Przyczyny negatywnych zachowań komunikacyjnych

Przyczyny negatywnych zachowań komunikacyjnych

Zachowania komunikacyjne kształtujemy już od najwcześniejszych lat naszego życia. Wraz z przyjściem na świat nasze pierwsze kontakty społeczne mają miejsce w interakcjach z rodzicami, szczególnie z matką. Wczesne kontakty twarzą w twarz, wzajemne zainteresowanie, wspólny temat interakcji- to niektóre z elementów, które mają ogromny wpływ na kształtowanie naszych zachowań komunikacyjnych, ale także na rozwój społeczny, emocjonalny oraz wykształcenie prawidłowego przywiązania, które będzie miało wpływ na podejmowanie przyszłych relacji międzyludzkich, jak również rozwijanie kompetencji komunikacyjnych. To rodzina jest pierwszą grupą społeczną w życiu człowieka, w której zachodzi proces socjalizacji, kształtowania wzorców zachowań (zarówno podejmowanych ról, reagowania w sytuacjach stresowych, zachowań językowych itp.) oraz tworzenia osobowości. Mając to na uwadze, nie możemy zatem oczekiwać, że wraz z podjęciem przez dziecko obowiązku szkolnego, rodzice oddając swoją pociechę pod opiekę nauczycieli, powierzą im także funkcje: wychowawczą, socjalizacyjną, edukacyjną, wyłączając jednocześnie swój wkład i reszty członków rodziny w kontrolę tych funkcji oraz sprawowanie ich. Wpływ na rozwój dziecka ma zarówno środowisko szkolne, jak i cały system rodzinny. Analizując zachowania komunikacyjne dziecka i wszelkie inne, nie możemy oddzielić jego funkcjonowania w różnych sferach rozwoju i deficytów szkolnych, od czynników występujących wewnątrz systemu rodzinnego. Jednostka żyje i funkcjonuje w obu tych środowiskach, dlatego aby mogła prawidłowo się rozwijać i aby nie powstały wewnątrz niej konflikty i rozdarcia, szkoła i rodzice powinny współpracować oraz wspólnie dbać o dobro dziecka (ucznia).
Rozwój mowy, posługiwania się językiem i wszelkich zachowań komunikacyjnych nie musi mieć swoich źródeł jedynie w środowisku. Wszelkie nieprawidłowości, zakłócenia rozwoju mowy mogą także wynikać z rozwojowych, genetycznych lub chorobowych uwarunkowań. Zakłócenie rozwoju mowy ma niepatologiczny, a rozwojowy charakter trudności językowych, natomiast zaburzenia komunikacji językowej mają już wymiar patologiczny, czyli różniący się od obowiązującej w danej społeczności normy. To drugie określenie określa „zachowania językowe obejmujące zarówno proste wady wymowy, jak i całkowity brak umiejętności mówienia i/lub rozumienia mowy, powodujące dyskomfort psychiczny i utrudniające samorealizację jednostki. Zaburzenia komunikacji językowej dotyczą zatem zarówno braku umiejętności budowania, jak i odbioru wypowiedzi słownej.”. Co za tym idzie, osoby te mają często zaniżoną samoocenę oraz motywację wewnętrzną, która utrudnia im kontakt z rówieśnikami, naukę, podejmowanie działań i nowych wyzwań. Powoduje też lęk, który sam w sobie może powodować zahamowanie w zachowaniach komunikacyjnych, w motywacji do aktywnego uczestnictwa w interakcjach międzyludzkich oraz nabywaniu kompetencji społecznych. Nie tylko może pojawić się niechęć do uczestniczenia w zajęciach szkolnych, ale także może się to przenieść na inne sfery życia oraz funkcjonowania publicznego. Odbiór społeczny jest bardzo ważny dla każdego człowieka, szczególnie dla młodej osoby, która pragnie nawiązywać nowe kontakty, przyjaźnie i budować swoją tożsamość poprzez np. przynależność do jakiejś grupy społecznej. Lęk przed odrzuceniem, a także samo odrzucenie (szczególnie wtedy, gdy poprzez deficyty i trudności w zachowaniach komunikacyjnych i kompetencji językowej jednostka nie będzie w stanie zrealizować swoich celów, pomimo swojej dobrej intencji) może powodować zahamowanie prawidłowego rozwoju lub nawet jego regresję, a także wpływać na silne poczucie wyalienowania.
