Wpływ środowiska rodzinnego i przedszkolnego na rozwój wymowy dziecka

Mowa jest jednym z przejawów społecznego zachowania się człowieka. Początkowo dziecko najczęściej za pomocą słowa wyraża swoje życzenia, pragnienia, a potem chce powiadomić otoczenie o swoich doświadczeniach, przeżyciach, lub pytać o to, co je w chwili obecnej interesuje. W ten sposób dziecko włącza się w życie społeczne, dostrzega związek między sobą i otoczeniem. Mowa dziecka spełnia istotną rolę w procesie porozumiewania się tylko wówczas, gdy wymawia słowa w sposób zrozumiały nie tylko dla najbliższego otoczenia, ale także dla osób dalszych, przygodnie rozmawiających z dzieckiem, a także gdy formułuje wypowiedzi poprawne pod względem struktury gramatycznej.
Problem może się pojawić, gdy dziecko rozpoczyna edukacje szkolną. Jego artykulacja powinna być poprawna. Winno posiadać umiejętność swobodnego i zrozumiałego dla otoczenia wypowiadania się, wyrażania życzeń i własnych osądów, które z różnych względów nie opanowało poprawnej wymowy, ma utrudniony kontakt z otoczeniem, często nie potrafi w sposób zrozumiały i jasny dla słuchających porozumiewać się, ma trudności z poprawnym nazywaniem przedmiotów, określaniem ich cech, ma trudności w przekazywaniu otoczeniu tego, co je interesuje i informowaniem o swoich przeżyciach, uczuciach, doznaniach, życzeniach. Wada wymowy utrudnia zdobywanie własnych doświadczeń . Dziecko z wadą wymowy w grupie rówieśniczej często jest niedoceniane, spotyka się z dezaprobatą, czuje się osamotnione i niepewne. Kontakty społeczne dostarczają dziecku często przykrych doznań. Dziecko staje się zahamowane, nieśmiałe, zamyka się w sobie, stroni od kolegów, unika wypowiedzi, aby nie narażać się na śmieszność i drwiny ze strony rówieśników. Zaburzenia mowy odbiją się niekorzystnie na całym rozwoju dziecka, działają ujemnie na jego psychikę, mogą stać się przyczyną trudności wychowawczych. Od mowy dziecka zależy w dużej mierze jego przygotowanie do podjęcia nauki czytania i pisania.
W literaturze można spotkać wiele pozycji traktujących o rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, jednakże niewiele jest pozycji mówiących o kompleksowej opiece uwzględniającej współdziałanie przedszkola, rodziców i logopedy nad dzieckiem z zaburzeniami rozwoju mowy. Informacja o tym, jak powinna wyglądać owa współpraca oraz jakie rodzaje zaburzenia mowy mogą być prowadzone wyłącznie przez przedszkole, jakie wymagają specjalistycznej opieki lekarskiej i logopedycznej na pewno przyczyni się do efektywniejszej opieki nad dziećmi z zaburzoną mową.
Praca niniejsza ma na celu ukazanie procesu kształtowania się i rozwoju umiejętności artykulacyjnych dzieci w wieku przedszkolnym, także problemów związanych z zaburzeniami mowy dzieci w wieku przedszkolnym oraz sposobu korekcji wad wymowy.
Celem moim było również ukazanie oddziaływań społecznych rodziny oraz przedszkola w rozwoju wymowy dziecka oraz roli tych środowisk w korygowaniu wymowy.
Podstawowym środowiskiem, gdzie kształtuje się mowa i myślenie dziecka jest rodzina. Rozwój tych funkcji przebiega tu samorzutnie w związki z różnorakimi sytuacjami, tj. ubieraniem, jedzeniem, myciem, zajęciami domowymi itp. Dziecko ma okazje pytać o wszystko, co go interesuje i powinno otrzymać wyczerpującą wypowiedź. Ma to szczególne znaczenie w tzw. wieku pytań i przekory, gdy dziecko zasypuje rodzinę lawiną pytań.
