Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne

Przemoc i agresja to jedne ze zjawisk, które towarzyszą człowiekowi nieodłącznie od zarania jego bytowania na Ziemi. Kossakowski w artykule „Przemoc i agresja" stwierdza - „ W myślach o wychowaniu obecne od zawsze, dziś może i częściej, bo i czasy w jakich przyszło nam żyć stanowią grunt podatny do ich narastania". 1
Problematyka przemocy budzi ogromne zainteresowanie społeczeństwa. Liczne doniesienia prasowe, programy telewizyjne poświęcone przemocy wśród nieletnich bulwersują opinię publiczną, szczególnie na tle zaistniałych wydarzeń.
Skąd bierze się przemoc wśród dzieci i młodzieży; dlaczego uczeń potrafi swym okrutnym zachowaniem doprowadzić do śmierci koleżankę, czy kolegę? Czy my potrafimy temu zapobiec? Na te pytania bardzo trudno odpowiedzieć. Wielu psychologów i socjologów bada i poszukuje przyczyny tego typu zachowań.
Adam Fraczek przedstawił analizę agresji z perspektywy socjopsychologicznej. Zachowania agresywne są w tym wypadku zazwyczaj realizowane przez grupę, a ich generowanie i przebieg określają procesy wewnątrz grupowe i między grupowe. Zachowania agresywne dzieci atakujące innych na terenie szkoły, jak i funkcjonowanie młodzieżowego gangu przestępczego stanowią przykłady zachowania agresywnego i przemocy osadzonych w procesach socjopsychologicznych.
Agresja i przemoc interpersonalna to czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób.
Przedmiotem analizy agresji, jako zjawiska społecznego są nie tyle specyficzne akty agresji manifestowane przez jednostkę czy ich intrapsychiczna regulacja (motywacje, uwarunkowania socjalizacyjne), co zachowania wymagające aktywności grupy i wiążące się z własnościami funkcjonowania grupy czy wpływami społeczno - kulturowymi. Adam Fraczek odnotował następujące aspekty między sytuacjami społecznymi i społecznymi standardami a zachowaniem się ludzi.
Po pierwsze agresja i przemoc interpersonalna dzieci i młodzieży są realizowane w takim czy innym kontekście społecznym, Zachowania, które są aprobowane u chłopców niekoniecznie są dobrze widziane u dziewcząt. Po drugie można identyfikować takie przejawy agresji i przemocy, które pojawiają się tylko w ramach aktywności mniejszej czy większej grupy społecznej np. gwałty zbiorowe, wandalizm kibiców sportowych. Po trzecie różne formy agresji powiązane są z innymi zachowaniami antyspołecznymi i tzw. zachowaniami problemowymi u tych osób. W tego rodzaju konstelacji obok zachowania agresywnego występują m.in. picie alkoholu, kłamanie, kradzieże. Po czwarte struktura grupy oraz procesy zachodzące w grupie, zwłaszcza normy i wartości, wokół których następuje pozytywna integracja grupy, generują konflikty wewnątrz grupowe determinujące agresywne zachowanie się. Traktowanie agresji i przemocy, jako zjawiska społecznego oznacza przyjęcie tezy, iż pewne warunki socjalizacyjne i społeczno - kulturowe szczególnie sprzyjają pojawieniu się tych form zachowania w życiu społecznym dzieci i młodzieży.
Związki między płcią zwłaszcza tzw. płcią społeczną tj. określoną rolą chłopca (mężczyzny) i dziewczynki (kobiety) a funkcjonowaniem społecznym i agresją interpersonalną są przedmiotem wielu opracowań i badań. Okazało się, mówiąc ogólnie, że natężenie agresji u badanych dzieci jest powiązane, w znacznym stopniu niezależnie, z oboma tymi czynnikami tj. z płcią (chłopcy vs. dziewczęta) jak i określonymi przez środowisko doświadczeniami socjalizacyjnymi dzieci. Zakres i charakter agresji przejawianej przez dzieci był relatywnie bardziej związany ze środowiskiem socjalizacyjnym niż z płcią badanych dzieci. Studia dotyczące tej kwestii zostały przeprowadzone przez psychologów fińskich we współpracy z badaczami z USA i Polski. W badaniach posłużono się 8 - latkami mieszkającymi w dużym mieście w Finlandii (2 grupy etniczne tj. dzieci fińskie i szwedzkie), w dużym mieście w USA (2 grupy etniczne tj. dzieci „białe" i dzieci „czarne") oraz dzieci z dużego miasta w Polsce (jedna homogeniczna grupa etniczna. Ustalono, że zarówno w ocenie własnej jak i w ocenie kolegów chłopcy manifestują więcej agresywnych interakcji. Dzieci fińskie są mniej skłonne niż amerykańskie czy polskie do przypisywania zarówno samym sobie jak i swoim kolegom agresywnego zachowania. Wynika to z tego, że w jednym środowisku społeczno - kulturowym agresja interpersonalna jest bardziej, a w drugim mniej aprobowanym zachowaniem.
