyjemności, a nie z obowiązku, jak to ma miejsce w przypadku podejmowania pracy czy nauki. Nie oznacza to jednak, że między tymi rodzajami działalności nie istnieją żadne powiązania. Antoni Makarenko twierdzi, że dobra zabawa podobna jest do dobrej pracy, a w pewnym sensie dzieci do takiej pracy przygotowuje
Zabawy dziecka mogą być różnorodne. Ze względu na liczbę dzieci biorących udział
w zabawie wyodrębnić można zabawy indywidualne, czyli samotne oraz grupowe; natomiast biorąc pod uwagę poziom uspołecznienia dzieci można wskazać trzy rodzaje zabaw dzieci przebywających w grupie: równoległe (paralelne), gdy dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą, wymieniając co najwyżej zabawki czy nawiązując kontakt wzrokowy, zbiorowe, podczas których dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą między siebie ról i funkcji oraz zespołowe, podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. W sytuacji, gdy dziecko nie ma towarzystwa lub gdy chce izolować się od grupy, bawi się ono same. Taka zabawa nazywana jest zabawą samotną, indywidualną.
Kolejna klasyfikacja zabaw związana jest z przebiegiem zabawy, czyli strukturą czynności, składającą się na daną zabawą. Biorąc pod uwagę to kryterium możemy wyróżnić zabawy o różnym stopniu uporządkowania elementów w czasie i przestrzeni, od zabaw chaotycznych i otwartych do planowanych i zamkniętych (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992). Podziału można dokonać również ze względu na ich treść. Wyróżnia się wówczas:
- zabawy manipulacyjne, pojawiające się u dzieci najwcześniej. Polegają one na manipulowaniu przedmiotami w rozmaity sposób. Zabawy te pozbawione są treści, nie mają określonej struktury. Angażują spostrzeganie wzrokowe, słuchowe, dotykowe oraz wymagają złożonych ruchów rąk, dzięki czemu doskonale służą poznawaniu przedmiotów.
- zabawy konstrukcyjne, najbardziej typowe dla dzieci w wieku przedszkolnym. Polegają na tworzeniu wytworu z dowolnego materiału. Zabawy te uczą dzieci projektowania, planowania, doskonaląc jednocześnie funkcje spostrzeżeniowo - ruchowe, wyzwalają pomysłowość, pobudzają wyobraźnię oraz wdrażają do skupienia uwagi.
- zabawy ruchowe, zaspokajające potrzebę ruchu. Służą one również poznawaniu najbliższego otoczenia. Początkowo podejmowane są przez dzieci indywidualnie, z czasem stają się zabawami zespołowymi. Nie sposób pominąć funkcji i ogromnego znaczenia zabawy w rozwoju dziecka. Według Przetacznik – Gierowskiej i Makiełło – Jarżą zabawa jest swoistą formą uczenia się: zdobywania wiadomości, umiejętności i sprawności. Stanowi dla dziecka doskonałą okazję ku temu, by poszerzać krąg doświadczeń, żeby nauczyć się celowo
i skutecznie działać i oddziaływać na otoczenie. Pozwala utrwalać oraz operować zdobytymi informacjami.
W literaturze przedmiotu podkreśla się szczególne znaczenie zabawy w role. Odtwarzając w takich zabawach działalność osób dorosłych pozwala poszerzyć orientację
w zawodach i zajęciach wykonywanych przez różnych ludzi, w miejscach i instytucjach, gdzie pracują, w stosunkach społecznych, jakie między sobą nawiązują. Dzięki tego typu aktywności dziecko wchodzi w świat wyższych form działalności ludzkiej, w świat zasad, ludzkich relacji, które poprzez zabawę stają się źródłem rozwoju moralnego dziecka. Zabawa towarzyszy człowiekowi już od najwcześniejszego okresu życia. Zabawą przesycona jest niemal wszelka działalność dziecka w wieku przedszkolnym. Zajmuje ona więc zasadnicze miejsce w procesie jego rozwoju i wychowania. Zabawa w tym wieku określana jest najważniejszą linią rozwoju. Szczególną rolę w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym upatruje się w twórczych zabawach tematycznych, podczas których dotychczasowe doświadczenia dziecka zostają uzupełnione czynnością jego wyobraźni i fantazji. Zabawy te to takie, w których dziecko sobie i innym osobom lub przedmiotom nadaje pewne role np. udaje, że jest na przykład lekarzem, nauczycielką, supermanem, koniem. Początkowo
w zabawach tych dziecko uczestniczy samo, natomiast starsze dzieci przedszkolne chętnie angażują się w aktywności zespołowe. Dziecko odgrywa swego rodzaju przedstawienie,
w które chce włączyć inne osoby, najczęściej swoich rówieśników, a gdy jest to niemożliwe, angażuje dorosłych. Dzieci trzyletnie łączą się zazwyczaj w małe, 2-3 osobowe grupy, podczas gdy ich nieco starsi koledzy (4- i 5-letni) łączą się w zespoły już nawet 5-cio osobowe. W czasie zabaw tematycznych często ich uczestnicy wykorzystują różnego rodzaju rekwizyty, którymi mogą być zarówno zabawki, jak i inne przedmioty, którym dzieci nadają znaczenie symboliczne. „W zabawie na niby patyk włożony między nogi może stać się konikiem, a małe dziecko z miską na głowie i gumowym wężem w ręku – strażakiem” (A. Brzezińska, Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk. 2005, str. 199). Tego typu aktywność młodego człowieka spełnia kilka bardzo ważnych rozwojowo funkcji. Dzięki zabawie tematycznej dziecko spełnia swoje najważniejsze pragnienia, niemożliwe do realizacji w tym wieku w innej formie, a nadawanie nazwy, czyli określanie siebie jako mamy, lekarza czy nauczyciela ułatwia dziecku uświadomienie roli, jaką odgrywa. Dzięki wchodzeniu w role dziecko zmienia swą postawę wobec osób dorosłych, których działanie postrzega jako wzorzec. Czując się już w pewnym stopniu samodzielne i , chce uczestniczyć w ich zajęciach przynajmniej w formie zabawy. W zabawie w role następuje przekształcenie zachowania się dziecka, które staje się zachowaniem dowolnym, działaniem, które realizuje zgodnie z pewnym wybranym wzorcem. Normy, które leżą u podstaw wzajemnych stosunków międzyludzkich stają się poprzez zabawę podstawą rozwoju moralnego. W trakcie zabawy rozwija się również sfera wartości dziecka.
Opracowała mgr Małgorzata Krzyczkowska