Diagnoza i terapia zaburzeń mowy

Diagnoza i terapia zaburzeń mowy – referat

Metodyka diagnozy i terapii logopedycznej to zespół określonych zasad i sposobów postępowania diagnostyczno-terapeutycznego z osobami wykazującymi nieprawidłowości w rozwoju mowy lub mającymi trudności z porozumiewaniem się .
Diagnoza logopedyczna to określony sposób postępowania badawczego zmierzający do potwierdzenia bądź wykluczenia istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmu. Objawy można ustalić dzięki danym zebranym z obserwacji, wywiadu, prób i testów językowych. Zależnie od wyników badań uzupełniających dokonuje się oceny jakościowo-ilościowej zachowań językowych . Diagnoza obejmuje rozpoznanie zaburzenia i zawiera wskazania terapeutyczne oraz prognozowanie. Nowoczesna diagnoza logopedyczna nie opiera się tylko na opisie defektów językowych i objawach towarzyszących, ale poszukuje również związków przyczynowo-skutkowych. Klasyfikuje występujące symptomy wyróżniają aspekt lingwistyczny i uwzględnia symptomy towarzyszące (psychologiczny, pedagogiczny, audiologiczny, foniatryczny i neurologiczny). Tego typu podejście umożliwia ustalenie przyczyn zaburzeń mowy, włączenie do terapii wielu specjalistów i pokonanie defektów mowy. Poprawna diagnoza logopedyczna jest niezbędnym warunkiem reedukacji, toteż powinna uwzględniać oprócz badania mowy szereg czynności dodatkowych, tj. przeprowadzenie wywiadu, ocenę sprawności narządów mowy, badania psychologiczno-pedagogiczne, badanie słuchu oraz inne badania medyczne, jeśli zachodzi taka potrzeba. Z uwagi na różnorodność zaburzeń w procesie komunikowania się nie wyróżnia się tylko jednego uniwersalnego, wystandaryzowanego narzędzia badawczego, które może być zastosowane w celu zbadania mowy w każdym przypadku .
Wskazuje się na cztery uniwersalne zasady postępowania przy stawianiu diagnozy logopedycznej:
• nawiązanie kontaktu z pacjentem i zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa;
• czas i procedury badania należy dostosować do indywidualnych możliwości i zdolności psychofizycznych pacjenta;
• metody i narzędzia diagnostyczne dobiera się w zależności od rodzaju zaburzenia, jego głębokości, nasilenia objawów, wieku pacjenta i jego możliwości psychofizycznych;
• badanie logopedyczne powinny być uzupełnione o dane z badań specjalistycznych .
Schemat badania logopedycznego powinien składać się z trzech etapów: określenia problemów, sformułowania hipotez i weryfikacji hipotez.
Celem pierwszego etapu jest stwierdzenie, na czym polega problem pacjenta i przeprowadzenie wstępnego badania, a więc wywiadu, obserwacji, orientacyjnego badania mowy i badania uzupełniającego. Wywiad polega na zgromadzeniu informacji nt. wieku, wykształcenia, środowiska w jakim żyje i pracuje pacjent, jego uzdolnień, zainteresowań i osiągnięć. Dzięki niemu uzyskuje się również informacje o ogólnym przebiegu rozwoju pacjenta, równocześnie ocenia się jego mowę oraz okoliczności pojawienia się objawów niepokojących pacjenta wraz z domniemanymi przyczynami zaburzeń mowy, współwystępującymi nieprawidłowościami i podjętymi krokami w celu radzenia sobie z trudnościami w zakresie językowego porozumiewania. Można, także pozyskać informacje o sposobach przeciwdziałania zaistniałym problemom i kondycji psychofizycznej pacjenta oraz ocenę stanu jego zdrowia. Z kolei obserwacja związana jest z ogólnymi reakcjami i zachowaniami badanego, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań werbalnych. Natomiast w orientacyjnym badaniu mowy istotne jest wstępne rozeznanie poziomu rozumienia mowy. Ocenia się również, czy pacjent mówi dużo i chętnie i jaki jest jego emocjonalny stosunek do mówienia. Należy skupić się nie tylko na ilości, ale i jakości wypowiedzi. W takcie badania należy również zwrócić uwagę na zachowania werbalne i niewerbalne pacjenta oraz na stosunek tych zachowań względem siebie. Trzeba wstępnie ocenić, czy badana osoba rozumie polecenia i pytania oraz czy potrafi na nie odpowiadać, prowadzić dialog i opowiadać. Ponadto zwraca się uwagę na to, czy zachowania werbalne i ich poziom są zgodne z norma wiekową. Po przeprowadzeniu badań wstępnych przeprowadza się badania uzupełniające zależnie od rodzaju zaburzenia czynności. Powinny one obejmować badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego, badanie funkcji połykowej, badanie funkcji oddechowych, orientacyjne badanie słuchu, badanie słuchu fonemowego, badanie pamięci słuchowej, badanie kinestezji mowy, badanie płynności mowy i prozodii mowy, badanie emisji głosu, badanie praksji i gnozji i orientacyjne badanie lateralizacji .
