Ćwiczenia ortofoniczne wspomagające rozwój mowy dziecka w wieku przedszkolnym

WSTĘP

Na całokształt rozwoju dziecka i jego powodzenia szkolne w dużej mierze wpływa mowa. Jest ona atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, daje możliwość precyzyjnej komunikacji, stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji.
Nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi jest możliwe dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych. Mowa jednak nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek na-bywa ją w ciągu swojego życia osobniczego w kontakcie z mówiącymi ludźmi. Prawidłowy rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się jego rozwoju osobowości, ponieważ dzięki rozumieniu poznaje otaczający go świat, a przez mówienie wyraża swoje spostrzeżenia, uczucia, pragnienia i przeżycia.
Na podstawie obserwacji pedagogicznych przez kilkanaście lat stażu pracy zauważyłyśmy, że u coraz większej ilości dzieci występują zaburzenia rozwoju mowy, które mogą wskazywać na pojawienie się w późniejszym okresie specyficznych trudności w nauce. Stąd potrzeba udzielenia tym dzieciom pomocy terapeutycznej w postaci dodatkowych ćwiczeń ortofonicznych. Postanowiłyśmy zatem opracować program ćwiczeń ortofonicznych wspomagający rozwój mowy naszych podopiecznych. Warto też wykorzystać ćwiczenia i zabawy do pracy z dzieckiem w domu.

ROZWÓJ MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Kształtowanie się i rozwój mowy dziecka ma ścisły związek z rozwojem społecznym. Częste kontakty werbalne dziecka z otoczeniem przyspieszają ten rozwój, doskonaląc wymowę, bogacąc słownictwo. Ilościowe narastanie słownictwa stanowi ważną, lecz dość jednostronną charakterystykę rozwoju językowego.
Okres swoistej wymowy dziecięcej przypada na okres między 3 - 7 rokiem życia. W tym to właśnie okresie większość dzieci przebywa w przedszkolu. Nie stanowią jednolitej grupy pod względem rozwoju mowy. Są dzieci, które zaczęły mówić wcześnie i wymowa ich od samego początku była prawidłowa. Są dzieci, które zaczęły mówić później, ale wymawiały poprawnie poszczególne głoski. Są dzieci, które zaczęły mówić wcześnie, ale wymowa przez cały czas jest niewyraźna, są dzieci, które zaczęły mówić późno, a jednocześnie wymawiają wadliwie część lub nawet wszystkie głoski.
W trzecim roku życia, a potem w wieku przedszkolnym wzrasta umiejętność mówienia dłuższymi zdaniami, coraz bardziej zwartymi logicznie skonstruowanymi. Oprócz rozwijania rozmaitych schematów zdań pojedynczych dziecko używa wypowiedzi złożonych współrzędnie i podrzędnie. Doskonali się nadal umiejętność stosowania form fleksyjnych.
Dzieci trzyletnie mają tendencję do zastępowania [r] głoską [l], a głoski szumiące [s], [c], [z] zastępują głoskami syczącymi [š], [č], [ž]. W wymowie słyszymy „capka” - zamiast „czapka”, „safa” - zamiast „szafa”, „zaba ” - zamiast „żaba”.
U dzieci w wieku 4 - lat dostrzega się ogromną aktywność ruchową, wzrost zainteresowania otaczającym go światem, a co za tym idzie ogromna ilość pytań odnośnie przyczyny, skutku nazwy. W tym wieku utrwalają się głoski, jak: [s], [c], [z] oraz pojawia się prawidłowa artykulacja głoski [r].
Wypowiedzi dzieci pięcioletnich są już zrozumiałe, nie tylko dla osób najbliższych, ale również dla osób spoza kręgu dziecka. W tym też czasie ustalają się już wcześniej występujące spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe [s], [z] oraz zębowe [t], [d]. U dzieci pięcioletnich proces kształtowania się i utrwalania wymowy poszczególnych głosek powinien być zakończony. Należy pomóc dzieciom w pokonywaniu ewentualnych trudności w przyswajaniu nowego dla nich systemu fonemowego, ponieważ dzieci sześcioletnie uczą się czytać i pisać, zaś wadliwa wymowa utrudnia im tę naukę. Jeżeli u dziecka w tym wieku poprawnie przebiega artykulacja wszystkich głosek oraz bardzo dobrze rozwinięty jest słuch fonemowy, to analiza i synteza wyrazowa będzie przebiegała bardzo dobrze, co przyczyni się do szybkiej nauki czytania.