Czynniki uczuciowe oraz atrakcyjne zdarzenia wzbogacają i dynamizują mowę (uroczystości rodzinne, ważne wydarzenia takie jak zakup samochodu, wyjazd na wczasy). Wynika stąd wyjątkowa i nie zastąpiona rola rodziny.1
Dla większości dzieci rodzice są tymi, którzy pierwsi do nich mówią, którzy uczą je poznawać świat, komunikować się z nim. Szczególnie ważnym czynnikiem dla rozwoju mowy jest klimat emocjonalny w rodzinie. Wszelkie sytuacje stresowe mogą spowodować zaburzenie rozwoju mowy dziecka. Gdy dziecko czuje się dobrze w rodzinie, jest akceptowane, ma częsty kontakt
z rodzicami, rozwój mowy przebiega bez zakłóceń.2 Ale rolę tę nie każda rodzina dobrze pełni. Brak jednolitego stylu wychowania, stawianie dziecku różnych wymagań, nie takie samo ocenianie zachowania, niejednolity układ kar i nagród nie wpływają korzystnie na rozwój dziecka.
Zbyt surowe wychowanie przyczynić się może do powstawania lęku, buntu, często agresji. Rezultatem tej postawy emocjonalnej dziecka bywa częste pojawienie się jąkania. Wychowanie zbyt troskliwe, rozpieszczające sprzyja postawie lekceważącej wobec otoczenia, u dzieci tych występuje mowa niestaranna, niedbała. Wychowanie niekonsekwentne wytwarza niepewność, zmienność nastrojów, czego rezultatem mogą być zaburzenia tempa, rytmu mowy prowadzące do jąkania.3
Teresa Bartkowska uważa, że duży wpływ na wymowę dzieci ma wykształcenie ich rodziców, i tak poprawną wymowę stwierdziła u 83% dzieci z rodzin gdzie oboje rodziców lub chociaż jedno miało wykształcenie wyższe. W rodzinach, gdzie rodzice mieli wykształcenie średnie, stwierdziła, że 81% dzieci prawidłowo się wypowiada, natomiast tylko 61% dzieci miało poprawną wymowę, gdy rodzice mieli wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe. 4
Dla wielu dzieci drugim, równorzędnym środowiskiem wychowawczym obok rodziny , jest przedszkole. Dzieci przebywają w przedszkolu przeciętnie 8 godzin, a po powrocie do domu już po 4 godzinach udają się na spoczynek. Wynika więc, że dłużej są pod wpływem wychowawczego oddziaływania przedszkolnego niż rodziny.
Przedszkole jako instytucja wychowawcza swoje oddziaływania wychowawcze opiewa na
„Programie Wychowania w przedszkolu”. Wychowanie w przedszkolu ma na celu:
1) wszechstronny rozwój dzieci i przygotowanie ich do rozpoczęcia nauki w szkole,
2) pomoc rodzicom pracującym w zakresie opieki wychowawczej nad dziećmi.5

W murach przedszkola dziecko przebywa w bardzo licznej grupie kolegów- rówieśników, którzy przeważnie mają podobną „dziecinną” wymowę, lub też wadliwie wymawiają pewne głoski, z związku z tym może się zdarzyć, że ulega ono wpływowi ich wymowy.
Bywa również tak, że dziecko zgłaszające się do przedszkola ma ubogi zasób słów, a przy tym często używa nieprawidłowo form gramatycznych, a jego wymowa w większym lub mniejszym stopniu jest zniekształcona. Okres pobytu dziecka w przedszkolu jest więc okresem intensywnego rozwoju mowy. Dlatego tez do zadań przedszkola należy troska o prawidłowy rozwój mowy dzieci i usuwanie w porę wszelkich odchyleń.6
W przedszkolach prowadzone są dwa rodzaje ćwiczeń wymowy, pierwszy rodzaj – to ćwiczenia indywidualne, względnie prowadzone w małych grupkach z dziećmi mającymi wadliwą wymowę. Natomiast z dziećmi, które nie mają wady wymowy, ale nie wymawiają pewnych głosek trudniejszych zastępując je łatwiejszymi – prowadzi się drugi rodzaj ćwiczeń.
Jednym z warunków prawidłowego rozwoju wymowy dziecka na terenie przedszkola jest właściwy, tj. pełen taktu i delikatności stosunek wychowawczyni do dziecka. Nauczycielka powinna odznaczać się takimi cechami jak: pracowitość, wytrwałość, umiejętność poprawnego i interesującego mówienia, cierpliwość i takt w kontaktach z dzieckiem. Te właściwości psychiczne stanowią, zdaniem Teresy Bartkowskiej, cechy charakterologiczne dobrego wychowawcy.7