Rola rodziny w kształtowaniu kompetencji interakcyjnej dziecka w procesie uspołecznienia

W słowniku pedagogicznym W. Okonia znajdujemy następujące wyjaśnienie terminu:
SOCJALIZACJA ( łac. socjalis – społeczny) to:
1. Ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej tj. umożliwienia jej zdobycia takich kwalifikacji, takich systemów wartości i osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby mogła się stać pełno wartościowym człowiekiem społeczeństwa.
2. Ogół zmian zachodzących w jednostce pod wpływem oddziaływań społecznych, umożliwiających jej stanie się pełno wartościowym człowiekiem społeczeństwa. ( W. Okoń, 1984, s. 278)

Rodzina jest pierwszym i zarazem najważniejszym środowiskiem społecznym, w którym przebiega proces rozwoju jednostki, proces jej uspołecznienia. W ostatnich latach obserwuje się wyraźny wzrost zainteresowania problematyką rodziny, będącej przedmiotem uwagi i badań pedagogów, psychiatrów i ekonomistów. Wynika to z przyczyn bezpośrednich związanych ze zmianami, jakie zachodzą we współczesnej rodzinie.
Według J. Maciaszkowej, rodzina stanowi „najbardziej powszechne środowisko życia człowieka. Od niej zaczyna się biografia człowieka; ona towarzyszy mu przez całe dorosłe życie.” (J. Maciaszkowa, 1991, s. 49)
N. Ackerman podkreśla, że rodzina to „instytucja, która zachowuje zawsze swoją wartość dla człowieka, że jej aktualność jest nieprzemijająca, jest wynikiem nie tylko faktu, iż ona to poprzez właściwe jej stosunki wewnątrzrodzinne tworzy więzi społeczne i emocjonalne.” (M. Ziemska, 1986, s. 127)
Zdaniem J. Szczepańskiego „rodzina to grupa złożona z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim.” (J. Szczepański, 1972, s. 300)
Natomiast M. Przetacznikowa mówiąc o rodzinie jako podstawowej grupie społecznej, w której rozpoczyna się uspołecznienie jednostki, wskazuje na wzajemny bliski kontakt i ścisłe współdziałanie członków. „Rodzina należy do najważniejszych grup pierwotnych. Według norm w niej przyjętych kształtuje dziecko stosunek do wartości moralnych.” (M. Przetacznikowa, 1979, s. 185)
Z socjologicznego punktu widzenia F. Adamski określa rodzinę jako grupę społeczną, stanowiącą „duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną.” (F. Adamski, 2002, s. 29)
Z przytoczonych definicji rodziny wynika, że stanowi ona integralną część każdego społeczeństwa, jego najmniejszą, a zarazem podstawową komórkę o swoistej strukturze i specyficznym funkcjonowaniu.
Funkcjonowanie rodziny w dużym stopniu zależne jest od wzajemnych więzi między jej członkami, a zwłaszcza rodzicami. Ze względu na te więzi A. Kelm, wyróżnia cztery kategorie rodzin:
- rodzina wzorowa – odznacza się trwałymi więziami między wszystkimi członkami, a szczególnie małżonkami;
- rodzina przykładna – występują w niej pewne konflikty, nie zagrażające jednak jej istnieniu;
- rodzina formalna – charakteryzuje się brakiem silnej więzi emocjonalnej, a każdy jej członek układa swoje sprawy życiowe według osobistych interesów;
- rodzina rozbita – postępuje w niej proces osłabienia więzi międzyrodzinnych. Konflikty stanowią jedyny przejaw wzajemnych kontaktów. Zerwaniu ulegają wzajemne stosunki między małżonkami.
Najczęściej spotykanym typem rodziny jest rodzina naturalna pełna, składająca się z ojca, matki i dzieci z tego małżeństwa. Natomiast w rodzinie naturalnej niepełnej brak jest ojca lub matki. (L. Weselińska, 1988, 456-457) Bardzo istotne dla rozwoju dziecka jest, do jakiej rodziny należy i w jakiej wzrasta.