PRZYKŁADY ĆWICZEŃ ORTOFONICZNYCH W PRACY Z DZIECKIEM
Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest między innymi sprawne działanie narządów mowy. Dziecko uczęszczające do przedszkola ma możliwość uczestniczenia w zabawach ortofonicznych mających na celu doskonalenie prawidłowej wy-mowy. Realizacja każdej głoski wymaga innego układu artykulacyjnego i innej pracy mięśni. Toteż narządy mowy trzeba tak ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg i podniebienia.
Do ćwiczeń ortofonicznych możemy zaliczyć:
- ćwiczenia oddechowe
- ćwiczenia fonacyjne
- ćwiczenia logorytmiczne
- kształtujące słuch fonematyczny
- ćwiczenia usprawniające narządy mowne
- ćwiczenia artykulacyjne

ĆWICZENIA ODDECHOWE
Oddychanie jest czynnością fizjologiczną, niezbędną do życia w ogóle. Jest ono nie-rozłącznie związane z mówieniem. Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony oraz wydłużenie fazy wydechowej. Wszystkie ćwiczenia prowadzone z dziećmi powinny odbywać się w formie zabawowej. Rozpocząć należy od ćwiczeń najłatwiejszych, podczas wykonywania których, wykorzystujemy aparat oddechowy. Następnie przechodzimy stopniowo do trudniejszych, połączonych z poruszaniem rąk, nóg i całego tułowia z wypowiadaniem głosek, śpiewaniem i recytacją wierszy.
Oto kilka przykładów zabaw i ćwiczeń oddechowych.

1. WIOSENNE KWIATKI
Dziecko trzyma w ręce kwiatek z kolorowej bibułki. Powoli wciąga powietrze i również, po-woli robi wydech. Ćwiczenie należy powtórzyć kilkakrotnie /wykonanie wdechu i wydechu o jednakowym czasie trwania obu czynności/.

2. PAPIERKI
Zdmuchiwanie przez dziecko kolorowych papierków z gładkiej powierzchni. Zabawę prze-prowadza się w formie konkursu. Dziecko czy rodzic potrafi zdmuchnąć papierek /swojego koloru/ od razu.

3. KOLOROWE PAPIERKI
Dziecko otrzymuje rurkę i za jej pomocą zdmuchuje papierki. Zwycięża ten kto w czasie jednego wydechu, poruszając odpowiednio rurką, zdmuchnie jak najwięcej papierków.

4. DMUCHANIE NA PIÓRKO LUB WATKĘ
Dzieci ustawione w kole trzymają w rękach piórko lub zawieszą na nitce watkę. Na określony sygnał dzieci mocno dmuchają. Wygrywa to dziecko, czyje piórko lub watka wzniesie się najwyżej.

5. WYŚCIGI ŁÓDECZEK
Do dwóch wanienek napełnionych wodą wkładamy dwie łódeczki wykonane z papieru. W zabawie zwycięża ten, którego łódka najszybciej przepłynie na drugi brzeg. Oczywiście siłą napędową łódek jest tylko siła wydmuchiwanego powietrza z płuc.

6. WYLICZANKI
Entliczek, pentliczek, czerwony stoliczek.
Na kogo wypadnie, na tego bęc.

Ele mele dudki, gospodarz malutki,
gospodyni garbata, a jej córka smarkata.

7. BALONIK
Dzieci leżą płasko na dywanie, ręce mają położone na brzuszku. W czasie wdechu „balonik”- ręka leżąca na brzuszku unosi się do góry /balonik napełniony jest powietrzem/, gdy powietrze uchodzi z „balonika” ręka opada.

8. HUŚTAWKA
Dzieci leżą płasko na podłodze. Na brzuszek dziewczynki kładą lalkę, chłopcy misia. W czasie wdechu zabawka unosi się do góry, przy wydechu opada. Wdech i wydech wykonywane są bardzo wolno i równomiernie tak, żeby zabawka nie spadał z „huśtawki”.

9. PAJACYK
Stojąc w lekkim rozkroku dzieci wykonują skłon całego tułowia do przodu tak aby ramiona swobodnie i luźno zwisały nad podłożem. Na sygnał bardzo wolno unoszoną tułów w górę razem z ramionami oraz napierają powietrze nosem. Gdy sylwetka jest wyprostowana, ponownie wykonują skłon do pozycji wyjściowej, wydychając ustami powietrze „sycząc”.