Jednym z przejawów agresji/ przemocy wśród dzieci są relacje jakie obserwuje się miedzy pewnymi grupami uczniów na terenie szkoły, chodzi o wyróżnienie tych, którzy napastują innych i tych, którzy są ofiarami. Według różnych badań wymienia się około 15 — 16% uczniów w wieku między 7 a 16 rokiem życia, w tym około 9% to „ofiary" napaści ze strony kolegów. Napastliwe zachowanie częściej manifestują chłopcy niż dziewczęta, zwłaszcza ci fizycznie silniejsi od rówieśnika. Dzieci „napastnicy" zazwyczaj mają dobre mniemanie o sobie (pozytywna samoocena) niż dzieci inne, oceniają agresje pozytywnie. Dzieci wybrane na ofiary zazwyczaj pokazują się w kontaktach społecznych jako nieśmiałe i osamotnione (brak bliskich, stałych przyjaciół), ogólnie mniej aktywne i z niepewną samooceną, a ich cechy fizyczne (otyłość, używanie okularów, kalectwo itp.) mają drugorzędne znaczenie. Ponadto ustalono, że eskalacja tej formy agresji nie jest powiązana z fizycznymi warunkami działalności szkoły np. ciasnota, natomiast koreluje z orientacjami społeczno - wychowawczymi grona pedagogicznego np. ogólna aprobata dla agresji.
Od pewnego wieku dzieci i młodzież porównują się z innymi osobami bądź postaciami w literaturze. Tak więc w efekcie porównań społecznych i kategoryzacji osób i zdarzeń społecznych kształtuje się u ludzi poczucie przynależności do jakiejś grupy społecznej. Im bardziej pozytywna identyfikacja społeczna członków grupy tym bardziej grupa jest wewnętrznie zwana. Są jednak dwa rodzaje sytuacji społecznych, które zakłócają pozytywna identyfikacje społeczną członków grupy. Są to mianowicie niepowodzenia w osiąganiu przez grupę ważnych celów na tyle wyraziste, iż są dostrzegane przez członków grupy np. w życiu klasy przegranie ważnego współzawodnictwa. Po drugie pojawienie się takiego zachowania się jednego lub kilku członków, które narusza obowiązujące normy i standardy grupy np. informowanie nauczyciela o „ściągających" w klasie. Utrzymanie pozytywnej identyfikacji może dokonywać się na drodze atakowania, niszczenia tych, którzy w opinii grupy są źródłem niepowodzeń. Prowadzi to często do kreowania przez grupę „kozła ofiarnego" oraz umożliwia to koncentrację „czarnej owcy". Zwrot „kozioł ofiarny" używany jest dla określenia jednostki, kilku osób, którym przypisuje się winę za niepowodzenie. Tak więc usprawiedliwieniem dla niepowodzeń życiowych rodziny „kozłem ofiarnym" jest dziecko sprawiające trudności, czy chorowite. Pojęciem „czarna owca" określają dzieci swoich kolegów „donoszących" nauczycielowi o ich niewłaściwym zachowaniu się tego, który nie zgodził się pójść na wagary. „Czarną owcą" w rodzinie może być syn podkradający ojcu pieniądze, a w środowisku kierującym się regułami podkultury przestępczej osoba odmawiająca współdziałania w organizowaniu kradzieży. W grupie wyznaczającej określone zasady ideologiczne i poglądy „czarną owcą" staje się osoba, która krytycznie mówi o obowiązującej doktrynie. Socjopsychologiczny sens pojęcia „czarna owca" zawiera się więc we wskazaniu relacji miedzy większością grupy a wyróżnionymi w grupie osobami: „czarna owca" to osoba (grupa osób) z własnej grupy społecznej prezentująca (ce) zachowanie się lub własności, które niosą zagrożenie dla lub naruszają wartości, normy, standardy ważne dla pozytywnej identyfikacji społecznej członków i mogą prowadzić do mniejszej zwartości społecznej grupy.