Zatem istotne w pracy z uczniami, szczególnie osobami z zaburzeniami rozwoju mowy, jest wykorzystywanie ćwiczeń angażujących różne środki i kanały komunikacji, aby osoby, które mają problemy z wyrażaniem swoich myśli (także uczniowie z prawidłowymi zachowaniami komunikacyjnymi) mogły za pomocą dramy, pantomimy, komunikacji niewerbalnej itp. mieć możliwość pełnego uczestnictwa w procesie komunikacji klasowej. Nie przestrzeganie tego typu zasad współpracy z uczniami może być przyczyną negatywnych zachowań komunikacyjnych. Ich źródłem mogą być również słabe kompetencje językowe nauczyciela, czy też jego brak umiejętności odpowiedniego rozpoznawania mowy niewerbalnej. „Wiele nieporozumień wynika z nieumiejętnego odczytania komunikatów pozawerbalnych. Jeżeli to, co partner mówi, wydaje się odbiegać od tego, co robi, obserwator ma większe zaufanie do jego zachowania niewerbalnego niż do werbalnego. (...) Elementem komunikacji jest również cisza, chwile milczenia są sposobem porozumiewania się. Odpowiednie wykorzystanie tego elementu zależy od kompetencji terapeuty [i nauczyciela]. W zrozumieniu znaczenia ciszy, milczenia pomaga komunikacja niewerbalna.”. Komunikaty autorytarnego podejścia, czy też zbyt atakujące, nastawione na „Ty”, niż na komunikat „ja” albo nakazujące, nie zauważające wkładu pracy i chęci ucznia, będą powodowały w dziecku lęk przed oceną, zamknięcie w sobie, brak motywacji do dopytywania w przypadku niewiedzy i podejmowania nowych aktywności. Także występowanie przeczeń w komunikowanych poleceniach mogą być przyczyną negatywnego odbioru komunikatu przez uczniów i niezrozumienia go. Nauczyciel zamiast skupiać się w swoich wypowiedziach na zakazach, typu „Nie wolno” oraz negatywach, typu „Ale tu bałagan”, powinien zastąpić te komunikaty zdaniami typu „Należy” oraz skonkretyzowaniem swoich oczekiwań, np. mówiąc „Kasiu, posprzątaj kredki, a Ty, Kubusiu, zetrzyj tablicę.”, gdzie wskazałby przy tym na konkretne osoby, które nie miałyby wątpliwości, co mają uczynić. Nakazy natomiast nie powinny przyjmować takiej formy, jak np.: „Powinieneś wypowiedzieć ten wyraz w następujący sposób...”- lepiej byłoby użyć w tym wypadku „formy bardziej dyskretnej z wykorzystaniem parafrazy: Rozumiem, że chciałeś(aś) powiedzieć, że....”. Nie tylko nauczyciele, ale również rodzice powinni kształtować zarówno swoje, jak i dziecka kompetencje językowe. Przyczyn negatywnych zachowań komunikacyjnych można się również doszukiwać w podejmowanych przez dziecko rolach w rodzinie, pewnych wzorcach, szczególnie gdy dziecko robi wszystko by „wpisać się” w swoją reprezentację umysłową dziecka idealnego, niezłomnego, twardego lub takiego, jakiego chcą widzieć rodzice. Taki obraz często jest powielany także w funkcjonowaniu w środowisku szkolnym i rówieśniczym. Wpływ powyższych czynników może przejawiać się w zahamowaniu emocjonalnym, powstrzymywaniu się od wyrażania własnych emocji, trudnościach z konfrontacją z emocjami i nazywaniu ich, a także w lęku przed nimi, a nawet obwinianiu się za przeżywane przez siebie emocje. Dziecko, któremu w domu zabrania się wyrażać negatywne i pozytywne emocje, czy nie tłumaczy, że nie ma złych emocji, tylko mają miejsce złe sytuacje, które mogą powodować powstanie danych emocji, a także nie wskazuje się mu dróg radzenia sobie z nimi, może