Wpływ działań przedszkola na kształtowanie umiejętności społecznych dzieci w porozumiewaniu się z innymi dziećmi i dorosłymi. Referat

Pierwsze lata życia dziecka są bardzo ważne dla jego dalszego rozwoju. Prawidłowe kierowanie rozwojem dziecka daje podstawy do kształtowania pełnej, dojrzałej osoby zarówno dziecka, jak i przyszłego dorosłego. Wprowadzenie dziecka w złożony świat, ułatwienie mu poznania tego świata, zrozumienia i odczuwania możliwości współtworzenia w nim czegoś nowego, jest wyzwaniem dla współczesnej edukacji.
Nie sposób nie doceniać roli wczesnej edukacji dziecka, która stymuluje rozwój, zapobiega jego nieprawidłowościom, przygotowuje do uczestnictwa w następnych etapach kształcenia. Do jak najwcześniejszej edukacji dziecka zachęca D. Waloszek, która uważa, że: „Objęcie opieką rozwojową młodych ludzi, znacznie wcześniej niż w szkole, jest wyrazem troski państwa o dobrą jakość społeczeństwa. Dziś nie ma alternatywy: nakazem cywilizacyjnym jest troskę tę okazywać. Dziecko nie może odczuwać gorszej jakości swojej osoby w zetknięciu z tymi, którzy troski tej doświadczają. Nie możemy uczyć się (doświadczać) kontaktów gorszej jakości. Nie może być więc tak, że dzieci w wieku przedszkolnym zajmują się same sobą. Pozytywne myślenie o starcie najmłodszych jest myśleniem o przyszłości społeczeństwa, a nie wyrzucaniem pieniędzy bez celu”.
Znaczenie wychowania przedszkolnego dla społeczeństw XXI wieku podkreśla też
J. Kopczyńska-Sikora, która twierdzi: „Nadejdzie kiedyś dzień, gdy miarą postępu w ocenie poszczególnych krajów świata będzie nie ich potencjał militarny czy sukces ekonomiczny, nie wspaniała panorama ich stolic i architektura budynków, ale jakość życia ich obywateli, poziom ich zdrowia oraz wartość systemów wychowawczych i ochrony zdrowia, a także jakość opieki nad rozwojem fizycznym i psychicznym ich najmłodszych obywateli”.
W ostatnich latach upowszechniła się świadomość znaczenia wieku przedszkolnego
i jego tak istotnego wpływu na rozwój i przyszłe losy człowieka. Systematycznie rośnie również
w środowisku rodziców przekonanie o znaczeniu i celowości instytucjonalnego wychowania
i kształcenia – „Rodzice coraz częściej wyrażają chęć korzystania z opieki przedszkolnej, postrzegając przedszkole jako instytucję stwarzającą dziecku okazję do rozwoju”.
Kształtowanie społeczno-moralne sylwetki dziecka dokonuje się przede wszystkim przez jego udział w życiu różnych grup społecznych. Grupa przedszkolna jest szczególnym rodzajem zbiorowości. Powołana przez dorosłych do osiągnięcia celów opiekuńczych i wychowawczych. Grupa przedszkolna, tak jak każda zbiorowość ludzka wytwarza w trakcie swego trwania własne normy zwyczajowe, nad których przestrzeganiem czuwa nie tylko nauczyciel, ale również same dzieci. Rodzi się też poczucie identyfikacji z tą właśnie, konkretną grupą, która przybiera niekiedy postać werbalizowanych samookreśleń: „my jesteśmy dziećmi pani Basi”, „należę do starszaków”, „to zrobiły dzieci z tamtej grupy”. Dynamika życia grupowego powoduje też różnicowanie się pozycji dzieci w grupie. Dzieci łączą się w małe, dwu- lub kilkuosobowe grupki, w których częściej niż
w innych przebywają i bawią się.
Przedszkole poszukuje coraz to nowszych form komunikowania się ze swoimi wychowankami, aby przybliżać im świat zewnętrzny i wspierać w rozwoju twórczej osobowości. Zadaniem przedszkola jest tworzenie w nim jak najkorzystniejszych warunków do nawiązania przez dziecko różnorodnych interakcji z ludźmi i światem przedmiotów. Nauczycielki oddziałów powinny prezentować atrakcyjne dla nich formy zajęć, zabaw ruchowych, muzycznych, teatrzyki i rozwijać
w dzieciach poczucie przynależności do grupy poprzez inicjowanie wspólnych działań.