Społeczeństwo przejęło od rodziny niektóre funkcje instytucjonalne, pozostawiając jej funkcje osobowe. Wśród socjologów panuje przekonanie, że właśnie te istotne funkcje – prokreacja, socjalizacja, miłość – będą wyznaczać oblicze i rangę rodziny we współczesnym społeczeństwie. (F. Adamski, 2002, 150-151) Rodzina jako podstawowa grupa społeczna spełnia określone funkcje w interesie społeczeństwa, zaspokajając zarówno potrzeby psychiczne, emocjonalne jak i społeczne swych członków. „Funkcja oznacza przy tym pewną działalność skierowaną na określony cel, kontynuowaną w ramach danej struktury społecznej (...). Rodzina jest, zatem o tyle instytucją, o ile realizuje podstawowe funkcje społeczne, niezbędne dla istnienia społeczeństwa.” (F. Adamski, 2002, s. 30) Poszczególni autorzy wymieniają różne funkcje, przy czym zróżnicowana jest zarówno ich liczba jak i zakres.
Zdaniem M. Ziemskiej, podstawowe funkcje wskazują na zadania, jakie wypełnia rodzina. Stanowią je zadania spełniane na rzecz społeczeństwa oraz wobec swych członków. (M. Ziemska, 1986, s. 234)
S. Kowalski wymienia trzy podstawowe funkcje spełniane przez rodzinę:
- funkcję prokreacyjną,
- funkcję wychowawczą,
- funkcję gospodarczą. (S. Kowalski, 1974, s. 107)
Zupełnie innej klasyfikacji funkcji rodziny dokonuje F. Adamski biorąc pod uwagę dwa kryteria:
1. Analizę rodziny jako instytucji i grupy społecznej:
- funkcje instytucjonalne, odnoszące się do rodziny i małżeństwa jako instytucji społecznych (prokreacyjna albo biologiczna, ekonomiczna, opiekuńcza, socjalizacyjna, stratyfikacyjna, integracyjna).
- funkcje osobowe, dotyczące rodziny jako grupy społecznej (małżeńska, rodzicielska, braterska).
2. Aspekt trwałości i zmienności funkcji, a przez to znaczenia dla samej rodziny:
- funkcje istotne inaczej pierwszorzędne (prokreacyjna, socjalizacyjna, miłości).
- funkcje akcydentalne inaczej drugorzędne (ekonomiczna, opiekuńcza, stratyfikacyjna, rekreacyjna, religijna, integracyjna) (F. Adamski, 2002, s. 36-37)
W klasyfikacji Z. Tyszki wyróżnione są cztery grupy funkcji pełnionych przez rodzinę, a w ich obrębie funkcje składowe:
I. Funkcje biopsychiczne:
1. funkcja prokreacyjna,
2. funkcja seksualna.
II. Funkcje ekonomiczne:
1. funkcja materialno - ekonomiczna,
2. funkcja opiekuńczo - zabezpieczająca.
III. Funkcje społeczno - wyznaczające:
1. funkcja klasowa,
2. funkcja legalizacyjno - kontrolna.
IV. Funkcje socjopsychologiczne:
1. funkcja socjalizacyjna,
2. funkcja kulturalna,
3. funkcja rekreacyjno - towarzyska,
4. funkcja emocjonalno – ekspresyjna. (Z. Tyszka, 1979, s. 69)
Rodzina jest najwcześniejszym środowiskiem społecznym, z którym styka się dziecko od urodzenia. Ważne jest, zatem jej prawidłowe funkcjonowanie. Zdarza się, że rodzina nie spełnia należycie wymienionych funkcji, z różnych powodów nie zaspokaja potrzeb swych członków. Powstaje wówczas problem, który M. Ziemska nazywa dysfunkjonalnością rodziny. (M. Ziemska, 1986, s. 235)
Funkcja socjalizacyjna polega na wprowadzaniu w społeczeństwo najmłodszych, przekazywanie im języka, podstawowych zasad dobrego zachowania obowiązujących w danym społeczeństwie, zwyczajów, obyczajów, przygotowanie do pełnienia ról społecznych, kształtowanie świata wartości moralnych i wartości kultury oraz kontrolowanie postępowania członków. (M. Ziemska 1986, s. 245)

Rodzina stanowi środowisko, które ma największy wpływ na zapewnienie dziecku optymalnych warunków rozwoju.