powodować, że z tą samą wiedzą, przekonaniami i postawami dziecko funkcjonuje w środowisku szkolnym. Powiela ono również te same utrwalone, negatywne zachowania komunikacyjne, które zinternalizowało i „wyniosło” z środowiska rodzinnego. Przyczyną negatywnych zachowań komunikacyjnych może być także utwierdzanie dziecka w przekonaniu, że jeśli ma ono trudność w jakimś aspekcie językowym, uwagowym, przetwarzania informacji czy innym obszarze funkcjonowania poznawczego, to ma prawo czuć się gorsze, nie pytać i radzić sobie samo, tak by nie odstawać od rówieśników. A wcale tak być nie powinno. Taki uczeń powinien odczuć i wiedzieć, że ma wsparcie w nauczycielu, że jego zdolności poznawcze mają szansę się poprawić oraz dzięki indywidualnemu podejściu, skupiającemu się na jednostce, podążać swoim tempem w rozwiązywaniu zadań (co jest szczególnie trudne do uskuteczniania, gdy nauczyciel ma na calu zrealizowanie materiału w ściśle określonych ramach czasowych, mając przy tym pod swą pieczą całą klasę). Dlatego, jeśli uczeń z tego typu trudnościami byłby wyśmiewany przez klasę, lekceważony lub poniżany, nauczyciel powinien wyróżnić mocne strony i ukazać jego zalety, aby ugasić bunt i uprzedzenia kolegów oraz wzbudzić motywację w uczniu. Negatywna reakcja klasy i brak odpowiedniej reakcji ze strony nauczyciela mogło by przyczynić się do utrwalenia negatywnych zachowań komunikacyjnych. Także może na to wpływać brak psychoedukacji wśród uczniów, wskazywania, że często niekonwencjonalne cechy mogą być wartościowe w człowieku, a jego deficyty związanie z nauką, językiem czy rozwojem wcale nie muszą świadczyć o byciu gorszym człowiekiem. Kolejną przyczyną może być także frustracja nauczyciela oraz jego bezradność w podejmowanych próbach skutecznej komunikacji z uczniem z trudnościami językowymi, która spowoduje dystans i uniemożliwi wtórnie porozumienie. Pomoc logopedy i psychologa szkolnego, wykrycie problemów oraz podjęcie kroków do dalszej pracy z dzieckiem, może zniwelować te przyczyny. Częstym powodem negatywnych zachowań komunikacyjnych jest również nieumiejętne odczytywanie przez nauczyciela komunikatów niewerbalnych wysyłanych przez uczniów. „Prowadząc dialog z dziećmi, możemy po ich zachowaniu i gestach zorientować się, jakie jest ich nastawienie do tematu zajęć. Należy wystrzegać się jednak nadinterpretacji gestów, która może być krzywdząca dla uczniów”. Nie zawsze odwrócenie wzroku od nauczyciela prowadzącego zajęcia musi oznaczać lekceważenie go. Dzieci, u których lepiej funkcjonuje pamięć wzrokowa, lub które bardziej mają aktywną prawą półkulę, odpowiedzialną za twórcze działanie, mogą na przykład notować w postaci obrazków ważne słowa nauczyciela, tworzyć mapy myśli itp., podczas gdy prowadzący może uznać ich zachowanie za niestosowne i niezgodne z tematyką zajęć. Brak skupienia, rozbiegany wzrok, nieumiejętność pozostania w pozycji siedzącej w trakcie trwania zajęć i tego typu zachowania występujące u uczniów także spotkać się z negatywnym odbiorem nauczyciela, jednak mogą one świadczyć nie tylko o złych zachowaniach komunikacyjnych, ale również o występowaniu np. nadpobudliwości psychoruchowej itp. „Wysuwanie wniosków tylko z komunikacji niewerbalnej jest z góry skazane na niepowodzenie. Interpretując i oceniając zachowania swoich wychowanków, należy uwzględnić komunikaty werbalne oraz czynniki zewnętrzne.”