Drugi etap diagnozowania logopedycznego dotyczy dokładnego ustalenia inwentarza anormalnych zachowań językowych zakłócających lub zaburzających proces porozumiewania. Przeprowadza się badania podstawowe i badania specjalistyczne. Badania podstawowe oceniają sprawność językową i umiejętność czytania i pisania. Ocena językowej sprawności systemowej polega na badaniu mowy, zarówno mówienia (w aspekcie: fonetycznym, leksykalnym, gramatycznym, ekspresyjnym) jak i rozumienia (na wszystkich poziomach). Ocenić należy również językową sprawność sytuacyjną pacjenta (określenie, czy badany potrafi dostosować swoją wypowiedź do odbiorcy i sytuacji komunikacyjnej), jego sprawność społeczną (określenie, czy badany potrafi dostosować wypowiedź do społecznej rangi adresata), sprawność pragmatyczną (określenie, czy badany potrafi osiągnąć założony przez siebie cel wypowiedzi) oraz ocenę umiejętności w zakresie czytania i pisania. W celu uzyskania pełniejszych danych należy skierować pacjenta na badania specjalistyczne do lekarza, psychologa, pedagoga i innych specjalistów .
Na trzecim etapie ustala się program terapii, a więc czas trwania terapii, częstotliwość spotkań, prognozę oraz dobiera się odpowiednie metody pracy, narzędzia i środki .
Terapia logopedyczna to całość specyficznych, zamierzonych oddziaływań, ukierunkowanych na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się. Celem tych oddziaływań jest: usuwanie zaburzeń mowy, przywracanie mowy w przypadku jej utraty, nauczanie mowy niewykształconej, wyrównanie opóźnień rozwoju mowy, wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej, likwidacja przyczyn i skutków pierwotnych oraz wtórnych, do których zalicza się psychologiczne i pedagogiczne konsekwencji zaburzeń mowy .
W terapii logopedycznej wyróżnia się trzy stałe etapy: wstępny, właściwy i końcowy. Schemat ten może się odnosić do każdej terapii logopedycznej, bez względu na zaburzenia mowy występujące u pacjenta. Rozpatrując prowadzenie terapii różnych zaburzeń mowy należy zwrócić uwagę na fakt, że etap właściwy i końcowy są specyficzne dla różnych rodzajów terapii, z kolei etap wstępny zawiera wiele ćwiczeń wspólnych dla różnych zaburzeń mowy .
W związku z powyższym do etapu wstępnego zalicza się wszystkie ćwiczenia, które poprzedzają właściwe postępowanie terapeutyczne i mają na celu wprowadzenie nowych składników języka u pacjenta, a więc:
• ćwiczenia oddechowe, mające na celu wzmacnianie i wykorzystanie siły mięśni oddechowych, zwiększenie pojemności płuc, wyrobienie oddechu przeponowego, rozróżnianie fazy wdechu i wydechu oraz wyrobienie umiejętności pełnego, szybkiego wdechu i wydłużenia fazy wydechowej. Zmierzają one również do mówienia tylko na wydechu, dostosowania długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi, uświadomienia siły strumienia wydychanego powietrza i zsynchronizowania pauz oddechowych z treścią wypowiedzi;
• ćwiczenia fonacyjne (inaczej głosowe), celem tych ćwiczeń jest zmniejszenie lub zwiększenie napięcia mięśni krtani i gardła, osiągnięcie odpowiedniej wysokości głosu w trakcie mówienia, wykształcenie umiejętności regulowania natężenia głosu oraz wypracowanie miękkiego nastawienia głosu i opanowanie umiejętności kierowania strumieniem powietrza w tracie mówienia tak aby trafił on na komory rezonacyjne nasady;
• ćwiczenia narządów artykulacyjnych, polegające na usprawnianiu artykulatorów, opanowaniu umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych, usprawnieniu koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artykulacyjnego oraz wyrobieniu wrażliwości miejsc i ruchów w jamie ustnej istotnych dla prawidłowego wymawiania głosek;
• ćwiczenia słuchowe, zmierzające do nauki koncentrowania uwagi na sygnałach słuchowych i wypracowania umiejętności rozróżniania dźwięków otaczającego świata i identyfikowania ich, a także rozróżnianie dźwięków pod kątem ich cech i identyfikowanie poszczególnych realizacji fonemów oraz rozróżnianie cech prozodycznych języka;
• ćwiczenia ogólnej sprawności motorycznej, mają na celu wypracowania umiejętności napinania i rozluźniania mięśni, osiągnięcie koordynacji ruchowej, wypracowanie umiejętności poruszania się w przestrzeni, kształcenie umiejętności właściwego wykonywania sposobów przemieszczania się i kształcenie precyzji wykonywanych ruchów;
• ćwiczenia poszczególnych funkcji psychicznych (uwagi, pamięci), polegają na uwrażliwieniu pacjenta na odbiór informacji, dokonaniu ich analizy i syntezy z nastawieniem na odbiór i nadawanie mowy. Zmierzają również do wypracowania koncentracji i uwagi oraz umiejętności przechowywania i odtwarzania zdobytych informacji w zakresie mowy;
• ćwiczenia spostrzegawczości .