Badania i obserwacje wykazują, że rodzina jest środowiskiem, które zapewnia dzieciom najlepsze warunki rozwoju. „Żadna instytucja, żaden zakład opiekuńczo-wychowawczy nie jest w stanie zastąpić rodziny.” (H. Filipczuk, 1981, s. 67) Autorka zwraca uwagę na szereg warunków i czynników, które muszą się złożyć na to, by rozwój dziecka był wszechstronny, przebiegał harmonijnie, obejmował wszystkie procesy psychofizyczne i składniki osobowości, „by kierunek tego rozwoju był prawidłowy z punktu widzenia dobra samego dziecka i społeczeństwa, którego jest członkiem.” (H. Filipczuk, 1981, s. 7)
Rodzina w sposób naturalny stanowi wartościowe źródło podniet rozwojowych dla swoich członków. „Rodzina nowoczesna stwarzająca warunki wspólnoty intelektualnej i moralnej, stanowi bardzo istotny czynnik pośredniczący pomiędzy jednostką a społeczeństwem jako całością. Rodzina przede wszystkim kieruje ogromnym intelektualnym wysiłkiem pierwszych lat życia dziecka zwróconym na poznanie otaczającego świata przyrody i kultury.” (A. Kłoskowska, 1964, s. 136)
Z. Tyszka zwraca uwagę na ścisły związek wychowania z socjalizacją dziecka w rodzinie. Według autora, socjalizacja w rodzinie to „proces, który realizuje się poprzez:
1. przykład i naśladownictwo,
2. system nakazów i zakazów,
3. działalność inspirującą ze strony osób socjalizujących, pobudzającą odpowiednio ukierunkowaną aktywność wychowanka,
4. system kontroli społecznej współwystępujący z systemem szeroko rozumianego nagradzania i szeroko rozumianej represji.” (Z. Tyszka, 1979, s. 171) Jak zauważa Z. Tyszka, oddziaływania te nie są jednostronne, lecz powiązane z procesami obustronnej interakcji. Można, zatem stwierdzić, że socjalizacja jest procesem dwustronnym.

Poziom kultury pedagogicznej rodziców wyraża się w przejawianych przez nich postawach rodzicielskich. Są one jednym z czynników determinujących rozwój dziecka. M. Ziemska określa postawę rodzicielską jako charakter emocjonalnego stosunku rodziców do dziecka. W pojęciu tym zawiera się tendencja do zachowywania się wobec dziecka w pewien specyficzny sposób, jak również wyrażania poglądu na dziecko. Każda postawa zawiera trzy składniki: uczuciowy, myślowy i działania. Składnik uczuciowy jest najbardziej charakterystyczny i znaczący, „wyznacza kierunek i charakter myślenia i działania rodziców.” (M. Ziemska, 1977, s. 88) Autorka wyróżnia postawy właściwe i niewłaściwe. Postawy właściwe warunkują pełny i prawidłowy rozwój dziecka. Podłożem ich powstawania jest swobodny kontakt z dzieckiem, zrównoważenie uczuciowe rodziców oraz ich autonomia wewnętrzna.
Akceptacja dziecka to przyjęcie go takim, jakie jest. Rodzice akceptujący dziecko starają się poznać jego potrzeby i zaspokoić je. Pozwalają na uczuciową niezależność, dają mu poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego istnienia.
Współdziałanie z dzieckiem świadczy o pozytywnym zainteresowaniu rodziców zabawą i pracą dziecka i polega na angażowaniu go w zajęcia i sprawy rodziców i domu – odpowiednio do możliwości rozwojowych.