10. TUREK
Dzieci siedzą w kole w siadzie skrzyżnym. Wykonują głęboki skłon do przodu tak, żeby ramiona były wyprostowane do przodu i opierały się o podłogę. Dzieci wdychają powietrze „nosem” prostując tułów, a ramiona unosząc do góry. Na określony dźwięk np. trójkąta muzycznego wykonują skłon „turecki” wydychając powietrze ustami.

11. HARMONIJKA
Dzieci stoją w małym rozkroku z rękoma opartymi na biodrach. Wykonują skłon w bok, głęboko wciągając powietrze do płuc. Druga strona tułowia rozciąga się jak harmonijka. Następ-nie dzieci robią wyprost, wypuszczając powietrze z „harmonijki. W następnej kolejności wykonują skłon w drugą stronę, znowu rozciągają „harmonijkę” nabierając powietrze, prostując się - wydychają powietrze.
Inną grupą ćwiczeń są ćwiczenia i zabawy połączone z wypowiadaniem głosek w fazie wydechowej. Ćwiczenia mogą być prowadzone w formie opowieści, podczas której, dzieci stanowią „tło”. Na przykład naśladują szum wiatru, szum morza /szumiąc - dłużej artykułują głoskę [s] zmieniając natężenie głosu, raz ciszej, raz głośniej/.
Przy rozwiązywaniu zagadek dzieci naśladują odgłosy zwierząt, przedmiotów oraz zjawisk przyrodniczych /syczenie węża, gęsi -„sss”; warczenie lwa -„wrr”; skrzypienie szafy -„yyy”; szczekanie psa -„hau, hau”; głos kury -„ko,ko”; koguta -„kuku ryku”; padające krople deszczu -„kap” itp./.

ĆWICZENIA FONACYJNE
Ćwiczenia fonacyjne /głosowe/ mają na celu wykształcenie u dzieci odpowiedniej wysokości i umiejętności właściwego stosowania natężenia głosu w czasie mówienia.
Ćwiczenia fonacyjne przeprowadza się na spółgłoskach nosowych [m],[n], jak również i na samogłoskach [a],[e],[i], [o],[u],[y]. W początkowym etapie ćwiczymy długą wymowę samo-głosek, a następnie ćwiczymy poprzez kilkakrotne powtarzanie tej samej głoski np. aaa .

1. PSZCZÓŁKI I MISIE
Dziecko - pszczółka biega „fruwa” brzęcząc: „bzy... bzu”. Podczas biegu dotyka, każdego śpiącego misia. Misie budzą się, przeciągają i cicho mruczą bo czują miód /przedłużają wy-mowę głoski [m]/. Gdy pszczółka zniknie w ulu, misie zapadają w sen - chrapiąc. Zabawę powtarzamy kilka razy.

2. USYPIANIE LALKI
Dziecko kołysząc lalkę śpiewa: aaa. Lalka nie chce spać, wówczas dziecko naśladuje jej płacz: uuu. Lalka przestaje płakać i należy ją utulić do snu /dziecko cichym głosem mówi: aaa/. Do pomocy dziecku w usypianiu lalki przychodzą inne zabawki, które w odpowiedniej kolejności nucą na swój sposób np.: owieczki – eee, jeżyki – iii itp. Na zakończenie opowiadania, gdy lalka jeszcze nie usnęła, wszystkie zabawki mówią po cichutku i coraz ciszej kołysankę. Lalka śpią.
Uwaga!
To ćwiczenie można wykonywać na różnych głoskach z odpowiednim natężeniem głosu.

3.LITERKI NA WYCIECZCE
Każde dziecko otrzymuje emblemat literki A, E, I, O, U, Y. Zapraszamy wszystkie literki na wycieczkę autokarem do lasu. Literki są zadowolone z jazdy autokarem, odzwierciedlając to w wypowiedziach, które są płynne i długie: aaaaa ,eeeee, iiiii, ooooo itp. Po dotarciu na miej-sce, literki podziwiają przepiękne widokiem, wyrażając w rytmicznej wymowie głosek z prze-rwami: a a a a ,e e e e itp. Kolejnym etapem wycieczki są zabawy na leśnej polanie. Literki E i U bawią się piłką, która literka trzyma piłkę wyraża radośnie i płynnie swoje zadowolenie: eeeee, uuuuu. Literki O i Y skaczą na skakankach wypowiadając najpierw powoli: o o o o o, y y y y y, potem szybko: ooooo, yyyyy. Po skończonych zabawach na polanie literki wracają do autokaru. W lesie nawołują się /echo/, żeby żadna literka się nie zgubiła. Nawoływanie prze-biega z większym i mniejszym natężeniem głosu. Każda literka woła koleżankę głośno wy-powiadając głoskę, a następnie powtarza coraz ciszej, „echo. Każda literka nawołuje oddziel-nie. Na skraju lasu wsiadają do autokaru i wracają z wycieczki.