Dzieci w przedszkolu wchodzą w swój pierwszy społeczny świat. Przedszkole dokłada wszelkich starań wychowywać dzieci ku dobru, czyli tak, aby w przyszłości umiały kochać, szanować
i powstrzymywać się od krzywdzenia tych, którzy znajdują się w ich otoczeniu. Oznacza to umiejętność pogodzenia własnego rozwoju, własnych interesów, własnego zdrowia i szczęścia
z interesami i szczęściem innych.
Zadaniem przedszkola jest stworzenie takich warunków, aby dzieci mogły doświadczyć tego, co dobre i co służy rozwojowi ich samych oraz innych ludzi. Aby nabyły, w takim stopniu, w jakim potrafią i są gotowe, umiejętności potrzebne w życiu społecznym.
Tworząc warunki dla rozwoju dzieci w przedszkolu musimy znać jego środowisko kulturowe, zachowanie rodziców, ich oczekiwania wobec dzieci i wobec placówki. Zgodnie z przyjętą koncepcją programową, dzieci mogą być grupowane w oddziałach według zbliżonego wieku lub w różnym wieku. Korzystając z programu nauczyciel powinien poszukiwać własnych sposobów stymulowania rozwojem dziecka, np. pozyskiwanie wiedzy o samym sobie, rozwoju dziecka i dorobku kulturowym wspólnoty społecznej. Podstawowym warunkiem, dla wszechstronnego rozwoju dziecka jest właściwie zorganizowanie całego środowiska przedszkolnego, tak, aby odpowiadało to jego potrzebom zdrowotnym, psychicznym, umożliwiając uczestniczenie w różnych sytuacjach wychowawczych. Środowisko przedszkolne powinno się starać o wszechstronny rozwój dziecka.
Znaczącą rolę w kształtowaniu pozytywnych zachowań społecznych zgodnego współdziałania
w grupie dzieci w różnym wieku mają:
• umowy grupowe (stałe i czasowe), których należy dotrzymywać w różnorodnych sytuacjach;
• wyzwalanie aktywności twórczej poprzez dostarczanie treści do ciekawych zabaw, m.in. przez przekazywanie treści utworów literatury dziecięcej, bezpośrednie kontakty z życiem społecznym, a więc: spacery, wycieczki i uroczystości;
• dobrowolne wyrażanie prze dzieci chęci w podejmowaniu różnorodnych prac;
• stwarzanie sytuacji wychowawczych w zależności od potrzeb dzieci;
• rozwijanie zachowań prospołecznych odbywa się według ustalonych kierunków;
• próby adaptacji do wymagań przedszkola dzieci nowo przybyłych;
• oddziaływanie na pozycje społeczną dziecka w grupie;
• wdrażanie do zgodnego posługiwania się i użytkowania wspólnych przedmiotów oraz racjonalnego korzystania ze wspólnych pomieszczeń;
• organizowanie warunków dobrej zabawy;
• wdrażanie do pracy na rzecz innych;
• praca indywidualna z dziećmi wykazującymi szczególną skłonność do wywołania konfliktów.
Zabawa jako podstawowa forma aktywności dziecka skupia w sobie wszystkie jej przejawy.
W zabawie przenikają się wzajemnie funkcje i ćwiczenia przygotowawcze organizmu z twórczymi działaniami, z naśladowaniem, swoboda i fantazja z regułami, symbolika z realiami, uwalnianie napięć i emocji z regenerowaniem nowych. Obserwując dziecko w zabawie, sporo możemy powiedzieć
o jego kontaktach społecznych, nastroju, pomysłowości, temperamencie, upodobaniach itp. Dziecko wyraża w niej całego siebie i swój stosunek do wielu zdarzeń z najbliższego otoczenia. Aktywność dziecka w zabawie będzie, więc odzwierciedleniem jego przystosowania do środowiska. Najbardziej dostrzeganymi przejawami dobrej zabawy dzieci jest jej nastrój, wielowątkowość, kontakty
z rówieśnikami. Wśród zabaw szczególną rolę w rozwoju społecznym dzieci spełniają zabawy tematyczne, których treścią są stosunki między ludźmi (u lekarza, robimy zakupy, itp.). Wartość tych zabaw przejawia się w przyjmowaniu na siebie określonych ról i spełnianiu ich w czasie trwania zabawy, gdyż wymagają uświadomienia i przestrzegania norm i zasad postępowania, współdziałania
i współpracy między dziećmi. Wtedy właśnie powstają sytuacje sprzyjające kształtowaniu wytrwałości, cierpliwości, życzliwości, chęci niesienia pomocy innym oraz utrzymywania ładu i porządku. Identyfikowanie się z postawą naśladowczą w zabawie ogromnie pomaga
w przezwyciężeniu dziecięcego egocentryzmu. Kształtowanie u dzieci tych umiejętności jest możliwe wyłącznie w atmosferze zaufania i bezpieczeństwa. Do istotnych właściwości sprzyjających komunikacji społecznej, poznawaniu siebie i innych, budujących pozytywne relacje i zaufanie między osobami, należą: empatia, życzliwość, autentyczność, konkretność, bezpośredniość, otwartość, akceptacja, konfrontacja, samopoznanie.