Zajmując się „kozłem ofiarnym" i „czarną owcą" z perspektywy socjopsychologicznej, mamy na uwadze efekty szczególnego rodzaju procesów wewnątrz grupowych zachodzących w sytuacjach zagrożenia pozytywnej identyfikacji społecznej członków grupy i w konsekwencji możliwości rozpadu grupy. W obu wypadkach pojawia się negatywne/ wrogie odniesienie się grupy do „obiektów" (jednostka, część grupy, inna grupa) identyfikowanych w tych kategoriach i podejmowane są wobec nich akty agresji/ przemocy. Podstawową przesłanką uruchamiania procesu kreowania „kozła ofiarnego" przez grupę jest świadomość niepowodzeń grupy, a źródłem wyróżniania czarnej owcy jest zarejestrowanie przez grupę odmienności zachowania się czy własności jakichś członków wobec przyjętych w grupie wartości, norm, standardów; - w obu wypadkach są to okoliczności (niepowodzenia, odmienności) spostrzegane i oceniane przez członków grupy jako naruszające pozytywna identyfikację społeczną członków grupy i mogące prowadzić do dezintegracji grupy; - o ile „kozłem ofiarnym" (w socjopsychologicznym sensie oczywiście) może być zarówno osoba (kilka osób) z własnej grupy, jak i inna, „zewnętrzna grupa", to zjawisko „czarnej owcy" ma charakter wewnątrz grupowy, tj. dotyczy osób traktowanych jako „nasi" (przynajmniej w początkowej fazie procesu), -jako „kozioł ofiarny" identyfikowana jest jednostka pod jakimś względem „słabsza", (np. przegraliśmy bo ten grubas mamie biegał, itp.) bądź grupa, wobec której już nie ma się uprzedzenia, zaś „czarną owcą" bywa także osoba (zespół) umiejący przeciwstawiać się i walczyć o swoje racje; - obciążenie winą za niepowodzenie lub uznanie innych za prowadzących do dezintegracji grupy przez naruszenie podstawowych wartości samo w sobie jest wyrazem wrogości wobec „kozła ofiarnego" i „czarnej owcy", a w dalszej konsekwencji podejmowane są inne, mniej lub bardziej bezpośrednie działania agresywne i akty przemocy wobec tych „obiektów", - obiekty traktowane jako „kozioł ofiarny" są przede wszystkim deprecjonowane i opisywane w kategoriach negatywnych, a także, jeśli istnieje po temu sposobność, wykorzystywane, natomiast strategia oddziaływania grupy uznanych za „czarne owce" ma dwie na ogół fazy; w pierwszej podejmowane są wysiłki, czasami z użyciem drastycznych środków, by przystosować tego rodzaju osobę do większości, a jeśli to się nie powiedzie, podejmowane- są próby usunięcia tych członków grupy i zniszczenia (bywa, że w sensie fizycznym także).
„Chuligańskie wyczyny" stanowią modelowy przykład funkcjonowania grupy społecznej, organizującej się po to, aby realizować agresje i przemoc wobec innych: grupa w istocie najpierw generuje lub podejmuje wartości i normy uzasadniające podejmowanie agresji interpersonalnej przeciwko jakimś ludziom, a następnie aktywnie działa wykonując swoje „misje". Tego rodzaju agresja i przemoc, determinowana procesami grupowymi, ma zwłaszcza miejsce w niektórych „podkulturowych" grupach młodzieżowych, a także w młodzieżowych gangach przestępczych (gdzie agresja i przemoc często stanowią również podstawowe narzędzie osiągania innych celów).