ĆWICZENIA LOGORYTMICZNE
Celem ćwiczeń logorytmicznych jest wyrobienie u dzieci umiejętności słuchania mu-zyki, reagowania na zmiany rytmu, estetyki ruchów całego ciała, słuchowego rozróżniania i właściwego wypowiadania ciągów słownych przy uwzględnieniu elementów prozodycznych mowy /melodia, akcent, rytm/. Prowadząc ćwiczenia logorytmiczne rozwijamy zręczność, spostrzegawczość, wprowadzamy elementy współzawodnictwa i likwidujemy zahamowania
w przypadku silnych napięć ruchowych i emocjonalnych. Wskazane jest prowadzenie ćwiczeń logorytmicznych ze wszystkimi dziećmi, w szczególności z tymi, u których obserwuje się brak koordynacji ruchowej i silne napięcie mięśniowe.

1. KOŃ NA BIEGUNACH
Dziecko kroczy unosząc wysoko kolana, najpierw powoli – demonstracyjnie, jak na pokazie, potem szybciej, aż wreszcie konik galopuje - biegnie. Następnie zwalnia, aż do chwili gdy konik się zatrzymuje.

2. BALETNICA
Dziecko wykonuje chód na palcach /lekko i delikatnie/ po narysowanej na dywanie linii. Chodzi na prostych nogach w różnym tempie np.: 5 – kroków wolno, 5 – szybciej i znów 5 – wolno, ramiona wyciągnięte w bok. Następnie baletnica – dziecko dotyka czubkiem palców do podłogi unosząc nogę wysoko /na przemian raz jedną, raz drugą nogę/. Podczas ćwiczeń, wykonywane są też ćwiczenia rąk: opuszczanie, podnoszenie bokiem, z przodu przesuwanie na boki i znów opuszczanie. Tego typu ćwiczenia można wykonywać równocześnie z ćwiczeniami oddechowymi.

W czasie zabaw logorytmicznych można wykorzystywać akompaniament muzyczny lub instrumenty perkusyjne. Dziecko powinno nauczyć się odróżniać wartości rytmiczne, aby umieć dostosować ruch ciała do czasu trwania dźwięku.

3. MARSZ
Dziecko maszeruje w kole wiązanym przy akompaniamencie muzyki lub tamburyna. Na sygnał zatrzymuje się i klaszcze w ręce. Na kolejny sygnał - „klaszcze” językiem w takt, a następnie wymawiają rytmicznie sylaby: pam, pam, pam.
Do zabawy można włączyć tekst piosenki, który będzie wymawiany rytmicznie np.: „Gdy żołnierze idą drogą”. W tempie marsza dziecko wymawia imiona lalek z równoczesnym wyklaskiwaniem imion np.: O – la /dwa klaśnięcia/, Ka – sia /dwa klaśnięcia/, Ma – ry – sia, /trzy tupnięcia/, A – ga – ta /trzy klaśnięcia/.

ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMOWEGO
Ćwiczenia i zabawy słuchowe mają na celu przede wszystkim:
A rozwijanie percepcji słuchowej przez rozpoznawanie i odtwarzanie
- rytmu ilustrowanego układem przestrzennym
- układu przestrzennego odpowiadającego wystukanemu rytmowi

B rozwijanie koordynacji słuchowo – wzrokowej i słuchowo -
ruchowej:
- słuchowa analiza rytmu i jego ruchowe odtworzenie /np.:podskocz
na jednej nodze, tyle razy, ile słyszysz uderzeń/
- ruchowe odtworzenie rytmu przez: wyklaskiwanie, uderzenie
klockami drewnianymi, uderzanie w bębenek, według układu rytmu z
pomocą kresek np.: I II I II /należy uwzględnić następstwa
czasowe – pauzy/

C ćwiczenia w identyfikowaniu dźwięków:
- porównywanie melodii znanych piosenek, pod względem tempa,
wysokości głosu
- rozpoznawanie dźwięków różnych instrumentów
- rozpoznawanie i nazywanie tonów niskich i wysokich oraz tempa
/szybko – wolno/