. Czynnikami zewnętrznymi mogą być tutaj nie tylko zaburzenia i deficyty w innych sferach rozwoju, ale również dolegliwości somatyczne, nieodpowiednie wyposażenie i aranżacja wnętrza klasy (np. zbyt duża ilość bodźców rozpraszających), cechy sytuacji (np. hałas za oknem, dźwięki piosenek dobiegające z sąsiedniej sali muzycznej itp.), czy też indywidualny kontekst zachowań w danej sytuacji. „Na (...) postępowanie nauczyciela może także wpływać niewłaściwa interpretacja motywów, które kierują zachowaniem uczniów. W ten sposób nauczyciel może błędnie ocenić intencje ucznia i na tej podstawie określić jego pozycję na swojej skali sympatii-antypatii.”. Tak jak terapeuta w stosunku do swoich pacjentów, tak i nauczyciel w stosunku do swoich uczniów powinien wyrażać postawę akceptacji, nieoceniania, braku pozytywnego, czy też negatywnego nastawienia do danej osoby oraz powinien być wolny od kulturowych wpływów, własnych postaw i poglądów. W występowaniu negatywnych zachowań komunikacyjnych duże znaczenie ma także postawa i umiejętności niewerbalne nauczyciela. Mogą się tutaj przyczynić takie cechy jak: postawa nauczyciela zamknięta, spięta, splecione przedramiona, ciało odchylone lekko do tyłu, zaciśnięte dłonie, nerwowe lub niepewne ruchy, głowa lekko spuszczona, brak kontaktu wzrokowego, czy też brak uśmiechu. Nauczyciele powinni nie tylko sami kształcić swoje kompetencje komunikacyjne, ale także przekazywać wiedzę metakomunikacyjną i uczyć dzieci aktywnego, efektywnego słuchania oraz wyrażania swoich myśli. Konflikty, jakie powstają wśród uczniów oraz bunt przeciwko nauczycielom, z którymi dzieci nie potrafią nawiązać skutecznej komunikacji, także wprawia w ruch koło negatywnych zachowań komunikacyjnych. Wiedza uczniów na temat sposobów skutecznej komunikacji pomogłaby poradzić sobie z tego typu sytuacjami. „Mniej świadomy uczestnik nie zdaje sobie natomiast sprawy, że konflikt albo nieporozumienie mogą być wynikiem niewłaściwie skonstruowanego komunikatu, a ewentualny udany akt komunikacyjny wynika z celowego użycia środków językowych.”. A zatem nauka celowego stosowania różnego rodzaju środków językowych oraz formułowania świadomych wypowiedzi, mogłyby pomóc w pojawianiu się prawidłowych zachowań komunikacyjnych. Natomiast przyczynami negatywnych zachowań mogą być również zadawane uczniom liczne ćwiczenia, polecenia i pytania, na które żąda się niemal natychmiastowej, krótkiej odpowiedzi, gdzie nie pozwala się dzieciom na kreatywność, twórcze myślenie, zastanowienie, czy też zamysł nad treścią komunikatu. Aktywność językowa ucznia zostaje ograniczona do minimum. Jak wskazują badania M. Cackowskiej, M. Nowickiej, I. Pufal-Struzik i A.: „Niewiele jest dyskusji, wspomagania uczniów w wykonywaniu zadań w sposób motywujący, rzadko oczekuje się od nich informacji zwrotnej – tym samym ogranicza się aktywność społeczną i językową uczniów”. Przyczyną nie jest tutaj zła wola, ale raczej nieumiejętność „językowego i pozajęzykowego sygnalizowania między innymi własnych uczuć, odczuć, oczekiwań, formułowania opinii i sądów, oceniania, bronienia własnego stanowiska czy też przekonywania do niego.”