W literaturze przedmiotu proponowane są różne określenia młodzieżowego gangu przestępczego, zależące od sposobu ujmowania dynamiki i uwarunkowań procesów społecznych.(por.Goldstein 1991) Do powtarzających się w tych charakterystykach elementów należą zwłaszcza: - wskazanie, że działalność owych grup narusza powszechnie obowiązujące normy społeczne i regulacje prawne, - przyjęcie, że jest to zespół stanowiący grupę społeczną (wspólnota norm, celów, poczucie przynależności, kontakty, struktura organizacyjna, itd.). Z socjologicznego punktu widzenia młodzieżowym gangiem przestępczym nazwiemy zatem taką grupę społeczną młodzieży, która jest zorganizowana/ zintegrowana wokół wartości, norm, standartów zachowania się, celujących młodzieżową podkulturę przestępczą. (por.Cohen, 1955, 1966.) Osadzenie w podkulturze przestępczej i względna stabilność struktury odróżnia gang, z jednej strony, od młodzieżowych grup społecznych formujących się spontanicznie lub stanowiących część organizacji tworzonych przez dorosłych a realizujących zadania i cele społecznie akceptowane, z drugiej, od sytuacyjnie działającej grupy przestępczej. Młodzieżowe gangi przestępcze różnią się między sobą pod wieloma względami, także co do zakresu i intensywności przemocy i agresji w kontaktach z zewnętrznym środowiskiem. Młodzieżowe gangi przestępcze formują się i działają zwłaszcza w pewnych obszarach dużych miast (wg. Amerykańskich danych około 6 - 7% nastolatków w wieku miedzy 10 a 17 rokiem życia, mieszkających w takich metropoliach jak Los Angeles, Nowy York należy do i aktywnie uczestniczy w aktywności gangów), (por. Reiss, Roth, 1993) charakteryzuj ących się gorszymi warunkami ekonomicznymi, niższymi wskaźnikami edukacji oraz stanu społecznego i wyższymi wskaźnikami przestępczości w ogóle. Jeśli na tym samym obszarze zamieszkują grupy etniczne czy narodowe, gangi są pod tym względem z zasady homogeniczne, a ważnym czynnikiem determinującym zakres i przejawy ich działań przestępczych i agresji są kulturowe tradycje własnego środowiska. W typowym młodzieżowym gangu przestępczym dominują chłopcy (proporcja 20: l miedzy chłopcami a dziewczętami w badanych gangach w USA) a ponadto dziewczęta „włączają" się; do aktywności gangu w nieco starszym wieku i ich udział w przestępstwach jest relatywnie niewielki.
Myślę, że dla charakterystyki agresji i przemocy podejmowanych przez młodzieżowe gangi przestępcze ważna jest odpowiedź na pytanie o to: - jakie funkcje pełni agresja/ przemoc w życiu gangu; - jakie czynniki czy sytuacje wyzwalają agresję interpersonalną wewnątrz gangu oraz w relacjach z innymi grupami społecznymi; - od czego zależy zakres i intensywność (powaga) agresji/ przemocy realizowanej przez gang.
Ogólnie mówiąc, nastolatki formują gang lub szukają kontaktu z już funkcjonującym po to, aby zająć się czymś uważanym przez nich za ekscytujące, zaprzyjaźnić się z rówieśnikami, mieć poczucie przynależności do grupy (pozytywna identyfikacja społeczna) a również aby mieć szansę na zdobywanie pieniędzy czy atrakcyjnych dóbr, inaczej dla nich niedostępnych. Agresja manifestowana przez członków może pojawiać się jako wymagane przez grupę zachowanie określające pozycje w gangu (np. większa brutalność wobec innych równa się wyższy status), ale także ma ważne znaczenie dla kontrolowania członków własnej grupy i utrzymania stosownej hierarchii wewnątrz grupowej. Agresja i przemoc stosowana jest instrumentalnie wobec innych grup i zewnętrznego środowiska: umożliwia kontrolowanie terytorium i wymuszanie zależności, zapewnia uzyskiwanie dóbr i wpływów, ma wreszcie istotne znaczenie dla podtrzymania właściwej (w znaczeniu podkulturowym) reputacji własnej grupy. Agresja i przemoc stanowią dla młodzieżowego gangu przestępczego jako grupy społecznej zarówno centralna wartość jak i najbardziej eksponowane i użyteczne w relacjach społecznych zachowanie się
Pojawienie się aktów agresji i przemocy w działalności młodzieżowego gangu przestępczego zależy od czynników czy okoliczności wyzwalających i wspomagających taka aktywność. Należą tutaj zarówno intrapsychiczne motywacje poszczególnych członków grupy (np. niezadowolenie z przywódcy, chęć zmiany własnego statusu, itp.), pojawiające się wewnątrz grupy napięcia czy konflikty (np. po niepowodzeniu lub w sprawie zachowania się jakichś członków grupy), jak i zewnętrzne „prowokacje" (czynniki wyzwalające „cues",: np. informacja o aktywności konkurencyjnej grupy, plotki rozpowszechniane przez innych o członkach gangu i naruszenie „dobrego imienia" gangu, itp.) oraz okoliczności wymagające instrumentalnych działań agresywnych. Współcześnie młodzieżowe gangi przestępcze stają się coraz bardziej agresywne; poszerza się zakres jak też powaga agresywnych przestępstw, w które uwikłane są gangi. Jednym z czynników mających znaczenie dla następstw czynów agresywnych i przemocy może być stosunkowo łatwa dostępność broni.
