Podstawowe definicje zaburzeń mowy i ich przyczyny - referat

Podstawowe definicje zaburzeń mowy i ich przyczyny – referat
Celem referatu jest przybliżenie pojęcia sklasyfikowanych powyżej zaburzeń mowy i wskazanie na ich przyczyny.
Dysfazja i jej skrajny stan, afazja to częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem a więc systemem znaków i reguł gramatycznych. Właściwie to częściowa lub całkowita utrata znajomości języka, jego rozumienia i nadawania. W przypadku tego typu zaburzenia występuje, także trudności w ponownym nauczeniu się języka. Spowodowana jest uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych . Wyróżnia się siedem rodzajów afazji zależnych od miejsca uszkodzenia:
• korowa afazja ruchowa, wówczas zniszczeniu ulega ośrodek Broca, w który przechowywane są wyobrażenia ruchowe słów. Zaburzona jest zdolność powtarzania, mówienia i samodzielnego pisania, a zachowane jest rozumienie mowy;
• korowa afazja czuciowa, wynikająca z uszkodzenia okolicy Wernickiego, w której przechowywane są słuchowe wyobrażenia słów. W zasadzie zachowana jest mowa spontaniczna, czytanie i pisanie, które mogą ulegać zaburzeniom z powodu braku kontroli słuchowej. Zaburzone jest rozumienie i powtarzanie;
• afazja przewodzeniowa spowodowana jest przerwaniem połączeń między ośrodkiem Broca a ośrodkiem Wernickiego. Zachowane jest wówczas rozumienie i mowa spontaniczna, która może być jednak zaburzona wtórnie. Przede wszystkim zaburzone jest powtarzanie;
• transkorowa afazja ruchowa występuje wówczas, gdy przerwane zostają drogi łączące ośrodek Broca z innymi intelektualnymi okolicami kory. Powtarzanie i rozumienie są zachowane, a zaburzona jest mowa samodzielna;
• podkorowa afazja ruchowa, powstaje na skutek przerwania połączeń między ośrodkiem Broca, a korowymi ośrodkami dla mięśni warg, języka i krtani. Ośrodek Broca nie jest uszkodzony, a więc znajdujące się w nim wyobrażenia ruchowe wyrazów docierają do ośrodka pisma. Różni się ona od poprzedniej postaci afazji tylko tym, że chory może pisać;
• transkorowa afazja czuciowa następuje na skutek przerwania połączeń między ośrodkiem Wernickiego, a innymi intelektualnymi okolicami kory. Zachowane jest powtarzanie, ale zaburzone rozumienie;
• podkorowa afazja czuciowa spowodowana przerwaniem połączeń okolicy Wernickiego z projekcyjną okolicą słuchową. Zachowana jest mowa spontaniczna, czytanie i samodzielne pisanie. Natomiast zaburzone jest rozumienie, powtarzanie i pisanie pod dyktando, ponieważ bodźce słuchowe nie docierają do ośrodka Wernickiego .
Przyjęto, że zaburzenia rozwoju mowy wynikające z upośledzenia rozwoju mózgu to afazja lub dysfazja rozwojowa, a zaburzenia zachowania językowego wynikające z uszkodzenia prawidłowo rozwijającego się mózgu to afazja i dysfazja nabyta .
Główną przyczyną afazji jest uszkodzenie mózgu, które może powstać w skutek urazu lewej strony czaszki, w związku z rozwijającym się guzem, czy też inną strukturą patologiczną. W przypadku zaburzeń funkcjonowania mózgu najczęściej mówi się o udarze . Zaburzenia w krążeniu lub obrzęki znajdujące się nawet w pewnej odległości od głównego ogniska, mogą powodować zakłócenia w czynnościach nieuszkodzonych części mózgu. Uszkodzenia mogą mieć charakter ogniskowy (dotyczą tylko pewnych ograniczonych części) lub rozlany (obejmują bardziej rozległą przestrzeń) .