Poleca się wprowadzanie do ćwiczeń słuchowych efekty akustyczne wydawane przez instrumenty muzyczne /dzwonki, zegary itp./ Oto przykłady do naśladowania dźwięków wydawanych przez:
- duże dzwony: bim –bam
- małe zegary: tik – tak
- dzwonki sań: dzeń, dzeń
- kapanie wody: plim – plom, kap, kap
- granie trąbki: tra - ta – ta

Z dzieckiem starszym prowadzimy zabawy i ćwiczenia obejmujące wydzielanie wyrazów w zdaniu, sylab w wyrazach, głosek. Dziecko sześcioletnie łączy dźwięk z obrazem graficznym. Uczy się, że obrazowi graficznemu odpowiada struktura dźwiękowa: ile liter – tyle dźwięków /głosek/.

CELEM ich jest:
A analiza i synteza zdań
- ułóż tyle klocków, ile słyszysz wyrazów w zdaniu
- narysuj tyle kółek, ile słyszysz wyrazów

B analiza i synteza sylabowa wyrazów
- dzielenie wyrazów na sylaby - ile sylab ma wyraz /wystukiwanie
sylab w wyrazach/
- jaką sylabę słyszysz na początku /na końcu, w środku/ wyrazu
- tworzenie wyrazów z sylab /otwartych/

C analiza i synteza głoskowa wyrazów
- wyróżnianie i wybrzmiewanie głosek w nagłosie, najpierw
samogłosek, a następnie spółgłosek
- odszukaj obrazek którego nazwa rozpoczyna się na podaną głoskę /u
- le, a – pa –rat/
- wyodrębnianie głosek w wygłosie – wybierz takie obrazki, których
nazwy kończą się na daną głoskę
- wybrzmiewanie głosek w środku wyrazu np. głoskę [o] kot, rok, dom
- wydzielanie głosek łatwych w wyrazach /powiedz swoje imię
głoskami/
- głoskowanie zaczynamy od prostych wyrazów dwu, trzygłoskowych
/ul, oko, rak/ do coraz dłuższych.
W początkowym etapie czynność tę wykonuje rodzic, a dziecko
odgaduje wypowiedziane wyrazy; następnie dziecko próbuje
samodzielnie głoskować.

ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMOWEGO - brak rozróżniania głosek „b” i „p”.

Zadanie 1.
Rodzic wymawia wielokrotnie głoskę, której dziecko nie rozróżnia, potem tą, z którą ją utożsamia /dźwięczną „b” i bezdźwięczną „p”/. Spółgłoski należy wymawiać wyraźnie, nie dodając samogłoski „y” lub „a”/py, pa/, b, b, b, b, b – p, p, p, p, p.

Zadanie 2.
Dziecko wymawia głoski na zmianę, z zatkanymi uszami: p, b, p, b, p, b, p, b.

Zadanie 3.
Rodzic wymawia głoski w sylabach, dziecko na kartce rysuje linię falistą słysząc „b”, linię prostą słysząc „p”: ba pa ba pa pa ba ba pa.

Zadanie 4.
Dziecko powtarza za rodzicem zestawienia sylab: bapa, bopo, bepe, bypy, pobo, pebe, pyby, bebe, pypy.
Uwaga !
Analogicznie można ćwiczyć rozróżnianie innych mylonych dźwięków, np.: d- t, s -z, k - g.
W ten sposób można ćwiczyć spółgłoskę twardą i miękką czy spółgłoski przedniojęzykowo – dziąsłowe i środkowojęzykowe: s, s, s, s, s, s – sz, sz, sz, sz, sz – ś, ś, ś, ś, ś.

Wymowa i pisownia głosek trudnych.

CEL: opanowanie różnic w wymowie i pisowni spółgłosek syczących i szumiących / s, z, c, - sz, ż, cz /

Zadanie 1.
Wyszukiwanie /w tekście dzieci czytające/ obrazków ze spółgłoskami syczącymi i szumiącymi, głośne i staranne ich wymawianie.
Uwaga !
Podczas wymawiania spółgłosek syczących wargi rozciągają się jak do uśmiechu, zęby zbliżają się, język spoczywa za dolnymi zębami. Podczas wymawiania szumiących wargi zaokrąglają się tworząc „ryjek”, język unosi się do podniebienia.