Nauczycielka może stworzyć dzieciom wiele okazji do gromadzenia doświadczeń społecznych, kształtowania pożądanych postaw, przekonań i przyzwyczajeń. Podczas zajęć z dziećmi może umiejętnie okazywać im różne sprawy życia społecznego, dostarczając przykładów właściwego postępowania oraz pomagać w zrozumieniu takich pojęć, jak koleżeństwo, wrażliwość, życzliwość. Aby procesy te przebiegały prawidłowo muszą być spełnione określone warunki kształtowania doznań emocjonalnych i wrażliwości, które stwarza nauczyciel właściwie dobierając zabawy. Społeczna więź między dziećmi powstaje niemal spontanicznie pod wpływem zespolenia ich w jednakowym działaniu i odbierania tych samych treści wywołujących podobne przeżycia. Działalność taka wdraża do współudziału w organizowaniu zajęć, pomocy innym w wykonywaniu zadania i wspólnej radości
w wypadku dobrych efektów. Dziecko angażuje się w działalność, przeżywa własną role i wkłada wiele serca w jej właściwe spełnienie. Przeżycia towarzyszące tym procesom mogą stać się motywacją do dalszych pożytecznych działań społecznych, do powtórzenia sukcesu lub doskonalenia czynności pozwalających przezwyciężyć niepowodzenia. W ten sposób u wychowanków rodzą się nowe siły
i wiara we własne możliwości.
Jednym z bardzo istotnych zadań wychowania przedszkolnego jest wdrażanie do zachowań akceptowanych społecznie. Niezależnie od wieku program zaleca stosowanie form grzecznościowych
i uprzejme zachowanie się w stosunku do innych. Używanie słów takich jak „dzień dobry”. „proszę”, „dziękuje”, „przepraszam”, ułatwia i umila życie nam i osobom z naszego otoczenia. Wykonaniu tego zadania sprzyjają zarówno planowane zajęcia z całą grupą, jak i kontakty indywidualne w różnych momentach dnia. Częste używania zwrotów grzecznościowych doprowadza u dzieci do wytworzenia się nawyku kulturalnego zachowania i pozwolić na ukształtowanie pewnej postawy społecznego zachowania.
Rozwojowi uczuć społecznych służy także rozszerzanie płaszczyzny kontaktów poprzez poznawanie nowych elementów środowiska. Tym sposobem przedszkole wyrabia u dzieci gotowość
i umiejętność współżycia z ludźmi, kształtuje uczucia życzliwości i przyjaźni do osób nowo poznanych, a przede wszystkim budzi poczucie więzi z najbliższym otoczeniem. Przedszkolaki poznają pracę m.in. – aptekarki, piekarza, strażaka, lekarza, ekspedientki, fryzjerki. Często zapraszają do przedszkola policjanta, górnika, nawiązują kontakty ze szkołą, domem kultury, teatrem itp.
Dziecko w przedszkolu nawiązuje wzajemne stosunki ze swoimi rówieśnikami. Przejawiają się one najwyraźniej w zabawach w role, przy czym rodzi się to ze związków emocjonalnych
i osobistych. W zabawach tych obserwujemy stosunek przewodzenia – podporządkowania się, co jest jedną z cech zespołu. Wszystkie dzieci przejawiają stosunki wzajemnej sympatii w procesie zespołowych czynności zabawowych, którymi rządzą pewne reguły. Tych reguł dzieci ściśle przestrzegają. Gdy tylko mają możliwość wyboru, wyraźnie wtedy dominują stosunki powstałe na podstawie wzajemnej sympatii, stosunki uczuciowe, przyjacielskie, ale też i stosunki wypływające
z obawy (jak mnie nie wybierzesz to nie będę się z tobą bawić).