. Mechanizmem obronnym, który pomaga zachować poczucie bezpieczeństwa u nauczyciela, a zarazem kolejną przyczyną negatywnych zachowań komunikacyjnych wśród uczniów będzie tutaj ukazywanie przez niego swojej siły i dominacji (zarówno w sposób werbalny, jak i niewerbalny), poprzez na przykład stosowanie rozkazów, gróźb, moralizowanie, zawstydzanie. Dzieci tak jak przejmują pewne postawy i wzorce zachowań po swoich rodzicach, mogą także przejmować je od swych nauczycieli. Są one prawie zawsze nieuświadomione, co powoduje barierę w skutecznym komunikowaniu się, dopóki nie zostaną one uświadomiona i przeformułowane na poprawne zachowania oraz umiejętności komunikacyjno-językowe. Destrukcyjnie na zachowania językowe wpływają również komunikaty kierowane przez nauczycieli, które niosą w sobie osądzanie, zjednywanie, pochwały pozorne czy też użalanie się. Są one przyczyną wytwarzania w uczniach przekonań, że nie warto się starać i mówić o swoich problemach, gdyż będą one zawsze umniejszane i lekceważone. Przyczyn można także doszukiwać się w przekonaniu, że dzieci posiadają mniejsze prawa niż dorośli, którzy mogą traktować je z góry, gorzej, czy też stosując autorytarne (zamiast autokratycznych) sposoby wychowania i traktowania ich. Obecnie prawa dziecka są strzeżone prawnie i respektowane przez dorosłych, aczkolwiek pewne negatywne przekonania nadal istnieją. Z kolei drugi aspekt tego problemu, wskazywałby na to, że nie należy traktować dziecka jako tzw. „zminiaturyzowanego dorosłego”, gdyż młody człowiek wymaga innego traktowania niż osoba dorosła, a zatem również stosowania innego typu komunikatów, dostosowanych do jego poziomu rozwojowego. Przyczyną wzbudzania w uczniach negatywnych zachowań komunikacyjnych może być także lęk nauczyciela przed utratą autorytetu w sytuacji, gdy przyznają uczniowi rację. Prawdziwa mądrość nauczyciela uwidacznia się jednak właśnie w postawie, w której potrafi on przyznać się do błędu lub swojej niewiedzy. W oczach uczniów wzbudzi to respekt, a także pokaże, że nauczyciel jest także „tylko człowiekiem” oraz pozwoli zrozumieć, że każdy ma prawo popełnić błąd i że nie ma ideałów. Przyczyną może być także nie pozostawianie uczniom żadnego „pola manewru” i wyboru w podejmowanych aktywnościach. Komunikat kierowany do ucznia, szczególnie polecenie, powinno pozostawiać dziecku jakiś wybór, aby miało ono poczucie sprawstwa, zaangażowania oraz ważności. Nauczyciel powinien „wzmocnić swą pozycję jako świadomego uczestnika procesu porozumiewania się w klasie” kształcąc się w kierunku skutecznej komunikacji interpersonalnej, aby nie powielać błędów innych osób oraz unikać własnych i korygować je, co pomoże w efektywnym zarządzaniu klasą. „Ustalono, że pewne właściwości postępowania nauczyciela mogą przyczynić się do wzrostu zaufania w kontaktach z uczniami. Tymi właściwościami są: przejawy ciepła i życzliwości, jawność intencji nadawcy, przejawy solidności i odpowiedzialności, siła i zaangażowanie nadawcy komunikowania tego, co myśli i czuje.”. Przyczyną, jaka może powodować negatywne zachowania komunikacyjne może być także niska empatia oraz nieumiejętność przyjmowania czyjejś perspektywy. Kształtowanie w sobie tych umiejętności może pomóc w skutecznym porozumiewaniu się. Także brak równowagi w zainteresowaniu sobą, a zainteresowaniu innymi podczas formułowania swoich wypowiedzi może przyczynić się do nieskutecznej i nieefektywnej komunikacji.