Zadanie 2.
Wyścigi w zbieraniu wyrazów - obrazków z „sz” i „c”.
Na środku koła rozłożone są obrazki o trudnych fonetycznie nazwach oraz podpisy do nich:
- wyrazy z „sz” w sąsiedztwie głosek utrudniających wymowę: s, c,
z, cz – szewc, szałas, szczotka, suszarka, deszcz, pszczoła,
szczypce, szczypiorek, zeszyt, listonosz;
- wyrazy bez „sz ”, ale podobne fonetycznie: autobus, laska, kłosy,
skakanka, śrubka, naleśnik, huśtawka, ślimak, serce;
- wyrazy z „cz” w sąsiedztwie utrudniających wymowę: kleszcze,
czosnek, smoczek, słoneczniki, chusteczka, ciasteczko, płaszcz;
- wyrazy bez „cz”, lecz podobne fonetycznie: bocian, noc, latawiec,
klocki, cebula, pałac, paproć, nici, ciągnik.

Zadanie 3.
Porządkowanie wyrazów wg kolejności występowania w nich głosek szumiących w:

NAGŁOSIE ŚRÓDGŁOSIE WYGŁOSIE
„sz...” „...sz...” „...sz”
szafa kasztan grosz
szosa koszyk mysz
szal maszt klosz
szyba baszta kosz
szabla kasza busz

„cz...” „...cz...” „...cz”
czarodziej paczka mecz
czosnek kaczka klucz
czołg wnuczek płaszcz
czapka beczka rzecz

„szcz...” „...szcz...” „...szcz”
szczotka piszczałka deszcz
szczypiorek włoszczyzna chrząszcz
szczur kleszcze tłuszcz
szczebel paszcza bluszcz

Korygowanie wymowy głosek szumiących.
CEL: utrwalenie „sz” w ciągu mownym.

Zadanie 1.
Kończenie wierszyków:

Z fartuszka Urszulki wypadły trzy.......[szpulki]
Włóczka miękka jak puszek zwinięta jest w......[kłębuszek]
Bardzo ładne są poduszki w szafirowe.......[kwiatuszki]

Zadanie 3.
Rozwiązywanie zagadek /w rozwiązaniu jest „sz”/

Ma długi ogonek, oczy jak paciorki.
Gdy zobaczy kota, ucieka do norki.[mysz]

Powiem zagadkę niezwykle prostą.
Jakie warzywo jest marchewki siostrą?[pietruszka]

Gdy mama gotuje, to często na brzuszek
zakłada kolorowy........[fartuszek]

Zadanie 4.
Śpiewanie piosenki pt.„Kurki trzy”

Wyszły w pole kurki trzy
i gęsiego sobie szły.
Pierwsza przodem, w środku druga,
trzecia z tyłu oczkiem mruga.
I tak sznurkiem sobie szły
raz, dwa, raz, dwa, sobie szły.

Uwaga !
W piosence interesuje nas forma fonetyczna wyrazów, czyli ich mowa.

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE NARZĄDY MOWY
Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest między innymi sprawne działanie narządów mowy. Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Zatem narządy mowy trzeba tak ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg oraz podniebienia miękkiego. Można je wykonać w formie zabawy z dzieckiem. Pamiętajmy jednak, aby stopniować trudność ćwiczeń, zaczynajmy od najłatwiejszych i przechodźmy do coraz trudniejszych. Wszystkie ćwiczenia wykonujmy w wolnym tempie, ale rytmicznie, z twarzą zwróconą w kierunku dziecka. Czas i ilość powtórzeń dostosujmy do możliwości indywidualnych dziecka. Ważne jest, aby wykonywać je systematycznie, codziennie i poprawnie.

Oto przykłady ćwiczeń

ĆWICZENIA WARG
Ćwiczenia te mają na celu usprawnienie warg, muszą uwzględnić synchroniczne ruchy obu warg oraz samodzielne ruchy wargi górnej i dolnej. Wpływają one na muskulaturę policzków i muskulaturę mimiczną w ogóle.
- szerokie otwieranie ust i zamykanie ich,
- wysuwanie warg do przodu – jak przy samogłosce [u]
- rozchylanie warg – jak przy samogłosce [e] /ruchy wysuwania i
rozchylania ust należy wykonywać na przemian/
- rozciąganie złączonych warg płasko przez cofnięcie kącików ust
jak przy samogłosce [i]
- ułożenie górnej wargi na dolną i odwrotnie, następnie wargi
wysuwać do przodu, ściągając je i przesuwać kąciki ust; w prawo,
w lewo, potem wykonywać ruchy okrężne
- dolną wargą zasłonić dolne zęby, górną wargą – górne zęby
- dmuchanie przez złączone wargi, lecz lekko wysunięte do przodu
- cmokanie: wargi ściągnięte
- parskanie /koniki/
- półuśmiech: lekkie odciąganie na przemian kącików ust
- nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza ustami
- przesadna artykulacja głosek: a – i – o – e – u - y, a – i – u,
a – e – u, o – a – i itp.