Dobra znajomość wzajemnych stosunków dziecięcych nawiązywanych podczas czynności zabawowych umożliwia nauczycielce stosowanie odpowiednich oddziaływań wychowawczych. Przede wszystkim powinna ona eliminować stosunki, które powstały na zasadzie całkowitego powodzenia lub podporządkowania się, a tworzyć warunki do nawiązywania takich stosunków, które rozwijają się na podłożu osobistej sympatii albo na podstawie zainteresowania tematyką zabawy.
Szczególnie korzystne są działania polegające na organizowaniu wspólnej pracy oraz wykonywaniu zadań na rzecz innych – np. młodszych i słabszych. Zabawy z rolami inspirowane przez dzieci, przebiegające z udziałem nauczyciela, są również doskonałą okazją do kształtowania prawidłowej płaszczyzny współżycia społecznego dzieci i przeciwdziałania konfliktom. Praca nad uspołecznianiem dziecka daje dobre rezultaty, jeśli prowadzona jest przy każdej nadarzającej się okazji, a nie tylko podczas organizowania zajęć.
Indywidualizacja jest niezastąpioną metodą rozwiązania sytuacji trudnych. Życzliwy i stały kontakt z dziećmi, rozumienie ich spraw, przeżywanie razem z nimi kłopotów i radości, reagowanie na „dobre” i „złe” zachowanie, konsekwencja w postępowaniu – wszystko to sprzyja kształtowaniu właściwych postaw społeczno–moralnych oraz przezwyciężaniu skłonności do konfliktów.
Wszystkie dzieci przekonują się wcześniej czy później, że grupa społeczna ocenia jej akceptacje na podstawie ich gotowości do spełnienia ich oczekiwań. Hierarchia grupy, jaką tworzą dzieci w przedszkolu, nie jest łatwa. Pozycje niektórych dzieci w grupie mogą się zmieniać wielokrotnie. Wiąże się to ze zmianą atrakcyjności pozycja dziecka, czasami ulega zmianie
w zależności od jednorazowego sukcesu czy porażki. Opinia nauczyciela, jego aprobata lub nagana
w sposób istotny wpływa na akceptację dziecka przez grupę, a zatem na pozycję, jaką w niej zajmuje. Na pozycję dziecka w grupie wpływają m.in.;
• wygląd zewnętrzny,
• cechy osobowości (to, jakim go postrzegają dzieci),
• odmienny rozwój psychosomatyczny,
• mowa dziecka,
• środowisko.
Wiek przedszkolny jest okresem, w którym można kształtować wrażliwość dziecka na potrzeby, oczekiwania, życzenia drugiej osoby. Dzieci potrafią już dostrzegać i rozumieć potrzeby innych osób, tych, z którymi łączą je bliskie więzi emocjonalne, jak i tych im nieznanych. Należy stwarzać dziecku możliwości poznawania w toku różnorodnych form aktywności (np. wspólnej zabawy, działalności poznawczej, artystycznej, usługowej i innej) potrzeb, oczekiwań osób i to nie tylko z najbliższego otoczenia, ale i coraz szerszych kręgów społecznych. Poznawaniu życzeń, potrzeb innych ludzi sprzyjać też będą różnorodne interakcje z otoczeniem społecznym i to te celowe organizowane przez wychowawcę i te spontaniczne, w trakcie, których dzieci mają możliwość zdobywania informacji
o stanie różnych obiektów społecznych.
Przedszkolak buduje podstawy swojej osobowości. W procesie tym znaczenie ma aktywność samego dziecka, jego kontakty z rówieśnikami, porównywanie się z innymi, opinie dorosłych
o dziecku. Wymienione czynniki decydują o ukształtowaniu się obrazu własnej osoby dziecka. Im więcej dziecko będzie miało okazji do działania, obserwowania innych, słuchania, rzetelnych opinii o sobie, tym łatwiej ukształtują się postawy adekwatnego obrazu jego własnej osoby.
