Rola wychowawcy w zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym

Na podstawie artykułu Eulalii Adasiewicz, opublikowanego w czasopiśmie Pedagogika rodziny nr 5(3)/2015, ss.151-161

Zjawisko niepowodzeń szkolnych jest w dzisiejszych czasach zjawiskiem bardzo niepokojącym, ale również bardzo często występującym. Jest zjawiskiem niepokojącym, ponieważ dotyczy bardzo ważnego etapu w życiu człowieka – okresu dorastania. Czasu tego i związanych z nim ewentualnych porażek nie da się cofnąć. Nie da się również nadrobić w późniejszym życiu tych umiejętności, których rozwój jest związany z okresem dzieciństwa i wczesnej młodości.
Czym są niepowodzenia szkolne? Najczęściej są definiowane jako rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami faktycznie opanowanymi przez uczniów, a materiałem, jaki powinni opanować zgodnie z podstawą programową.
Do czego prowadzą? Skutkują negatywnymi ocenami, czasami do pozostawienia dziecka na drugi rok w tej samej klasie, przyczyniają się do kształtowania negatywnego stosunku do szkoły.
Niepowodzenia szkolne przejawiają się również w jego emocjach, psychice, funkcjonowaniu dziecka w grupie rówieśniczej. Dotyczą nie tylko uczniów, którzy mają problem z opanowaniem materiału, ale również tych, którzy nie osiągają wyników na miarę swoich możliwości, czyli gdy uczeń zdolny otrzymuje oceny dostateczne lub niższe.
Niepowodzenia szkolne dzieli się na
*ukryte
* jawne
W fazie ukrytej mogą być niezauważone przez zarówno rodziców jak i nauczycieli. Głównym symptomem jest brak zainteresowania nauką i brak motywacji do uczenia się. Uczeń mimo wysiłków nie jest w stanie poradzić sobie ze stawianymi przed nim zadaniami i pojawiają się luki w wiadomościach, uniemożliwiając mu dalszą naukę.
W fazie jawnej pojawiają się oceny niedostateczne. Jeśli w tym okresie uczeń nie uzyska pomocy niepowodzenia może przejść w kolejną fazę i doprowadzić do drugoroczności, przerwania nauki, wagarów.
Eliminacja skutków niepowodzeń szkolnych, gdy wejdą w fazę jawną przejawiającą się drugorocznością, jest praktycznie niemożliwa, głównie ze względu na fakt, że zniekształcają one system wartości dziecka oraz sięgają jego psychiki.
W tych sytuacjach dzieci próbują sobie poradzić na swój własny sposób, ale najczęściej nie są w stanie same zmienić sytuacji w której się znalazły. Niezbędna jest wtedy pomoc od dorosłych. Jest to proces długotrwały i bardzo trudny wymagający zaangażowania wielu osób i samego dziecka.
Dlatego bardzo duże znaczenie ma profilaktyka niepowodzeń szkolnych, polegająca przede wszystkim na jak najwcześniejszym wykrywaniu niepowodzeń najlepiej na samym początku fazy ukrytej, co wymaga bacznej obserwacji dziecka i jego osiągnięć szkolnych.
Drugim aspektem profilaktyki jest udzielanie pomocy dziecku w pokonywaniu trudności od samego początku, gdyż tylko wtedy nie przejdą one w fazę jawną ze wszystkimi jej skutkami.
W tym kontekście istotne są przyczyny niepowodzeń szkolnych, a te mogą dotykać wielu obszarów funkcjonowania dziecka i mogą mieć różny charakter:
• Ekonomiczno – społeczne – wynikają z sytuacji rodziny dziecka
• Biopsychiczne – wynikają z samego dziecka, jego możliwości i konstrukcji psychofizycznej
• !!! współcześnie wskazuje się również na nieprawidłowości procesu dydaktyczno – wychowawczego