W literaturze przedmiotu istnieje wiele nieporozumień co do istnienia afazji wrodzonej. Niektórzy autorzy rezerwują ten termin wyłącznie dla dorosłych, a wynika to z przyjętej powszechnie definicji afazji. Natomiast od dawna obserwuje się to zaburzenie również u dzieci, u których brak rozwoju mowy nie jest spowodowany głuchotą, upośledzeniem umysłowym czy autyzmem .
Zatem afazja dziecięca jest pierwotnym bądź specyficznym zaburzeniem zachowania językowego wynikającym z patologii mózgowej. Nieprawidłowości w rozwoju mowy w afazji dziecięcej nie są wtórną konsekwencją innych zaburzeń wynikających z dysfunkcji mózgu. W przypadku zaburzeń rozwoju mowy pochodzenia centralnego dzieci niezwiązanych z głuchotą, upośledzeniem umysłowym lub zaburzeniami emocjonalnymi, wyróżniamy dwie postacie tego zaburzenia:
• afazja nabyta charakteryzuje się utratą osiągniętej już zdolności porozumiewania się;
• afazja rozwojowa zwana również alalią, słychoniemotą, niedorozwojem, niedokształceniem mowy o typie afazji, niemotą pochodzenia centralnego, wrodzonymi zaburzeniami mowy, wrodzonym niedorozwojem ekspresji lub recepcji i ekspresji słownej, specyficznym upośledzeniem rozwoju języka, afazją pierwotną lub wrodzoną. Afazję w tej postaci cechuje opóźnienie rozwoju mowy, jednakże tym terminom nie zawsze przypisuje się to samo znaczenie, co utrudnia opis tych zagadnień .
Wyróżnia się trzy grupy przyczyn afazji rozwojowej (dawnej alali):
• zaburzenie to może być uwarunkowane konstytucjonalnie lub dziedzicznie i nie ma przyczyny w budowie i funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego;
• niedostateczny rozwoju i opóźnienie neurologicznych procesów dojrzewania potrzebnych do rozwoju mowy. Zaburzenie to jest więc wynikiem zaburzeń funkcjonalnych, czyli dysfunkcji CUN;
• ograniczone uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, najczęściej z mikrouszkodzeniami mózgu .
Upodobnienie wymowy dziecka do przyjętego społecznie wzorca jest zazwyczaj zakończone pod koniec wieku przedszkolnego. Zdarzają się jednak odstępstwa i z powodu różnych przyczyn proces ten zostaje zahamowany. Mówi się wtedy o mniejszym lub cięższym odchyleniu w wymowie noszącym nazwę dyslali . W przypadku tego zaburzenia mówi się o trzech grupach niewłaściwej realizacji głosek tj. opuszczanie, zniekształcanie, podstawianie. W skrajnych zaburzeniach mowa może być zupełnie niezrozumiała .
Zdaniem A. Balejki, dyslalia to zaburzenia mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania jednego lub kilku dźwięków. Zatem jest to zaburzenie dźwiękowej strony języka, wyrażające się w formie zniekształcenia głosek lub w formie takiego ich zastępowania że brzmienie jest niezgodne ze społeczną formą wymawianiową .
Podobnie uważa G. Jastrzębowska, pisząc, iż dyslalia to nazwa kategorii zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy .
Uwzględniając kryterium etiologiczne, wyróżnia się następujące podziały dyslali:
• zależne od poziomu uszkodzenia mechanizmu mowy:
- dyslalia pochodzenia ośrodkowego wynikająca z nieprawidłowej struktury lub funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Zaburzenia tego typu na skutek obniżonej sprawności korowej części analizatora słuchowego uniemożliwiają prawidłowe różnicowanie dźwięków. Natomiast na skutek obniżonej sprawności różnicowania kinestetycznego mięśni aparatu artykulacyjnego uniemożliwiają prawidłowe różnicowanie czuciowe i wykonywanie ruchów artykulacyjnych. Trudności w słuchowym różnicowaniu dźwięków mowy prowadzą do ich niewłaściwej wymowy. Zaś trudności w różnicowaniu kinestetycznym przyczyniają się do niemożności prawidłowego wymówienia dźwięku;
- dyslalie motoryczne, ich przyczyna tkwi w obrębie drogi ośrodkowej, biegnącej od kory mózgowej do nerwów obwodowych;
- dyslalie sensoryczne spowodowane uszkodzeniem na drodze wstępującej, a więc od obwodu do kory mózgowej;
- dyslalia pochodzenia obwodowego, wynikająca z nieprawidłowej budowy receptora słuchowego lub obwodowego narządu artykulacyjnego;
• zależne od lokalizacji uszkodzenia narządów mowy, a więc aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego wraz z kierującymi ich funkcjonowaniem strukturami korowymi i podkorowymi:
- korową, spowodowaną uszkodzeniem zlokalizowanym w korze mózgowej;
- podkorową, gdzie uszkodzenie obejmuje struktury podkorowe;
- obwodową, spowodowaną defektem obwodowym, wywołującego wyłącznie zakłócenia w sferze dźwięków, którym nie towarzyszą inne patologiczne zjawiska językowe. Wówczas dziecko nie jest zdolne do wykonania danego ruchu artykulacyjnego. Wśród tego rodzaju dyslali wyróżnia się dodatkowo, dyslalię anatomiczną ruchową, anatomiczną słuchową i funkcjonalną, wynikające z określonych defektów zlokalizowanych na obwodzie.
• zależne od jakości defektu, a więc od tego czy wadliwa wymowa spowodowana jest uszkodzeniem organicznym, czy dysfunkcją narządów mowy:
- czynnościową, rozumianą jako wadliwa wymowa głosek przy braku uszkodzeń organicznych w budowie aparatu artykulacyjnego;
- organiczną, wynikającą z obwodowych uszkodzeń: niedosłuch, anomalie jamy ustnej i uzębieni oraz języka i podniebienia;
• zależne od tego czy zaburzenia artykulacji są zjawiskiem izolowanym, pierwotnym czy wtórnym, wywołanym przez inne zaburzenia rozwojowe:
- audiogenną, charakterystyczną w mowie dzieci z uszkodzonym narządem słuchu;
- sprzężoną z innymi zaburzeniami rozwojowymi .
Wady wymowy zaliczane do dyslali to:
• sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych (ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż);
• rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski r;
• kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski k;
• gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski g;
• lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski l;
• betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski b;
• mowa bezdźwięczna – wymawianie głosek dźwięcznych jakich bezdźwięczne odpowiedniki;
• inne odchylenia od normalnej artykulacji .
Przyczyną dyslali mogą być nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu narządów artykulacji. Zatem anomalie warg, języka, zgryzu, czy podniebienia miękkiego uniemożliwiają normalną wymowę. Niektóre nieprawidłowości wymagają udziału specjalistów, tj. krótkie wędzidełko, nieprawidłowości uzębienia lub rozszczepy warg, wyrostka zębodołowego i podniebienia oraz języka .
Kaczmarek wyróżnia dwie przyczyny dyslali, organiczne i czynnościowe. Przyczyny organiczne występują, gdy wadliwa wymowa została spowodowana przez anatomiczne zmiany organów mownych, słuchu lub centralnego systemu nerwowego. Natomiast przyczyną czynnościową jest wadliwe funkcjonowanie narządów mownych w skutek niedostatecznej uwagi słuchowej, niedbałości, upośledzenia umysłowego .
Jastrzębowska wyróżnia siedem przyczyn powstawania dyslali, tj. zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego, nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy, nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu, warunki niesprzyjające uczeniu się mowy, nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Wskazuje również na podłoże psychiczne oraz opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka .
Natomiast dysartria to zaburzenia mowy wynikające z uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowne. Występują zaburzenia kontroli i koordynacji czynności mięśni biorących udział w mowie. Z kolei anartria jest brakiem rozwoju mowy lub utratą już nabytych umiejętności wytwarzania dźwięków mowy spowodowaną wymienionymi przyczynami .
Według Jastrzębowskiej dysartria jest ograniczeniem, a anartria brakiem możliwości realizacyjnych, związanych z przekazywaniem prawidłowo sformułowanych myśli, nadawania testowi odpowiedniej substancji, powodowanymi niską sprawnością ruchową mięśni biorących udział w czynnościach mowy .
Na podstawie kryterium przyczynowego rozróżnia się następujące rodzaje dysartrii:
• dysartria korowa, spowodowana uszkodzeniem kory okolicy ruchowej związanej z obszarem mowy;
• dysartria rzekomo-opuszkowa powstająca przy uszkodzeniu dróg korowo-opuszkowych, łączących z korą jądra nerwów unerwiających narządy mowy;
• dysartria opuszkowa, występująca przy uszkodzeniu jąder nerwów znajdujących się w opuszce, często współwystępuje z uszkodzeniem dróg korowo-jądrowych i jąder nerwów opuszkowych;
• dysartria móżdżkowa (ataktyczna), występuje przy uszkodzeniu móżdżku;
• dysartria podkorowa, powodowana uszkodzeniem jąder podstawy mózgu .
Przyczyną dysartrii może być zatem uszkodzenie ośrodków ruchowych kory, dróg piramidowych, a także układu pozapiramidowego. Ściślej mówiąc, dysartria jest spowodowana uszkodzeniem w obrębie mózgu, pnia mózgu, móżdżku, nerwów obwodowych, złącza nerwowo-mięśniowego oraz samych mięśni. Wszelkie choroby, które dotyczą tych struktur tj. guz mózgu i pnia mózgu, choroby móżdżku, neuropatie, choroby neuronów ruchowych, miopatie, zapalenie mięśni, miastenia, choroba Parkinsona i inne choroby układu ruchu mogą prowadzić do dysartrii .
Zaburzenia dyzartryczne u dzieci spowodowane są nieprawidłową pracą mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych. Przyczyna zaburzeń aparatu ruchowego tkwi w uszkodzeniu odpowiednich struktur ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenia te mogą być obwodowe lub centralne i mogą dotyczyć obwodowego neuronu ruchowego (przejawia się porażeniem lub niedowładem, zniesieniem odruchów, obniżeniem napięcia mięsni, zanikiem mięśni i drżeniem pęczkowym), struktur zaliczanych do ośrodkowego neuronu ruchowego (przejawiają się niedowładem lub porażeniem, wzmożeniem odruchów, wzmożeniem napięcia mięśniowego, patologicznymi odruchami i współruchami) .
W przypadku zaburzeń płynności mowy, na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie należy wskazać jąkanie. Z zaburzeniem tego typu współwystępują zmiany psychiczne związane z procesem komunikowania się z ludźmi, tj. lęk przed mówieniem i unikanie kontaktów mownych z otoczeniem .
Niepłynność mówienia dzieli się na zwykłą i patologiczną. Natomiast reakcje jej towarzyszące na indywidualne (psychiczne, fizjologiczne) i społeczne. Zatem jąkanie jest funkcją patologicznej niepłynności mówienia, zwykłej niepłynności mówienia, reakcji psychicznych, reakcji fizjologicznych i społecznych .
Wskazuje się na trzy rodzaje jąkania:
• jąkanie kloniczne, objawiające się kilkakrotnym powtarzaniem tej samej głoski lub tej samej sylaby przed rozpoczęciem wypowiedzi lub w trakcie;
• jąkanie toniczne, to spazmatyczne zacinanie się, wypychanie siłą głoski lub całego słowa przy jednoczesnym napięciu mięśniowym;
• jąkanie kloniczno-toniczne lub toniczno-kloniczne, łączy oba rodzaje jąkania z dominacją skurczów jednych lub drugich .