Dawanie dziecku rozumnej swobody, właściwej dla jego wieku. Przechodząc przez kolejne fazy rozwoju, dziecko coraz bardziej oddala się fizycznie od rodziców. Rozbudowuje się świadoma więź psychiczna między rodzicami a dzieckiem i rodzice darzą je większym zaufaniem.
Uznanie praw dziecka jako równych, bez przeceniania i niedoceniania jego roli. Rodzice ustosunkowują się do przejawów aktywności dziecka w sposób swobodny, dostosowując się do poziomu jego fazy rozwoju i pozwalając na odpowiedzialność za własne działanie. (M. Ziemska, 1969, s. 71-73)
Rodzice przejawiający wobec dziecka pozytywne postawy wpływają korzystnie na jego rozwój, ponieważ dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby, są cierpliwi i gotowi do tłumaczenia i wyjaśniania. Lubią dziecko i łatwo nawiązują z nim kontakt. Są zdolni do obiektywnej oceny dziecka na skutek odpowiedniego dystansu wobec niego i akceptacji jego osoby. „Mając rodziców o właściwych postawach, dziecko nabiera o sobie dobrego mniemania.” (M. Ziemska, 1977, s. 146)
Do właściwych postaw rodzicielskich należą:
• AKCEPTACJA DZIECKA – rodzice przyjmują dziecko takim, jakim ono jest. Akceptują jego cechy wyglądu fizycznego, usposobienie, umysłowe możliwości i ograniczenia. Starają się poznać potrzeby dziecka i zaspokoić je. Pozwalają mu na uczuciową niezależność. Sprzyja to kształtowaniu się zdolności do nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej i zdolności do wyrażania uczuć.
• WSPÓŁDZIAŁANIE Z DZIECKIEM – polega na pozytywnym zaangażowaniu na rzecz dobra dziecka i zainteresowaniu rodziców jego zabawą i pracą. Dziecko jest zaangażowane w sprawy rodziców i domu. Jest ono ufne wobec rodziców, zwraca się do nich po rady i pomoc.
• UZNANIE PRAW – rodzice uznają rolę dziecka, ustosunkowują się do przejawów jego aktywności w sposób swobodny, pozwalają, aby działało ono nieraz na własną odpowiedzialność. Przejawiają w ten sposób szacunek dla jego indywidualności. Dziecko wyrabia w sobie lojalność i solidarność w stosunku do innych członków rodziny, może podejmować czynności z własnej inicjatywy, co sprzyja twórczości.
• DAWANIE DZIECKU ROZUMNEJ SWOBODY – rodzice dają dziecku coraz szerszy zakres swobody w miarę jego rozwoju. Darzą je coraz większym zaufaniem. Dziecko jest zdolne do współdziałania z rówieśnikami, uspołecznione, pomysłowe.
Do niepożądanych typów postaw rodzicielskich należą: postawa odtrącająca, unikająca, nadmiernie wymagająca i nadmiernie chroniąca.
Postawy rodziców mają decydujący wpływ na styl wychowania w rodzinie. Każdą rodzinę cechuje określony styl wychowania, który jest odzwierciedleniem ilości i jakości oddziaływań na psychikę dziecka, „jest jakby wypadkową sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny.”(M. Przetacznikowa, 1983, s. 443)

Rozwój dziecka uwarunkowany jest wieloma czynnikami takimi jak: atmosfera w rodzinie, wzajemne kontakty interpersonalne, postawy rodziców, więzi emocjonalne, metody oddziaływania na dziecko, jak również struktura rodziny i jej warunki bytowe. Właściwe funkcjonowanie rodziny przejawia się w należytym sprawowaniu władzy rodzicielskiej.