Zakres i natężenie agresji i przemocy jak też charakter aktywności młodzieżowego gangu przestępczego są osadzone w kulturowo - społecznych własnościach otoczenia, oddziaływującego zarówno poprzez rodzinę jak społeczność lokalną. Tak np. w tworzeniu się i eskalacji gangów dziecięco - młodzieżowych sprzyjają okoliczności, kiedy nastolatki pozostawione są samym sobie i pozbawione systematycznej opieki ze strony rodziny i instytucji edukacyjnych, gdy są eksponowane na wpływy subkultury przestępczej dorosłych i mieszkają w środowisku o znacznym natężeniu innych przejawów patologii społecznej (np. alkoholizm, ale także destabilizacja związków społecznych, itp.). Do socjoekonomicznych czynników sprzyjających powstawaniu gangów młodzieżowych zalicza się również bezrobocie.
Uważam, że wyjaśnienie tworzenia się i agresywnego funkcjonowania młodzieżowych gangów powinno uwzględniać różne czynniki determinujące to zjawisko: są to własności takich grup, ale przede wszystkim procesy grupowe i okoliczności kulturowo - społeczne kreujące samą grupę i jej cele. Młodzieżowy gang przestępczy nie jest po prostu grupa młodych ludzi spotykających się przy różnych okazjach, ale specyficzną Jednostką społeczną", dla której agresja stanowi podstawowa formę życia społecznego.
Agresja i przemoc- zarówno ujmowana jako indywidualne zachowanie się interpersonalne jak i jako zjawisko społeczne- ma wielopłaszczyznowe uwarunkowania (por.Segal, 1989: Eron i in,, 1994) i jest głęboko zakorzeniona w życiu społecznym. Porównawcze badania między kulturowe nad aprobatą/ dezaprobatą agresji pokazują m.in., że różne formy agresji i inne przejawy aspołeczności są w pewnych okolicznościach uważane za bardziej lub mniej dopuszczalne (np. dorastający w Polsce i we Włoszech bardziej aprobują kłamanie, nieposłuszeństwo i łagodniejsze postacie „napastliwości" miedzy kolegami, niż kradzież i wandalizm.: por.Bonino i Fraczek, 1996.
Ludzie wyrośli w tradycji i kulturze europejskiej, generalnie biorąc, bardziej aprobują agresje i przfemoc z „pobudek altruistycznych" (działania dla dobra innych, aby chronić innych) niż działania agresywne dła bezpośredniego zysku i motywowane wyładowaniem złości; bardziej aprobują agresję i przemoc, jeśli uważają, że jest to odpowiedź na prowokacje i zagrożenie uważanych za ważne wartości, niż spontaniczne, nie sprowokowane napaści na inne osoby. Dzieci natomiast w swoich ocenach agresji kierują się w pierwszym rzędzie bezpośrednim efektem, tj. „szkodliwością" samego zachowania się dla ofiary a nie kontekstem społecznym i uzasadnieniami podejmowania przemocy.
