Wykorzystanie metody ośrodków pracy z dziećmi upośledzonymi w stopniu lekkim w szkole podstawowej

„...Jeżeli kiedykolwiek chcesz pracować z osobami niepełnosprawnymi, najpierw przywróć im godność.”
Maria Grzegorzewska

Procesy poznawcze u osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim przebiegają inaczej niż w przypadku osób w normie intelektualnej. Ich uwaga zaburzona jest przez brak koncentracji. Postrzeganie ma wolniejszy przebieg i węższy zakres, utrzymuje się też synkretyczny odbiór bodźców. Wnioskowanie u dzieci upośledzonych umysłowo również jest inne niż u dzieci z normą intelektualną. Najczęściej przybiera ono formę wnioskowania ze stanu rzeczy, przez analogię, a poziom wnioskowania logicznego jest bardzo niski. Dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim wolniej się uczą
i mniej zapamiętują. Więcej czynników je rozprasza, a nie mają podzielności uwagi. Ogromną trudność sprawiają im pojęcia abstrakcyjne i mają znacznie zaburzone uogólnianie nabytej już wiedzy konkretnej. Dlatego tak ważne jest aby nauczanie i wychowanie oraz proces rewalidacji dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkole podstawowej prowadzony był przy pomocy jak najlepiej dobranych metod. Jednym z kierunków do realizacji tego celu jest zastosowanie metody ośrodków pracy.
Poznanie świata zewnętrznego za pomocą metody ośrodków pracy opiera się na stwarzaniu dzieciom odpowiednich warunków do właściwego odbioru i postrzegania świata oraz związanych z nim bodźców i sprawnej ich rewizji, a przy tym do późniejszego praktycznego zastosowania przyswojonej wiedzy i umiejętności. Metoda ta, jest często stosowana w szkołach podstawowych podczas pracy z dziećmi upośledzonymi w stopniu lekkim. Uczenie się z wykorzystaniem metody ośrodków pracy w szkole podstawowej jest o tyle bliskie dzieciom, że treści nauczania czerpane są ze środowiska społeczno-przyrodniczego obejmującego następujące działy tematyczne:
• pory roku i związane z nimi zamiany w przyrodzie oraz zajęcia przyrodnicze;
• w szkole i w klasie, otoczenie szkoły, droga do szkoły;
• rodzinny dom dziecka, życie w rodzinie, mieszkanie;
• rodzinna miejscowość i okolice, urzędy, zajęcia ludzi, zabytki itd.;
• tematyka okolicznościowa związana ze świętami i innymi aktualnymi wydarzeniami.
Treści poznawcze narastają ilościowo i jakościowo w każdej następnej klasie, co oznacza, że te same tematy realizowane są coraz szerzej i niekiedy w innym kontekście. Idzie to wszystko w parze z postępującym rozwojem ucznia.
Praca tą metodą wymaga rzetelnego przygotowania się ze strony prowadzącego, ale w zamian za to, dobrze przeprowadzona, przynosi wartościowe efekty edukacyjne i wychowawcze. Przed jej zastosowaniem należy zaobserwować, porównać, zbadać, wyciągnąć wnioski i wyodrębnić na pierwszy plan najważniejsze cechy z danego działu tematycznego. Ponadto trzeba zebrać wszelkie dostępne materiały o analizowanych „ośrodkach” i przedstawić je w różnorodnej postaci. Kolejnym punktem jest skonkretyzowanie zebranych wiadomości i przeżyć związanych z tym poznaniem.
Warto wspomnieć, że wypracowana do obecnej formy i dość powszechnie stosowana metoda ośrodków pracy sięga swym rodowodem do innej, podobnie brzmiącej z nazwy, metody „ośrodków zainteresowań” opracowanej na początku ubiegłego wieku przez belgijskiego lekarza i pedagoga Ovide Decroly’ego, który opierał swój pomysł na rozwoju psychicznym dziecka i jego najważniejszych potrzebach, w tym na potrzebie działania. Twórca metody odszedł od systemu przedmiotowo- lekcyjnego na rzecz uczenia zagadnień odpowiadających naturalnym zainteresowaniom dzieci. Istotą metody Decroly’ego był więc brak podziału na przedmioty i dążenie do tego, by proces nauczania przebiegał według następującego schematu: obserwacja, kojarzenie w czasie i przestrzeni oraz ekspresja. Kontynuatorką idei nauczania Decroly’ego
w okresie międzywojennym w Polsce była Maria Grzegorzewska, znany autorytet w dziedzinie kształcenia specjalnego. To właśnie ona wprowadziła do dziś funkcjonującą nazwę opisywanej metody ośrodków pracy.