Czynnikiem zakłócającym funkcje rodziny mogą być zmiany w jej strukturze. „Rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację rodziców stanowi zawsze szok i pozostawia u dziecka trwały uraz, który może być tylko łagodzony.” (M. Ziemska, 1977, s.153) Niekiedy rozłąka dziecka z jednym z rodziców może prowadzić do utraty poczucia bezpieczeństwa, pojawienia się lęków czy zachowań dewiacyjnych. Dziecku niezbędny jest, bowiem kontakt z obojgiem rodziców. Atmosfera pełna napięcia, dysharmonii, kłótni i wrogości działa bardzo niekorzystnie na rozwój dziecka.
I. Obuchowska wyróżnia pięć rodzajów traumatyzującej atmosfery rodzinnej:
- atmosfera napięta,
- atmosfera hałaśliwa,
- atmosfera depresyjna,
- atmosfera obojętna,
- atmosfera nadmiaru emocji. (M. Przetacznikowa, 1983, s.460)
Zdaniem N. W. Ackermana i J.G. Howells, zaburzenia stosunków interpersonalnych odgrywają poważniejszą rolę o charakterze patogenicznym niż utrata jednego z rodziców z powodu śmierci czy rozwodu.” (M. Ziemska, 1986, s. 192) Według M. Ziemskiej, w przypadku rozbicia rodziny nakładają się na siebie dwojakiego rodzaju sytuacje traumatyzujące dziecko. Z jednej strony, dziecko, wciągane w pole konfliktu małżeńskiego poprzedzającego rozbicie rodziny, przeżywa zagrożenie tracąc tym samym poczucie bezpieczeństwa. Z drugiej strony, wzrastanie w rodzinie niepełnej, utrudnia mu właściwą identyfikację i w zależności od wieku, pozostawia ślad na jego osobowości. (M. Ziemska, 1977, s.154) Rodzina wewnętrznie rozbita wpływa na swych członków ujemnie, przyczyniając się do powstawania osobowości dysharmonijnej, niedojrzałej lub wręcz patologicznej.
Z. Zaborowski wskazuje na związek między dezintegracją rodziny, a jej trudną sytuacją materialną, niezgodnym usposobieniem rodziców, zróżnicowaną pozycją jej członków, odmiennymi wzorcami między rodzicami, zdradą, pijaństwem. (Z. Zaborowski, 1980, s. 92-93)
Zachowanie dziecka może przybrać formę jawnej agresji bądź dystansu powstałego na tle obojętności uczuciowej. Rozwój psychiczny dziecka nie będzie przebiegał harmonijnie i prawidłowo, jeśli w rodzinie występuje „brak pozytywnych wzorów, jeśli atmosfera w rodzinie jest niespokojna, pełna niechęci i napięć, między rodzicami mają miejsce konflikty, (...).” (H. Filipczuk, 1981, s. 147)
Negatywne postawy rodziców wobec dziecka hamują jego prawidłowy rozwój. Każdej z właściwych postaw rodzicielskich odpowiada postawa nieprawidłowa. A zatem: akceptacji – odtrącenie, współdziałaniu – unikanie, rozumnej swobodzie – nadmierne ochranianie, uznaniu praw – zbytnie wymaganie, zmuszanie, stałe korygowanie. (M. Ziemska, 1986, s. 183)
M. Przetacznikowa wskazuje na alkoholizm, przestępczość i prostytucję jako najczęstsze przejawy demoralizacji rodziny. „Przebywając w zdemoralizowanej rodzinie małe dziecko jest na ogół pozbawione stałej i zorganizowanej opieki. (...) Dla dziecka znacznie bardziej dramatyczna jest sytuacja, w której stroną zdemoralizowaną w rodzinie jest matka." (M. Przetacznikowa, 1979, s. 275) W rodzinach tych występują braki w zaspokajaniu elementarnych potrzeb: odpowiedniego pożywienia i warunków mieszkaniowych, a także wtórnych w stosunku do nich potrzeb socjalnych, których niezaspokojenie powoduje szereg negatywnych konsekwencji rozwojowych u dziecka.