Zadaniem przedszkola jest organizowanie sytuacji, w których dziecko może poznać swoje możliwości i umiejętności, dawanie okazji do kontaktów z rówieśnikami, a także wyrażanie własnych, adekwatnych opinii dotyczących umiejętności, sprawności, wiedzy czy wyglądu dziecka. Pewne właściwości muszą zostać rozwinięte u dziecka wieku przedszkolnym, aby dalszy ich rozwój
w następnych okresach mógł przebiegać bez zakłóceń.
W wieku zabawy, przedszkole rozwija u dziecka inicjatywę – poczucie, że ma ono pomysły, które mogą być akceptowane i podejmowane przez innych; także przez dorosłych by w kolejnym okresie, wieku szkolnym rozwinęła się jego przedsiębiorczość, więc podejmowanie zadań i poczucie odpowiedzialności za ich wykonanie. Dziecko, zdaniem psychologów rozwojowych, to jednostka aktywna, autonomiczna, charakteryzująca się w każdym okresie pewnymi umiejętnościami. Taki obraz dziecka, skłania przedszkole do organizowania sytuacji do działania, a nie do podawania zadań do wykonania, powinna zachęcać do proponowania niż do zalecenia, skłaniać do szanowania zarówno zapału w działaniu jak i chęci wycofania się.
Człowiek jest elementem środowiska, z którego korzysta poprzez wchodzenie z nim w aktywne interakcje. Ważne jest nie tylko to, co znajduję się w otoczeniu dziecka, ale co ono w nim robi, jakie kontakty nawiązuje ze środowiskiem. W procesie wychowania ważna jest różnorodność, która sprzyja rozwojowi twórczego myślenia, twórczej postawy wobec rzeczywistości i twórczego działania.
Przedszkole stanowi część niezbędnego dla rozwoju dziecka środowiska. W kontakcie z ludźmi uczymy się spostrzegać, zapamiętywać, rozwiązywać problemy, mówić. Po drugie, w uczeniu się wielu czynności ważny jest nie tyle wiek, co umiejętności. Badania wykazują, iż w wielu sytuacjach lepszymi nauczycielami dziecka, są jego rówieśnicy niż dorośli. To właśnie od innych dzieci uczą się przedszkolaki zabaw, wyliczanek, opanowują zasady różnych gier. Kontakty z innymi dziećmi ułatwiają im także poznanie własnych cech, umiejętności, sprawności, sprzyjają tworzeniu się adekwatnego obrazu własnej osoby. Proces uspołeczniania dziecka polega na jego aktywnym, stopniowym włączaniu się w życie rodzinne, przedszkolne, grupy rówieśniczej, społeczności lokalne.
Wychowanie przedszkolne ma na celu zaspokajanie potrzeb dziecka poprzez aktywne przyswajanie środowiska osobowego, materialnego, kulturalnego, symbolicznego, głównie poprzez zabawę i ruch. Okres przedszkolny jest położeniem fundamentu pod przyszłe, prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie. Małe dziecko można porównać do delikatnej rośliny, która wypuściła dopiero kiełek, ale powoli i systematycznie pnie się do góry. Do jej wzrostu potrzeba sprzyjających warunków, właściwej atmosfery. I tak jak roślinie potrzeba troski, opiekuńczej ręki, kochającego swoją pracę ogrodnika, wtedy wzrasta bujnie, jest silna i zakwita o czasie wydając następne owoce, tak dziecku potrzeba miłości, poczucia bezpieczeństwa i rozumnego, świadomego wsparcia. Takiego właśnie wsparcia udziela dziecku przedszkole.

Literatura:
H. Bednarczyk, M. Królica, Program edukacji przedszkolnej dla dzieci od 3 do 6 lat, Świat przedszkolaka, Warszawa 2000, s. 3.
D. Waloszek, Start edukacyjny – szansą na dobrą jakość życia, Wychowanie w Przedszkolu 2001, nr 10, s. 586.
J. Kopczyńska-Sikora, Przedszkole XXI wieku – oczekiwania i refleksje, Wychowanie
w Przedszkolu 2000, nr 8, s. 453.
D. Szumna, O nową jakość pedagogicznych relacji przedszkola i rodziny, Wychowanie
w Przedszkolu 2002, nr 6, s. 337.

Opracowała Katarzyna Bester