Wpływ choroby przewlekłej na samoocenę dzieci

Badania nad populacją dzieci i młodzieży w wieku od 0 do 18 lat wykazały, że około 25% - 30% dzieci wykazuje znaczne odchylenia od normy, jeżeli chodzi o stan zdrowia i rozwój. Większość chorób, którymi dotknięte jest najmłodsze pokolenie ma postać przewlekłą, co oznacza, że młody, rozwijający się organizm dziecka musi zmagać się z procesem chorobowym przez wiele lat. Przewlekłe choroby bardzo często pozostawiają trwałe, negatywne skutki, które utrudniają dziecku pełne wykorzystanie posiadanego potencjału rozwojowego oraz obniżają jego możliwości przystosowawcze.
Każda choroba przewlekła zakłóca prawidłowy rozwój dziecka. Charakter i zakres zmian w rozwoju i zachowaniu dziecka zależą od rodzaju i stopnia ciężkości choroby lub urazu, od okresu życia, w którym nastąpiło uszkodzenie organizmu lub rozpoczął się proces chorobowy, od warunków istniejących w środowisku dziecka w chwili zachorowania czy doznania urazu oraz od jego właściwości psychofizycznych.
Każdy człowiek w toku rozwoju wykształca swój indywidualny, niepowtarzalny styl regulacji procesów przystosowania, zwany osobowością. Choroba przewlekła i okoliczności z nią związane stanowią szczególne zagrożenie dla prawidłowego kształtowania się osobowości dzieci i młodzieży. Choroba czy defekt fizyczny jako szczególny rodzaj sytuacji trudnej prowadzi do dezorganizacji zachowania dziecka, począwszy od drobnych nieprawidłowości (zmiany w nastroju) aż do wyraźnej patologii (nerwicowy rozwój osobowości).
Sytuacje powstałe w związku z chorobą przewlekłą u dziecka wywołują inne problemy niż u człowieka dorosłego. Skutki psychologiczne chorób u dzieci zależą w znacznej mierze od tego, w jakim okresie rozwoju wystąpiły. Dziecko, które do momentu choroby rozwijało się prawidłowo i osiągnęło określoną dojrzałość staje wobec innych problemów niż to, u którego choroba rozpoczęła się w pierwszych miesiącach życia. Rozwój fizyczny i psychiczny dziecka przewlekle chorego podlega tym samym prawom co rozwój dziecka zdrowego. Działanie tych praw zostaje jednak zakłócone przez chorobę, co zaburza lub uniemożliwia formy aktywności typowe dla zdrowych rówieśników. Natomiast w życiu chorych dorosłych choroba przede wszystkim zmienia kierunek aktywności przejawianej do czasu choroby.
Odrębność wpływu choroby na życie dziecka i dorosłego przejawia się również w ich zachowaniu. Zachowanie człowieka dorosłego uwarunkowane jest zmianą dotychczasowej aktywności zawodowej, społecznej i cechami osobowości chorego. Dla dziecka przewlekle chorego istotne jest oddziaływanie jego środowiska. Ważne jest jak ocenia chorobę bliższe i dalsze otoczenie, a szczególnie rodzina.
Choroba przewlekła wpływa nie tylko na rozwój fizyczny, ale także psychiczny dziecka. Psychologiczny stan chorego zależy przede wszystkim od jego stosunku do leczenia, od woli przezwyciężenia choroby. Od pacjenta zależy w dużej mierze, jaki obraz przyjmie choroba. Wyjątek stanowią dzieci młodsze, dla których obraz choroby jest odzwierciedleniem opinii dorosłych i postawy rówieśników.
Choroba przewlekła , jako źródło przykrych, powtarzających się wielokrotnie doświadczeń, może zmienić strukturę i cechy osobowości dziecka. Wpływ ten dotyczy zarówno podstawowych mechanizmów emocjonalno- motywacyjnych jak i wyższych struktur poznawczych czyli obrazu świata i obrazu samego siebie.