Jednym z najważniejszych wskaźników dezorganizacji rodziny jest sieroctwo społeczne, które jest zjawiskiem rosnącym. Jak to zauważył J. Korczak: „dziecko może być sierotą we własnym domu.” (M. Ziemska, 1986, s. 191) Współcześnie przyczyna takiego stanu rzeczy wiąże się z narastającą troską o dobrobyt materialny rodziny, prowadzącą do zaniedbania obowiązków wychowawczych przez rodziców. Rodzice pochłonięci pracą zawodową coraz mniej czasu poświęcają dzieciom, nie zdając sobie sprawy, że „brak więzi uczuciowych, poczucie wyobcowania i odrzucenia może być czynnikiem znacznie bardziej patogennym niż niedostatek.” (M. Jarosz, 1972, s.175)

Ważne jest wnikliwe poznanie potrzeb psychofizycznych dziecka, są one, bowiem motywami jego postępowania. Rodzice powinni jednocześnie zaspokajać potrzeby biologiczne i emocjonalne, warunkujące rozwój potrzeb poznawczych dziecka.
Zaspokojenie potrzeb biologicznych ma wyraźny wpływ na „procesy psychiczne, a nawet na osobowość, stanowi, więc jeden z ważnych warunków, od których zależy życie psychiczne jednostki.” (K. Obuchowski, 1983, s. 101) Człowiek stanowi, bowiem jedność psychofizyczną. Stąd też potrzeby biologiczne i psychiczne wzajemnie na siebie wpływają. Należy, więc rozpatrywać potrzeby człowieka w ścisłym związku z jego psychiką. Rodzina jest zobowiązana do zaspokajania zarówno potrzeb fizjologicznych jak i psychicznych dziecka (M. Ziemska, 1969, s. 34)
Z. Skorny wyróżnia następujące potrzeby psychiczne jako niezbędne dla prawidłowego rozwoju dziecka:
- potrzeba kontaktu emocjonalnego,
- potrzeba bezpieczeństwa,
- potrzeba aktywności, samodzielności i poznawania,
- potrzeba kontaktu społecznego,
- potrzeba uznania społecznego. (za: M. Jacuńska, 1986, s. 350)
Potrzeba kontaktu emocjonalnego nazywana też potrzebą miłości, życzliwości i ciepła uczuć. Stanowi szczególny rodzaj potrzeby, warunkuje, bowiem realizację wszelkich innych potrzeb wyższego rzędu. Dziecko do kontaktu emocjonalnego wyraźnie dąży, odczuwa potrzebę posiadania kręgu najbliższych osób, które by kochało i przez które byłoby kochane. (Z. Tyszka, 1979, s. 68)
Współczesna rodzina znajduje się w obliczu trudnych problemów i licznych zagrożeń. W życiu codziennym obserwuje się lęki i obawy przed grożącymi zewsząd niebezpieczeństwami. Teraźniejsza cywilizacja charakteryzuje się gwałtownym rozwojem techniki, urbanizacji, komputeryzacji, biurokracji, ale również spadkiem poziomu kultury, wzrostem agresji.
J. Materne wyróżnił problemy socjalne, które dotykają współczesną rodzinę. Są to:
1. upośledzenia ekonomiczno-społeczne: bezrobocie, nędza, bieda, bezdomność;
2. zagrożenia społeczno-kulturowe: nierówności edukacyjne, społeczne ograniczenia uczestnictwa w kulturze, zaniedbywanie osób wymagających szczególnej troski;
3. zagrożenia funkcjonalności rodziny: trudna sytuacja matki w rodzinie, dysfunkcjonalność wychowawcza, demoralizacja rodziny;
4. patologia społeczna: przestępczość, uzależnienia;
5. bariery funkcjonalności systemu socjalnego: niesprawność socjalna instytucji społecznych, brak efektywnej polityki socjalnej państwa, niski profesjonalizm służb socjalnych.