ĆWICZENIA JĘZYKA
Ćwiczenia języka rozpoczyna się od dużych ruchów na zewnątrz jamy ustnej, aby dziecko mogło je dokładnie obserwować w lustrze i ewentualnie poprawić błędne wykonanie.

Oto przykłady ćwiczeń:
- wysuwanie i chowanie języka /język raz szeroki, raz wąski/
- kierowanie języka w kąciki ust: w prawo, w lewo przy szeroko
otwartych ustach
- unoszenie języka na górną wargę
- wysuwanie języka daleko na brodę
- oblizywanie warg /dolnej i górnej/ dookoła ruchem okrężnym /miś
oblizuje się po zjedzeniu miodu/
- unoszenie języka w kierunku nosa
- oblizywanie zewnętrznej i wewnętrznej strony zębów ruchem
okrężnym czubkiem języka /liczenie ząbków górnej szczęki/
- mlaskanie czubkiem języka /jazda konna/
- spłaszczanie i zwężanie języka
- utworzenie z języka „rurki”
- zwijanie języczka w „ślimaka”

ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO
Należy rozpocząć je równolegle z ćwiczeniami, które zostały podane wyżej, obserwując w lusterku przy szeroko otwartej jamie ustnej, jak porusza się języczek, który jest zakończeniem podniebienia miękkiego.
- ziewanie
- kaszlenie z językiem wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej
- chrapanie na wdechu i wydechu
- oddychanie: wdech przez nos, wydech przez usta
- wymawianie sylab: ak, ka, ku, gu, go, ok., oko, ogo, uku

1. ZAMÓWIENIA TELEFONICZNE
CEL:
- ćwiczenia mięśni narządów mowy przy powtarzaniu głoski [č]
- ćwiczenia w analizie dźwiękowej oraz poprawnym układaniu zdań

POMOCE:
- 2 – 6 przedmiotów, w których nazwach znajduje się głoska [č]:
ręcznik, czajnik, czapka, miseczka, laleczka, piłeczka
- 6 przedmiotów, w których nazwach brak danej głoski: duża piłka,
duża lalka, beret, blok rysunkowy, kubek, kredki
- 2 aparaty telefoniczne
- notes, papier, ołówek

WPROWADZENIE
Rodzic pokazuje dziecku cztery przedmioty. W nazwach dwóch występuje głoska [č] a w dwóch pozostałych jej brak. Rodzic prosi dziecko o podanie nazw. Następnie wskazuje każdą z nich, mówi głośno i wyraźnie: „Tu jest czajnik, a tu miska. Powiedz, w której nazwie słyszysz [č].? Gdy dziecko odpowie poprawnie, poleca, by patrząc na wszystkie cztery przedmioty, wskazało raz jeszcze, w nazwach których jest głoska [č], a w których jej nie słychać.

PRZEBIEG
Rodzic z dzieckiem siada przy jednym z aparatów telefonicznych /sklep/, drugi rodzic przy drugim /hurtownia/. Przy pierwszym telefonie są przedmioty po jednym egzemplarzu mające w swojej nazwie [č] oraz te, które w nazwie nie posiadają danej głoski. Przy drugim telefonie są przedmioty /wszystkie/, które w swojej nazwie mają głoskę [č] / 3 – 4 egzemplarze każdego rodzaju/. Dziecko przy pierwszym telefonie /sklep/, dzwoni do hurtowni i prosi o dostarczenie towaru do sklepu. Osoba z hurtowni przyjmuje tylko te zamówienia, w których nazwach jest określona głoska [č], gdy wymieniony jest wyraz, który nie posiada tej głoski odpowiada, że: „takiego towaru nie ma”. Druga osoba z hurtowni szykuje towar do sklepu i dzieci w sklepie sprawdzają, czy towar jest odpowiedni zgodnie z zamówieniem. Następnie ten towar „sprzedają” innym dzieciom, które pełnią rolę klientów. Podczas zakupów proszą, też tylko o te towary, które w swojej nazwie mają głoskę [č].
Zabawę można prowadzić z głoskami np.: [c], [š], [s], [k], [g] itp.