Skurcze kloniczne i toniczne mogą lokalizować się w różnych częściach aparatu mowy i wtedy mówi się o jąkaniu oddechowym (skurcze umiejscowiły się w aparacie oddechowym), jąkanie fonacyjne (skurcze umiejscowiły się w aparacie fonacyjnym), jąkanie artykulacyjne (skurcze umiejscowiły się w aparacie artykulacyjnym) .
Opracowano wiele teorii, próbując wyjaśnić przyczyny jąkania. Jedną z przyczyn jąkania może być dziedziczenie niepłynności mówienia lub obniżona sprawność językowa, także zaburzenie funkcjonalnej asymetrii mózgu zarówno w zakresie funkcji werbalnych związanych z działalnością lewej półkuli mózgu, jak i w operacjach przestrzenno – wzrokowych, sterowanych przez prawą półkulę mózgu, uznawaną za siedlisko emocji. Zatem asymetria funkcjonalna mózgu jest u jąkających się słabiej zaznaczona, a jej wzorzec jest niekiedy przeciwny do modelu uznawanego za prawidłowy. W analizach wyróżnia się również następujące przyczyny pierwotne jąkania: naruszenie kolejności bodźców, zbyt silne skurcze mięśni zaangażowane w mówienie, zahamowanie fonacji, osłabienie rytmu, wadliwe predyspozycje spowodowane złą techniką mówienia. Kolejnymi przyczynami jąkania mogą być przestrach bez fizycznego urazu, silne bodźce powodujące szok nerwowy, fizyczny uraz połączony z bólem lub przestrachem, długotrwały stres, niepełnowartościowy system nerwowy, ciężki przebieg ciąży i porodu, choroby somatyczne. Mówiąc o przyczynach jąkania wskazuje się również nerwicę i pojawiający się lęk przed mówieniem .
Jedną z najnowszych logopedycznych klasyfikacji zaburzeń mowy przedstawił Stanisław Grabias, dzieląc je na:
• zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi (głuchota, niedosłuch, oligofazja, alalia, dyslalia);
• zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych: zaburzenia realizacji fonemów (dysglosja), zaburzenia realizacji ciągu fonicznego (mowa bezkrtaniowców, giełkot, jąkanie), zaburzenia realizacji fonów i ciągu fonicznego (anartria, dysartria);
• zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego (afazja, schizofazja) .
Bibliografia:
1). G. Jastrzębowska, Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci w świetle kategoryzacji międzynarodowych [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi pod red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska, Opole 2003, Wydawnictwo UO
2)G. Jastrzębowska, Afazja, dysfazja dziecięca [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi pod red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska, Opole 2003, Wydawnictwo UO, t. 2,
3)G. Jastrzębowska, Zaburzenia dysartryczne u dzieci [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi pod red.
T. Gałkowski i G. Jastrzębowska, Opole 2003, Wydawnictwo UO, t. 2,
4)Z. Tarkowski, Jąkanie. Giełkot [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi pod red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska, Opole 2003, Wydawnictwo UO, t. 2,
5)G. Jastrzębowska, Dyslalia [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi pod red. T. Gałkowskiego,G. Jastrzębowskiej, Opole 2003, Wydawnictwo UO, t. 2
6)G. Jastrzębowska, Zaburzenia dysartryczne u dzieci [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi pod red.
T. Gałkowski i G. Jastrzębowska, Opole 2003, Wydawnictwo UO, t. 2
7).A. Balejko, Pomagam dziecku w mówieniu, czytaniu i pisaniu, Białystok 1996, Wydawnictwo Logopedyczne
8)B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990, WSiP
9)L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966, Wydawnictwo Lubelskie, s. 91
10).I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1979, PWN
11)S. Grabias, Mowa i jej zaburzenia, „Audiofonologia” 1997, t.10