Ważnym czynnikiem zagrażającym jest niekorzystna, lub zła organizacja zajęć i chroniczny brak czasu, aby być razem, coś wspólnie wykonywać, rozmawiać, dyskutować, poznawać.
Czynnikami neutralizującymi zagrożenia okazać się mogą silne więzi emocjonalne, wzajemna miłość, życzliwość, podzielanie tych samych przekonań i wartości.
Rodzina sama stanowi wartość o zasadniczym znaczeniu, ale umożliwia też realizację innych wartości, które z kolei przekazuje z pokolenia na pokolenie.
Wartości rodzinne są związane z wzajemnym ustosunkowaniem się członków rodziny do siebie, czyli z miłością i przyjaźnią małżonków, a także indywidualnych dążeń. Wartości odnoszą się do pozycji społecznej rodziny, pozycji ekonomicznej, do sposobów spędzania wolnego czasu.
Rodzice poprzez konsekwentne i ze zrozumieniem korzystanie z systemu kar i nagród, mogą skutecznie wprowadzić dziecko w świat wartości i zasad współżycia społecznego, zwyczajów i obyczajów. Każda rodzina tworzy własny system wartości.
Rodzina przyczynia się do rozwoju dziecka przez zamierzone oddziaływania opiekuńczo – wychowawcze oraz przez niezamierzony wpływ, który wynika z wzajemnych stosunków uczuciowych, z interakcji zachodzących między jej członkami, a także poprzez wzory osobowe rodziców i inne osoby odgrywające istotną rolę w procesie wychowania dziecka. Wzorce zaczerpnięte w rodzinie zapadają głęboko w świadomości dziecka, pozostawiając trwałe piętno w jego osobowości.
Na kształtowanie osobowości dziecka wpływają: cechy osobowościowe i społeczne rodziców, zawód, poziom sukcesu, kontakty społeczne, wiedza psychologiczna, autorytet moralny, rozumienie i realizacja własnych ról rodzicielskich. Znaczenie również mają: warunki bytowe rodziny, styl życia, sposób prowadzenia gospodarstwa domowego, sposób spędzania wolnego czasu. Znaczący wpływ wywierają: autorytet rodziców, identyfikacja dziecka z rodzicami, postawy rodzicielskie.
Szczególne znaczenie w życiu rodziny ma system ról. Od roli matki oczekuje się ekspresji uczuć, serdeczności, wyrozumiałości, zaspokajania potrzeb i otaczania dzieci stałą opieką. Od roli ojca oczekuje się wdrażania dzieci do przestrzegania norm społecznych, odpowiedzialności za podejmowane działania, stwarzanie oparcia dla żony i rodziny.
Zakres ról rodzinnych jest ważnym czynnikiem określającym strukturę, a także charakter stosunków wewnątrzrodzinnych. Znaczący wpływ na rozwój dziecka wywiera charakterystyczny dla danej rodziny układ stosunków, czyli konfiguracja grupy. Podstawą równowagi i stabilizacji układu są interakcje między małżonkami oparte na wzajemnej akceptacji i atrakcyjności.
We współczesnej rodzinie role matki i ojca dopełniają się. Rodzice zamiennie wykonują zadania opiekuńcze i wychowawcze.
Rodzina często ujmowana jest z zastosowaniem pojęcia systemowego, a więc jako system interakcji i stosunków wzajemnych między jej członkami. Wzajemne interakcje i stosunki międzyosobowe stanowią tkankę i spoiwo grupy rodzinnej.
„Pod pojęciem interakcji rozumiemy kontaktowanie się jednostek między sobą, zachodzące między nimi procesy komunikowania i oddziaływania wzajemnego w danym czasie.” (M. Tyszkowa, 1990, s. 15.)
Interakcje międzyosobowe w rodzinie są szczególnie intensywne dzięki gęstości kontaktów i trwałe dzięki wspólnemu zamieszkiwaniu i codziennemu współżyciu.