2.GŁOSY LASU
CEL:
- wszechstronne ćwiczenie narządów mowy

PRZEBIEG
Rodzic rozmawia z dziećmi o tym, co dzieje się w lesie w jesienny, wietrzny dzień. Opierając się na własnych wspomnieniach, na słyszanych opowiadaniach oraz na treści oglądanych obrazków,dziecko przypomina sobie, co widziało w lesie i stara się odtworzyć głosem niektóre z omawianych czynności i zjawisk. Na przykład: szum czy wycie wiatru, stąpanie po warstwie suchych liści, przemykanie się jaszczurki między liśćmi, głosy ptaków: sowy, wrony, wróbla, stukanie dzięcioła w pień drzewa.

3.CZYM POJEDZIEMY NA WYCIECZKĘ?
CEL:
- ćwiczenie narządów mowy przy powtarzaniu zgłosek: tu, der, dzyń,
wrr, uuu, uf
- utrwalenie rodzajów i nazw pojazdów

POMOCE
- zasłona kryjąca dziecko

WPROWADZENIE
Podczas rozmowy dziecko przypomina sobie różne środki lokomocji z jednoczesnym wydawaniem przez nie odgłosu /np. samolot - wrr, statek - uuu, lokomotywa - uf/.

PRZEBIEG
Dziecko chowa się za zasłonę. Tam wybiera, jaki pojazd będzie odtwarzać. Rodzic jest przed zasłoną. Dziecko wychodzi i pyta: „Czym pojedziemy na wycieczkę?” i naśladuje brzmienie wybranego pojazdu. Po trafnie rozpoznanym pojeździe wszyscy uczestnicy zabawy zamieniają się w ten pojazd poruszając się i wydając odpowiedni dźwięk.

4.WYŚCIGI
Cel
-ćwiczenie mięśni narządów mowy przy powtarzaniu głosek [c],-
[c],[s],[s]
POMOCE
-kartoniki z obrazkami przedstawiającymi ilustracje, które
posiadają w swoich nazwach głoski [c],[c],[s],[s].

PRZEBIEG
Dziecko jak najszybciej wyszukuje obrazki, które mają w swojej nazwie określoną głoskę. Gdy obrazki są zebrane następuje ich analiza /co jest na obrazku/. Dziecko wygrywa jeżeli wykonało zadanie prawidłowo i szybciej.

Polecamy również rodzicom i dzieciom wierszyki do wspólnego czytania i powtarzania przez dziecko wyrazów – słów, ćwiczących określone głoski.

„ Wróbelek ” [ r – l ]
Raz wróbelek Elemelek
Kupił w sklepie parę szelek,
Lecz miał zaraz problem wielki:
Jak do piórek przypiąć szelki ?

Choć próbował ranek cały,
Szelki z piórek wciąż spadały.
I dopiero krawiec w Grodnie
Dał mu radę: leć po spodnie !

„Bzycząca łąka ” [ s – z ]
Łąka lśni od srebrnej rosy,
Bzyczą w trawie gzy i osy.
Wraz z osami bzyczą bąki.
- Bzyk, bzyk – niesie się znad łąki.

Bzyczą bzygi oraz pszczoły,
Sto komarów, trzmiel wesoły...
Hałasują niesłychanie.
Czas wiec skończyć rymowanie.

LITERATURA
1.Bogdanowicz Z. Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli. WSiP,
Warszawa, 1997
2.Dembińska M. Domowe zabawy logopedyczne. WSiP, Warszawa, 1997
3.Jastrzębowska G. Podstawy logopedii. Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego, Opole,1995
4.Minczakiewicz E.M Mowa– rozwój– zaburzenia– terapia.
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, 1997
5.Nowak I.E Wybrane problemy logopedyczne. WSiP, Bydgoszcz 1993
6.Rocławski B. Rozmowa o języku. Zabawy i ćwiczenia. Gdańsk 1993
7.Waszkiewicz E. Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno -
kompensacyjnych dla nauczycieli dzieci przedszkolnych. Warszawa
1990
8.Anna Paszkiewicz Językowe wygibasy. Wierszyki dla dzieci. SBM
sp.z o.o Warszawa 2016