Chociaż przyczyny występowania zjawiska niepowodzeń szkolnych są różne, to jednak dotyczą wymagań stawianych przez szkołę i dzieją się w szkole, dlatego rola nauczyciela, wychowawcy jest tutaj kluczowa. W przypadku, gdy jedną z przyczyn niepowodzeń szkolnych jest patologia w rodzinie, to wtedy jedynie w szkole dziecko może uzyskać pomoc. Stąd nauczyciel, a w szczególności wychowawca jest często jedyną osobą, która widząc problemy i trudności dziecka może i powinna mu pomóc. Tu pojawia się pytanie: jaka jest rola wychowawcy w zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym i jakie czynniku decydują o powodzeniu tych działań?
W związku z tym autorka artykułu przytacza badania przeprowadzone wśród nauczycieli woj. śląskiego, studiujących na studiach podyplomowych. Nauczycielom postawiono 4 pytania:
• Czy w swojej pracy zetknęli się z problemem niepowodzeń szkolnych?
• Jakie działania w związku z tym podjęli
• Jaki był skutek tych działań
• Jakie czynniki o tym skutku zadecydowały
Wszyscy nauczyciele zetknęli się z tym problemem. We wszystkich przypadkach problemom w nauce towarzyszyły problemy wychowawcze. Przyczyny problemów były złożone i dotyczyły zarówno sytuacji domowej jaki i szkolnej dziecka:
• Problemy w domu rodzinnym 5/9
• Brak akceptacji w grupie rówieśniczej, powodującej wycofanie dziecka i jego niechęć do szkoły 6/9
• Zaniżona samoocena 5/9
• Problemy zdrowotne 2/9
• Śmierć bliskiej osoby 1/9
• Upośledzenie umysłowe 1/9
Analiza zebranych danych pozwoliła wskazać czynniki wpływające na skuteczność działań podejmowanych przez nauczycieli w zakresie przeciwdziałania i przezwyciężania niepowodzeń szkolnych.
1. ZAANGAŻOWANIE NAUCZYCIELA daleko wykraczające poza rutynową działalność nauczycielską, poświęcenie dziecku dużej ilości czasu. Wyniki tej żmudnej pracy pojawiają się stopniowo i często po upływie dłuższego czasu.
2. POZNANIE DZIECKA I JEGO PROBLEMU, poszukiwanie przez nauczyciela informacji i ocznej wiedzy o problemie. (mutyzm wybiórczy – dziecko nie komunikuje się werbalnie z innymi osobami)
3. ZAANGAŻOWANIE W POMOC DZIECKU INNYCH OSÓB: KOLEGÓW, NAUCZYCIELI, PEDAGOGA, PSYCHOLOGA, org. Zajęć socjoterapeutycznych.
4. NAWIĄZANIE WSPÓŁPRACY Z RODZICAMI, co często wymaga najpierw uświadomienia rodzicom problemu i przekonania ich o konieczności podjęcia określonych działań. (rodzice muszą np. zacząć stawiać dziecku granice, wymagania, stosować nagrody, poświęcać czas, kontrolować – wagary)
5. ZASTOSOWANIE ODPOWIEDNICH METOD I FORM PRACY, często niestandardowego podejścia
6. INTEGRACJA DZIECKA Z KLASĄ, CO JEDOCZEŚNIE POWODUJE CZĘSTO WZROST SAMOOCENY DZIECKA, czasami wyeksponowanie atutów dziecka, dowartościowanie go, pokazanie jego mocnych stron, czasami wyjaśnienie klasie trudnej sytuacji rodzinnej dziecka
7. NAWIĄZANIE BLISKIEGO I PRZYJAZNEGO KONTAKTU Z UCZNIEM – uświadomienie mu, że ktoś się o niego martwi, ktoś chce by osiągnął coś w swoim życiu, ktoś go rozumie
8. UCZYNIENIE ZAJĘĆ CIEKAWSZYMI I BARDZIEJ ATRAKCYJNYMI

Każde dziecko jest inne, każda sytuacja jest inna, ale w każdym przypadku odpowiednie zaangażowanie nauczyciela odgrywa kluczową rolę. Skuteczna pomoc wymaga czasu i długotrwałego zaangażowania. Stąd można wyciągnąć wniosek, że jeden nauczyciel nie jest w stanie udzielić skutecznej pomocy kilku dzieciom na raz, dlatego w skali jednostkowej można mówić o dużym sukcesie i skuteczności działań nauczycieli, a w skali globalnej o niskiej skuteczności tych działań.