Wracając do meritum tej popularnej metody, stosowanej w procesie edukacji dzieci upośledzonych umysłowo w szkole podstawowej, warto nadmienić, że została ona tak skonstruowana, iż działania dydaktyczne są uzupełniane oddziaływaniami rewalidacyjnymi. Etapy tej metody w dużej mierze pokrywają się z działaniami w ośrodkach zainteresowań Decroly’ego , choć mają nieco inny przebieg i nazewnictwo. Biorąc pod uwagę ważny fakt, iż możliwości psychofizyczne uczniów z upośledzeniem są ograniczone, metoda ta jest doskonałym bodźcem do motywowania ich i aktywizowania. Można powiedzieć, że wręcz wymusza ona samodzielne myślenie i poszukiwanie własnych rozwiązań w procesie zdobywania i poszerzania wiedzy o otaczającym świecie i relacjach w nim panujących. Treści nauczania podawane poprzez zróżnicowaną obserwację, porównywanie, wnioskowanie, wyodrębnianie cech, badanie związków przyczynowo – skutkowych powodują to, że uczeń przyswaja je w sposób wszechstronny. Nauczyciel podczas codziennego prowadzenia zajęć wychodzi z jednego punktu, stanowiącego jakby centrum i najbliższe pojęcie zrozumiałe dla dziecka, i wokół niego grupuje inne, bezpośrednio z nim wiążące się problemy i zagadnienia.
Podobnie jak w innych metodach nauczania, również i metoda ośrodków pracy ma pewne swoje etapy i stałą konstrukcję. Zajęcia jednego dnia tworzą podstawową jednostkę tematyczną, nazywaną dziennym ośrodkiem pracy. Natomiast dzienne ośrodki pracy wchodzą w skład ośrodków tygodniowych, a te z kolei budują ośrodki okresowe, a następnie roczne.
Ośrodek dzienny, podobnie jak zwykła jednostka lekcyjna, podzielony jest na poszczególne etapy, takie jak:
1. zajęcia wstępne,
2. praca poznawcza,
3. ekspresja,
4. zajęcia końcowe.
Podczas zajęć wstępnych nauczyciel sprawdza obecność uczniów, ustala datę, ponadto dokonywana jest obserwacja zmian zachodzących w przyrodzie oraz analiza stanu pogody. Ważne jest też w tym etapie rozładowanie napięć psychicznych uczniów, uspokojenie dzieci nadpobudliwych, uaktywnianie apatycznych i wytworzenie atmosfery zachęcającej do nauki. Na początku zajęcia wstępne mogą trwać nawet godzinę, z czasem część ta ulega skróceniu.
Zasadniczym celem kolejnego etapu, czyli pracy poznawczej, jest dokonywanie różnych rodzajów obserwacji, związanych z przepracowywanym tematem ośrodka dziennego. W czasie tych obserwacji ważne jest uruchomienie poznawcze wszystkich możliwych zmysłów u ucznia. Dziecko powinno więc oglądać, dotykać, wąchać, smakować, manipulować, a wszystko to w celu jak najlepszego zapamiętania i kojarzenia danego materiału. Należy wziąć pod uwagę już wcześniej wspominany fakt, że u dzieci z upośledzeniem umysłowym odbiór bodźców ze świata zewnętrznego nie zawsze jest właściwie interpretowany. Na przykład niektóre strony przedmiotu nie są dostrzegane, albo pojmowane są w sposób nieadekwatny do rzeczywistości. Często też uwaga tych dzieci jest kierowana na zjawiska uboczne, a spostrzeżenia są niedokładne, niejasne i mało istotne. Ponieważ umiejętność analizy i syntezy postrzeganych obrazów
i zjawisk u uczniów z upośledzeniem umysłowym jest słabo rozwinięta, dlatego najbardziej wskazana w procesie poznania jest obserwacja bezpośrednia, zaplanowana i kierowana przez nauczyciela. Obserwacja bezpośrednia to poznanie danej rzeczy, czy zjawiska w warunkach naturalnych. Etap obserwacji ma dostarczyć przydatną ilość materiału do stworzenia jak najpełniejszej wiedzy o danym zjawisku, a następujący po obserwacji etap kojarzenia ma tę wiedzę zweryfikować, połączyć w logiczną całość i powiązać z materiałem wcześniej opracowanym w zwarty, sensowny system. Należy wykorzystywać do tego przyniesione eksponaty, a słabą pamięć uczniów wspomagać odpowiednimi środkami dydaktycznymi, np. ilustracjami, modelami, zdjęciami, filmami przedstawiającymi poznany obiekt, ale także tekstem. Dzieci mogą