Negatywne zachowania komunikacyjne mogą powstawać również wtedy, gdy nauczyciel będzie wykazywał niską poprawność językową, małą zgodność własnych opinii i sądów z faktami, nieodpowiednie tempo mowy i akcent, nieumiejętne kierowanie swych wypowiedzi do określonego audytorium, brak respektowania wiedzy o uczniach, ich właściwościach osobowościowo-poznawczych i potrzebach, brak elastyczności w interakcji (np. w podejmowaniu decyzji dotyczącej prowadzenia zajęć, w zakończeniu lub podtrzymaniu dyskusji na lekcji, stylu kierowania klasą), niska kultura językowa oraz małe doświadczenie zawodowe i życiowe. Także brak asertywności może przyczynić się do nieskutecznej komunikacji. Wyrażać się ona powinna w dbaniu o własny interes, przy jednoczesnym uczciwym i godnym postępowaniu oraz poszanowaniu praw wszystkich ludzi. Ta umiejętność odgrywa również ważną rolę w repertuarze efektywnych zachowań komunikacyjnych. Natomiast istotną przyczyną negatywnych zachowań komunikacyjnych może być także pojawienie się u nauczyciela wypalenia zawodowego. Taka sytuacja może nieść ze sobą wiele niepożądanych skutków, które będą ujawniać się wielopłaszczyznowo w działalności zawodowej i społecznej.
Jak wskazują powyższe rozważania, przyczyn negatywnych zachowań komunikacyjnych może być bardzo wiele i mogą mieć one różnorodne źródła. Niezależnie od tego, zarówno nauczyciele, jak również rodzice i najbliżsi powinni przyczyniać się do kształtowania kompetencji komunikacyjnych u dzieci, odpowiednich wzorców i postaw, a także budowania świadomości ujawnianych zachowań komunikacyjnych, gdyż wpływ środowiska rodzinnego w tej kwestii jest równie ważny, jak oddziaływanie środowiska szkolnego. Współpraca obu tych systemów może być predyktorem prawidłowego funkcjonowania dziecka w klasie szkolnej, a także rozwoju poznawczego i umiejętności komunikacyjnych. Kompetencje nauczyciela w zakresie komunikacji interpersonalnej oraz świadomych zachowań językowych również mają istotne znaczenie w efektywnym procesie komunikacji szkolnej. Psychoedukacja uczniów, zastosowanie ćwiczeń z zakresu komunikacji interpersonalnej oraz wprowadzenie zajęć, na których przekazywana będzie wiedza metakomunikacyjna, także może wpłynąć na niwelowanie negatywnych zachowań komunikacyjnych w klasie szkolnej i poza nią oraz przyczynić się do usprawnienia umiejętności językowych i samoświadomości uczniów.

Wioletta Kluczniok

Bibliografia:

1) Chyb, M., U., (2015). „Kształcenie umiejętności efektywnego słuchania na lekcjach języka polskiego”, W: „Polonistyka. Innowacje”, Nr 2.
2) Kazanowski, Z., (2005). „Efektywna komunikacja w kierowaniu klasą szkolną.”, W: „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Lublin – Polonia. Sectio J”, vol. XVIII, (131–138).
3) Knopik, M., (2012). „Zaburzona komunikacja a relacje społeczne. Zagrożenia i strategie.” W: „Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w środowisku rówieśniczym” Red. Domagała-Zyśk., E., Lublin, KUL, (35-40).
4) Morreale, S., P., Spitzberg, B., H., Barge, K., J., (2007). „Komunikacja między ludźmi. Motywacja,
wiedza i umiejętności.”, Warszawa.
5) Myszka, M., (2013). „Mowa ciała w komunikacji między uczniem klasy I–III a nauczycielem”. W: „Środowiskowe i językowe konteksty edukacji dziecka w rodzinie, przedszkolu i szkole”, red. Jaszczyszyn, E., Górnikiewicz J., Z., Warszawa, (141-148).
6) Sikorski, M., (2010). „Kompetencje komunikacyjne nauczycieli.”, W: „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych”, rocznik II, (155–172).
7) Skowronek, B., (1999). „O dialogu na lekcjach w szkole średniej. Analiza pragmatyczno-językowa.”, Kraków.
8) Włodarczak, M., M., „Rola komunikacji niewerbalnej w pracy nauczyciela terapeuty”.
9) Zbróg, P. (2008). „O konieczności włączenia kształcenia komunikacji interpersonalnej w toku studiów nauczycielskich.” W: K. Sujak-Lesz (red.), „Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej. Wybrane zagadnienia” , Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut, (77-84).