Posiadanie właściwego obrazu siebie jest sprawą istotną dla wszystkich ludzi, nie tylko przewlekle chorych. Jeżeli bowiem czyjeś wyobrażenia o sobie mijają się z rzeczywistością obiektywną, jest on narażony albo na niedocenianie i niewykorzystanie własnych możliwości na skutek zaniżonego obrazu siebie, albo jest narażony na liczne niepowodzenia, rozczarowania, wynikające z przeceniania własnych możliwości, wobec zawyżonego obrazu siebie. Obraz siebie danej osoby w dużej mierze decyduje o jej samopoczuciu i stosunku do otaczającego świata, jakości kontaktów z innymi ludźmi, efektywności działania. Wpływa więc na cechy i oceny dokonywanej przez innych, wywołując określone zachowania otoczenia wobec jednostki.
W literaturze dotyczącej pojęcia obrazu własnej osoby, zwraca się uwagę na istotne znaczenie tego pojęcia dla rozumienia zachowania człowieka, gdyż obraz siebie czyli samoocena odgrywa istotną rolę w jego procesie przystosowania. Ważne jest nie tylko to, jak człowiek rozumie świat, który go otacza, lecz również to, jak spostrzega i rozumie samego siebie. Prawie wszyscy teoretycy osobowości przypisują obrazowi siebie duże znaczenie w osobowości.
W codziennym życiu jesteśmy tacy, jaki mamy obraz siebie, a zachowujemy się zgodnie z tym, jakie mamy zdanie o sobie. Obraz siebie reguluje, kontroluje i kieruje zachowaniem jednostki, determinuje jej stosunek do otoczenia, pobudza do działań, określa poziom stawianych sobie celów, czyli wyznacza poziom aspiracji i jest ważnym czynnikiem określającym natężenie motywacji. Trzeba mieć adekwatny obraz samego siebie, szczególnie jeśli chodzi o osoby niepełnosprawne i z wszelkiego rodzaju schorzeniami, aby samodzielnie rozwiązywać problemy i żyć w otwartej społeczności. Jest to ważne przy uczeniu się pokonywania życiowych trudności, przezwyciężania konfliktów, likwidowania zachowań agresywnych czy dostosowania się do powszechnie przyjętych norm moralnych. Od obrazu siebie zależy to, czy jednostka podejmie pewne działanie, czy też zrezygnuje z obawy przed niepowodzeniem, jak będzie zachowywała się po osiągnięciu sukcesu, a jak w sytuacji porażki, czy będzie wpływać na swój los, czy też podda się biegowi zdarzeń i działaniu sił zewnętrznych.
Mając na uwadze fakt, że rozwój osobowości uzależniony jest od regulowania stosunków z otoczeniem fizycznym i społecznym oraz uwzględniając realia niepełnosprawności czy chorób przewlekłych, można przyjąć, że:
- obraz własnej osoby stanowi jeden z podstawowych elementów regulujących postępowanie i zachowanie się człowieka;
- to zachowanie jest oceniane (akceptowane lub odrzucane) przez otoczenie społeczne;
- oceny i opinie formułowane przez innych wpływają na kształtowanie się obrazu siebie.
Znaczący wpływ na kształtowanie obrazu siebie u dziecka ma rodzina, która oddziaływuje na człowieka najwcześniej, jej wpływ trwa najdłużej i dotyczy wielu aspektów życia. Na to, jak dziecko spostrzega siebie, ma wpływ opinia jego rówieśników i nauczycieli, pozycja zajmowana wśród kolegów klasowych i postępy w nauce. Im korzystniejsza jest sytuacja szkolna dziecka, tym korzystniejszy jest jego samoocena. Niekorzystna sytuacja szkolna rodzi uczucia negatywne.
Uważa się, że w kształtowaniu obrazu siebie szczególną rolę odgrywają następujące czynniki:
- oddziaływanie społeczne – wpływ rodziny, szkoły, środków masowego przekazu;
- opinie i oceny formułowane przez osoby znaczące, a więc informacje społeczne, które kształtują samowiedzę;
- zamierzona lub spontaniczna aktywność człowieka;
- dojrzewanie biologiczne – informacje płynące ze strony organizmu.
Podsumowując, można stwierdzić, że kształtowanie obrazu samego siebie dokonuje się na podstawie własnych doświadczeń jednostki oraz postaw wobec niej przejawianych przez innych ludzi. Wyobrażenia, jakie ma dana osoba na swój własny temat, wywierają duży wpływ na jej emocjonalną równowagę i decydują o jej społecznym funkcjonowaniu.