Rozpatrując rozwój jednostki w kontekście rodziny trzeba uwzględnić fakt, że interakcje, w jakie wchodzi ona w rodzinie oraz kształtujące się dzięki nim stosunki interpersonalne mogą oddziaływać:
• na kształtowanie się określonych wzorów interakcji i ich przenoszenia na inne niż dana rodzina układy społeczne,
• a poprzez stwarzanie okazji do zdobywania określonych doświadczeń – na kształtowanie się osobowości jednostki i rozwój jej psychiki. (M. Tyszkowa, 1990, s. 17.)
Przyjmując, że rozwój jednostki w ciągu życia polega na gromadzeniu i organizowaniu doświadczenia, można sądzić, że jednostka:
1. zdobywa w rodzinie istotną część doświadczeń stanowiących materiał jej rozwoju;
2. interakcje i wymiana doświadczeń z innymi członkami rodziny oraz przekazywanie doświadczeń i kultury między generacjami tworzącymi rodzinę dostarczają jednostce zarazem wielu nowych doświadczeń, jak również kulturowych narzędzi (wzorców) ich opracowania – symbolizacji, wartościowania, kategoryzowania;
3. w rodzinie uczy się jednostka pełnienia ról społecznych oaz opanowuje i interanalizuje społeczne normy i zasady postępowania i standardy wykonywania działań;
4. wchodząc w różnorakie, ale z reguły bliskie interakcje i stosunki z innymi ludźmi będącymi członkami rodziny, człowiek uczy się zasad wymiany psychicznej, dzielenia przeżyć i – co nie mniej ważne – oddziaływania na innych i poddawania się ich oddziaływaniu;
5. w toku interakcji rodziny dokonuje się przekazywanie (zwłaszcza w relacjach międzypokoleniowych) i przyjmowanie części doświadczenia przedstawicieli innego pokolenia;
6. w miarę rozwoju indywidualnego poszczególnych członków rodziny charakter interakcji, w jakie oni wchodzą między sobą zmienia się i przekształca , co zwrotnie sprzyja postępom rozwoju indywidualnego każdego z nich, a równocześnie postępy te warunkuje;
7. podejmując nowe role społeczne w rodzinie człowiek uczy się nowych sposobów zachowania wymaganych przepisami danej roli, to znaczy opanowuje dla siebie nowe wzory aktywności i zachowań oraz – wyznaczonych tymi rolami interakcji międzyosobowych;
8. dzięki zmianom charakteru interakcji i stosunków oraz zadań dokonuje się rozwój rodziny w czasie. (M. Tyszkowa, 1990, s. 18)

LITERATURA CYTOWANA

1. Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kraków, 2002.
2. Filipczuk H., Poznaj swoje dziecko, NK, Warszawa, 1981.
3. Jacuńska M., Wychowanie małego dziecka w rodzinie, w : M. Ziemska (red.) Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1986.
4. Kłoskowska A., Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa, 1964.
5. Kowalski S., Socjologia wychowania w zarysie, PWN, Warszawa, 1974.
6. Maciaszkowa J., Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, WSiP, Warszawa, 1991.
7. Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich, PWN, Warszawa, 1983.
8. Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa, 1984.
9. Pieter J., Oceny i wartości, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, 1973.
10. Przetacznikowa M., Makiełło-Jarża G., Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna, WSiP, Warszawa, 1979.
11. Przetacznikowa M., Psychologiczne podstawy wychowania w rodzinie, w: M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa, 1983.
12. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa, 1972.
13. Tyszka Z., Socjologia rodziny, PWN, Warszawa, 1979.
14. Tyszkowa M., Rodzina, a rozwój jednostki, Poznań, 1990.
15. Weselińska L., Współpraca przedszkola z rodziną i środowiskiem, w: M. Kwiatowska (red.), Podstawy pedagogiki przedszkolnej, WSiP, Warszawa, 1988.
16. Zaborowski Z., Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, NK, Warszawa, 1980.
17. Ziemska M., Rodzina a osobowość, WP, Warszawa, 1977.
18. Ziemska M. (red.), Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa, 1986.