dzielić się między sobą wrażeniami i doświadczeniami, różnicować je, porównywać i dzięki temu, niejako samorzutnie, przyswajać i wzbogacać istotne informacje. Czasem też same, albo z pomocą nauczyciela odrzucają mało ważne treści, tworząc niejako przestrzeń do zapisu informacji merytorycznie ważnych. Wyciągają przy tym wnioski i opisują obiekt czy zjawisko trafnie dobranymi słowami, bogacąc przy tym swój zasób słownictwa. Nauczyciel stara się na bieżąco korygować błędne informacje i spostrzeżenia, porządkując zgodny z rzeczywistością materiał i pokazując jak powiązać go w logiczną całość. Jednocześnie kieruje tym procesem podsuwając uczniom odpowiednio dobrany materiał językowy np. zestawy pytań, tekstów, ćwiczeń. Chodzi o to, aby dziecko
w maksymalnym stopniu zrozumiało i opanowało dane pojęcie w słowie mówionym, pisanym i czytanym oraz umieściło go prawidłowo wśród innych pojęć. Ważne jest też ustalenie odpowiedniego stosunku do danego przedmiotu bądź zjawiska, ukierunkowanie sposobu postępowania czy zachowywania się wobec niego, a także wskazanie na konsekwencje płynące ze zdobytych wiadomości i możliwość zastosowania ich w praktyce.
Etap ekspresji można realizować poprzez czynności samoobsługowe, ale także aktywność plastyczną, techniczną, muzyczną, ruchową i werbalną. Tutaj jest miejsce na pewną swobodę działania, która jednak w jakiś sposób powinna łączyć się z główną tematyką dnia. Dzieci mogą zająć się np. hodowlą roślin, czy porządkowaniem, a nawet przygotowaniem posiłków. Jeśli chodzi o aktywność plastyczną, muzyczną, czy ruchową, to także realizuje się je z zastosowaniem bardzo zróżnicowanych technik. Ważne jest jednak to, by poprzez tę różnorodność ekspresyjną jeszcze bardziej utwierdzić uczniów w świadomości, że zdobywana wiedza może być wykorzystana w działaniu praktycznym. Ekspresja ma dać możliwość ponownego skonfrontowania nabytej wiedzy z wiedzą kolegów. Dzieci powinny utrwalić wiadomości i uświadomić sobie jakie nowe doświadczenia zdobyły, np. dotyczące właściwości materiałów, możliwości technicznych nowych narzędzi i bezpieczeństwa ich stosowania, planowania i organizacji stanowiska pracy. Miła i swobodna atmosfera zajęć rozładowuje napięcia emocjonalne u dzieci. Uczniowie mogą się zrelaksować, a ci bardziej apatyczni pobudzić do działania. Ekspresja pełni też funkcje terapeutyczne, uczy wytrwałości, cierpliwości, stwarza wiele okazji do usprawniania, czy też korygowania zaburzonych funkcji psychicznych i kształtowania odpowiednich postaw społecznych. W czasie etapu ekspresji uczeń ma możliwość zastosowania swojej nowo zdobytej wiedzy w praktyce i utrwalenie jej, natomiast nauczyciel wykorzystuje ten moment do tego, aby jeszcze lepiej poznać dziecko, jego potrzeby, możliwości, ale także zaburzenia.Podczas zajęć końcowych podsumowuje się całodzienną pracę i sprawdza stopień zrozumienia zdobytych wiadomości. Trwają one najkrócej, bo około 10- 15 minut, ale również stanowią istotny element metody. W tym też etapie nauczyciel zadaje pracę domową, która powinna być łatwa, ale też atrakcyjna i mieć walory wychowawcze. Zadanie może być kontynuacją tematyki ośrodka, utrwaleniem lub poszerzeniem wiadomości, albo też przygotowaniem do tematu dnia następnego.
Jak widać, w prezentowanej metodzie ośrodków pracy nie ma sztywnego podziału na przedmioty nauczania. Realizacja treści polonistycznych, matematycznych, plastycznych, technicznych, muzycznych czy ruchowych pozostają w ścisłym związku
z poznaniem danego ośrodka tematycznego. Ważne jest też to, że wszystkie treści programowe w metodzie ośrodków pracy są dostosowywane do indywidualnych możliwości uczniów. Metoda ta wzmacnia zaburzone często umiejętności uczniów takie jak różnicowanie, wnioskowanie, samodzielne myślenie, abstrahowanie, wiązanie logicznych całości, czy orientacja w nowej sytuacji.