Zagadnienie obrazu siebie było przedmiotem refleksji i badań wielu psychologów i pedagogów i w literaturze jest zagadnieniem dość często podejmowanym. Nauczyciele-wychowawcy pracujący w placówce sanatoryjnej na co dzień spotykają się z tym problemem, dlatego też stanowi on przedmiot szczególnych zainteresowań. Ogólnie przyjmuje się, że choroba przewlekła, jako źródło przykrych, powtarzających się wielokrotnie doświadczeń, może negatywnie wpływać na obraz samego siebie.
Dzieci przewlekle chore, to specjalna grupa dzieci, których fizyczne i społeczne ograniczenia hamują ich rozwój i aktywność życiową. Choroba jako czynnik utrudniający zaspokajanie wielu potrzeb oraz ograniczający swobodną aktywność jednostki wyzwala gniew, a nawet złość, staje się źródłem agresji. Dzieci te czują się odrzucone, wyobcowane ze świata normalnych, zdrowych rówieśników, występuje u nich okresowe obniżenie sprawności intelektualnej i pogorszenie samopoczucia (apatia, rozdrażnienie).
Choroba przewlekła i okoliczności z nią związane stanowią szczególne zagrożenie dla prawidłowego kształtowania się obrazu samego siebie u dzieci. Wywiera ona wpływ zarówno na kształtowanie się samooceny dziecka, jak i na jego samoakceptację. Obszar samooceny dzieci przewlekle chorych dotyczy najczęściej następujących płaszczyzn: funkcjonowanie emocjonalne, funkcjonowanie społeczne, cechy charakteru, cechy fizyczne i intelekt.
Z badań wynika, że wpływ choroby przewlekłej na samoocenę dziecka zależy od czasu trwania choroby oraz w istotnym stopniu zdeterminowana jest płcią dziecka. Czas trwania choroby różnicuje wyniki w zakresie funkcjonowania emocjonalnego (krótszy czas choroby powoduje wyższą samoocenę), cech charakteru (wysoka samoocena jest przy krótkim okresie trwania choroby i średnia przy dłuższym czasie choroby) oraz w zakresie cech fizycznych (dłuższy czas trwania choroby sprzyja niższej samoocenie). W zakresie intelektu poziom samooceny jest wysoki, natomiast w zakresie funkcjonowania społecznego średni i nie zależy od czasu trwania choroby. Płeć dzieci różnicuje wyniki w obszarze funkcjonowania emocjonalnego i cech fizycznych – u dziewczynek występuje samoocena wysoka, u chłopców średnia. W pozostałych zakresach samoocena jest niezależna od płci dziecka – w obszarze funkcjonowania społecznego i cech charakteru kształtuje się na średnim poziomie, zaś wysoka samoocena dotyczy intelektu.
Obraz samego siebie jest tym elementem struktury osobowości, który pełni funkcję integrującą i stabilizującą, reguluje aktywność dziecka, jego kontakty z otoczeniem. Dlatego koniecznym wydaje się włączenie do działań pedagogicznych problematyki samooceny dzieci.
Ze względu na fakt, że choroby przewlekłe sprzyjają kształtowaniu się negatywnego obrazu siebie u dzieci, nauczyciele, wychowawcy – jako osoby odpowiedzialne za ich rozwój – powinni chronić je przed nadmiarem przeżyć traumatyzujących, łagodzić przykre przeżycia związane z chorobą poprzez tworzenie atmosfery ciepła, życzliwości i zrozumienia, kształtować umiejętność pracy nad sobą oraz rozwijać twórcze mechanizmy osobowości, które pozwolą im skutecznie radzić sobie z ograniczeniami, jakie powoduje choroba.

Literatura

Arusztowicz B., W trosce o uśmiech chorego dziecka, WSiP,Warszawa1992
Pilecka W. Pilecki J., Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich, WSiP, Kraków 1992
Reykowski J., funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, PWN, Warszawa 1996
Siek S., Rozwój potrzeb psychicznych, mechanizmów obronnych i obrazu siebie, KAW, Warszawa 1984
Titkow A., Zachowania i postawy wobec zdrowia i choroby, PWN, Warszawa 1983
Witkowski T., Obraz siebie u młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną oraz sensoryczną, MDBO, Warszawa 1996