Planując i prowadząc postępowanie logopedyczne, logopeda powinien stosować się do pewnych zasad terapii logopedycznej, wyróżnia się osiem takich reguł:
• zasada wczesnego rozpoznania terapii mówiąca o tym, że należy jak najszybciej rozpocząć terapie logopedyczna, co skraca jej czas i zwiększa jej efektywność;
• zasada indywidualizacji, a wiec indywidualnego podejścia do każdego pacjenta. Mówi się tu o indywidualnym opracowaniu programu terapii konkretnego pacjenta i pod katem jego osobistego problemu, a także o indywidualnym prowadzeniu ćwiczeń, jednakże należy pamiętać, że bywają sytuacje, gdzie wskazane jest prowadzenie terapii grupowej tj. zajęcia relaksacyjne, logorytmika, ćwiczenia oddechowe, słuchowe itp.;
• zasada wykorzystania wszelkich możliwości pacjenta. Wówczas należy angażować maksymalna liczbę zmysłów i wykorzystywać posiadane przez pacjenta umiejętności;
• zasada kompleksowego oddziaływania w przypadku, gdy zaburzeniami mowy występują inne zaburzenia należy prowadzić równolegle do terapii logopedycznej również terapie współwystępujących zaburzeń;
• zasada aktywnego i świadomego udziału. Zakłada ona, że należy pobudzać zainteresowanie pacjenta, podnosić jego poziom motywacji, zachęcać go do działania i chwalić za najmniejsze osiągnięcia. Dąży one do wzmocnienia poczucia potrzeby ćwiczeń i rozumienia konieczności udziału w zajęciach;
• zasada współpracy z najbliższym otoczeniem. Informowanie pacjenta jego najbliższych o rodzaju, stopniu i przyczynach zdiagnozowanych zaburzeń. Omówienie z pacjentem i jego bliskimi programu i sposobu terapii, czasu jej trwania, czasu przewidywanych efektów i ustalenie wzajemnych oczekiwań oraz reguł współpracy;
• zasada systematyczności dotyczy rytmiczności i systematyczności ćwiczeń. Terapia logopedyczna powinna przebiegać według z góry określonych schematów, które są zgodne z metodyką pracy logopedycznej;
• zasada stopniowania trudności, wymaga rozpoczęcia terapii od ćwiczeń najłatwiejszych i kolejno realizować coraz trudniejsze przychodząc od elementów znanych do mniej znanych i nowych .
Wybór metod w terapii logopedycznej jest uwarunkowany rodzajem zaburzenia. Zależnie od charakteru trudności wykorzystuje się dostosowane do wieku i możliwości pacjenta sposoby pracy terapeutycznej. Metody stosowane w terapii logopedycznej dzieli się na:
• logopedyczne stosowane tylko w postępowaniu logopedycznym i dla niego specyficzne;
• lingwistyczne wykorzystywane w logopedii, a powstałe na podstawie wiedzy zaczerpniętej z różnych działów językoznawstwa;
• pedagogiczne wszelkie metody pracy stosowane na użytek terapii pedagogicznej zaadoptowane przez logopedie np. metoda dobrego startu;
• psychologiczne skupiające się na psychologicznych uwarunkowaniach i skutkach zaburzeń mowy np. techniki relaksacyjne;
• medyczne dotyczące włączeniu do terapii postępowania specjalistycznego np. leczenie ortodontyczne, audiologiczne lub chirurgiczne .
Metody stosowane w terapii logopedycznej maja charakter uniwersalny, a wiec mogą być zastosowane w diagnozie i terapii wszystkich zaburzeń mowy. Dokonuje się jedynie ich modyfikacji w zależności od indywidualnych i konkretnych potrzeb .

Bibliografia:
1)G. Jastrzębowska i O. Pelec-Pękała, Metodyka ogólna diagnozy i terapii logopedycznej [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi pod red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska, Opole 2003, Wydawnictwo UO, t. 2, s. 309..
2) L. Iskra i J. Szuchnik, Diagnoza logopedyczna [w:] Podstawy neurologopedii pod red T. Gałkowski, G. Jastrzębowska i E. Szeląga, Opole 2005, Wydawnictwo UO, s. 271.
3) A. Walencik-Topiłko, Ćwiczenia wstępne w terapii logopedycznej [w:] Podstawy neurologopedii pod red T. Gałkowski, G. Jastrzębowska i E. Szeląga, Opole 2005, Wydawnictwo UO, s. 303-304.