Właściwa organizacja pracy z dzieckiem o obniżonym poziomie intelektualnym wymaga od nauczyciela poszukiwania optymalnych sposobów nauczania z wykorzystaniem odpowiednio dobranych form, środków dydaktycznych i metod pracy w zależności od stopnia rozwoju uczniów i ich indywidualnych potrzeb rehabilitacyjnych. Nauczyciel dokonujący wyboru odpowiednich sposobów pomocy dziecku powinien kierować się głównie ich skutecznością, wybierać metody najbardziej efektywne, w pełni aktywizujące uczniów, wzmacniające ich motywację do uczenia się i do rozwijania konkretnych zainteresowań. Czynnikami wzmacniającymi są tu satysfakcja płynąca ze zdobywania nowych informacji i umiejętności oraz korzyści praktyczne i sukcesy w rozwiązywaniu problemów. Prawidłowe ukierunkowanie uczenia się polega przede wszystkim na sprecyzowaniu jego celu oraz pewności, że stosowane środki i metody są właściwe. Taki właśnie efekt bardzo często przynosi stosowanie metody ośrodków pracy. Scala ona w dziecku upośledzonym umysłowo obraz postrzeganego i poznawanego przez nie świata. Systematyczna praca tą metodą pozwala takiemu uczniowi osiągnąć pewną harmonię, zrozumienie, dostrzeżenie związków między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością.
Ważne, aby w prowadzeniu tej metody towarzyszyły pewne zasady postępowania np.:
• poznawanie ludzi i zwierząt w ich naturalnym środowisku;
• stopniowanie trudności i ciągłość tematyki;
• wielostronna konkretyzacja przedmiotów i zjawisk;
• mała ilość wrażeń przy każdej obserwacji;
• pozostawienie dziecku dużej ilości czasu na obserwowanie;
• wdrażanie ucznia do samodzielności poznawczej;
• stosowanie obserwacji kierowanej wtedy, kiedy dzieci nie zwracają uwagi na charakterystyczne właściwości przedmiotów czy zjawisk;
• wyróżnianie najistotniejszych cech przy dokonywaniu syntezy;
• odnawianie wiadomości przy innych ośrodkach pracy;
• uwzględnianie charakterystycznych cech przedmiotów w modelowaniu i innych pracach ręcznych.
Metoda ośrodków pracy realizowana prawidłowo i systematycznie u dzieci z upośledzeniem lekkim w wieku szkolnym ma też znaczący wpływ na ich rozwój moralny i społeczny. Uczy szacunku do pracy ludzi różnych zawodów, wzmacnia potrzebę samodzielnego rozwoju w jakimś kierunku. Wzmacnia poczucie własnej wartości i świadomość własnego „ja”. Wywołuje poczucie harmonii i głębszego zrozumienia dla otaczającej rzeczywistości. Nie można zapominać, że dziecko upośledzone - jak każde dziecko – odczuwa też zwykłą potrzebę zabawy oraz praktycznego działania. Zaspokojenie obu tych potrzeb umożliwia właśnie stosowanie metody ośrodków pracy. Jest ona jak najbardziej odpowiednią metodą kształcenia w klasach początkowych, ponieważ dostosowuje tempo pracy do indywidualnych możliwości dziecka, co jest bardzo istotne w przypadku dzieci upośledzonych umysłowo. Ponadto szczególnie ważnym w tej metodzie jest kształtowanie w jak najszerszym zakresie aktywnej postawy dziecka, dzięki różnorodnym formom ekspresji, przez co stale bierze ono czynny udział w pracach zespołowych, a jest to bardzo potrzebne dzieciom niepełnosprawnym, by nie czuły się odizolowane i w jakikolwiek sposób gorsze od innych.

Bibliografia:
1. Doroszewska J., Pedagogika specjalna, Wrocław 1981,
2. Kosińska A., Polak A., Żiżka D. Uczę metodą ośrodków pracy - Materiały pomocnicze dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1999.
3. Likszo O./red./ Elementy metodyki nauczania dzieci klas I -III szkoły specjalnej dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, ODN, Zielona Góra1996.
4. Sadowska K., Podstawowe założenia i wartości metody ośrodków pracy
w szkolnictwie specjalnym, Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 180-196, 2003.
5. Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, WSPS, Warszawa 1998.