W świecie dorosłych oceny moralne odnoszone do aktów agresji/ przemocy i w efekcie aprobata/ dezaprobata takiego zachowania są wyraziście powiązane z ogólnym systemem wartości i orientacjami światopoglądowymi. Społeczne i moralne normy dotyczące aprobaty/ dezaprobaty agresji i przemocy stanowią główne przesłanki wzmacniania lub ograniczania eskalacji agresji i przemocy w życiu społecznym: w atmosferze akceptacji dla agresji więcej ludzi, częściej i na większą skalę uczestniczy w agresywnych interakcjach niż wówczas, gdy wrogość i przemoc spotyka się z powszechnym i jednoznacznym potępieniem. Ważne znaczenie dla eskalacji agresji i przemocy w życiu społecznym mają również, poza bezpośrednio wyrażoną aprobata/ dezaprobatą, procesy i zjawiska ułatwiające uzasadnienie takich form interakcji oraz pozwalające ludziom łatwo usprawiedliwiać własne/ własnej grupy angażowania się w agresywne działania wobec innych osób, grup.(por.Bandura, 1976) Taką funkcję ma np. pokazywanie, że moja/ nasza agresja, w porównaniu z tym co zrobili inni, nie jest szczególnie drastyczną formą takiego zachowania się i stanowi w istocie konieczną odpowiedź na prowokacje ze strony innych. Usprawiedliwianie stosowania agresji/ przemocy „wyższą koniecznością", tj. argumentowanie, iż taka aktywność jest niezbędna dla utrzymania porządku społecznego, wolności, obrony jedynie słusznej ideologii i wiary- od racjonalności przesłanek owych uzasadnień- wytwarza atmosferę społeczną sprzyjającą eskalacji agresji także w relacjach interpersonalnych. Jak sarkastycznie zauważył Mr. Verdoux (por. Charlie Chapłin: Mr. Verdoux, film z 1947r) kierowany w swoich przestępstwach i mordowaniu ofiar potrzebą zapewnienia rodzime przyzwoitych warunków egzystencji,... jeżeli ktoś „prywatnie" popełni jedno lub kilka przestępstw, np. morderstwo, to staje się kryminalistą odpowiednio ukaranym przez społeczeństwo, jeśli natomiast podejmował decyzję i uczestniczył w mordowaniu setek innych ludzi zostaje bohaterem narodowym. Nietrudno znaleźć, zarówno w historii, jak i współcześnie, przykłady dobrze ilustrujące tę tezę.
Badania psychologii społecznej dokumentują, że eskalacji agresji dobrze służą także pewne formy organizacji i funkcjonowania grupy społecznej. Pokazano np. że ludzie działający w warunkach anonimowości, tj. wówczas gdy nie są rozpoznawani jako konkretne osoby, lecz ich relacje z innymi określone są wyłącznie przez pełnioną przez nich rolę, łatwiej i z większym wigorem zachowują się agresywnie wobec zależnych od siebie osób. Również dwa inne zjawiska charakteryzujące procesy społeczne i funkcjonowanie ludzi w ramach grup społecznych, mianowicie „rozproszenie" odpowiedzialności i „przemieszczenie" odpowiedzialności, sprzyjają eskalacji agresji w relacjach interpersonalnych. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z sytuacją, gdzie decyzja o użyciu przemocy podjęta jest przez „zespół", „komitet", „kolektyw", co sprawia, że trudno jednoznacznie wyodrębnić odpowiedzialność konkretnych osób za konsekwencje podjętych decyzji. W drugim wypadku chodzi o sytuacje, w której egzekucja przemocy jest traktowana jako realizacja zadania i spełnienie obowiązku wynikającego z miejsca w większej organizacji i pełnionej roli społecznej (np. sytuacja żołnierza wykonującego rozkazy, drastyczne karanie na polecenie „autorytetu" w eksperymencie Milgrama; por. Zimbardo i Ruch, 1994). Wspomniane okoliczności i procesy występują zarówno w odniesieniu do specyficznej, konkretnej makroskali społecznej.
Ogólna aprobata dla agresji i przemocy jako formy interakcji społecznych, minimalizowanie negatywnej oceny skutków własnej grupy agresji w porównaniu z agresją „innych", uzasadnienie potrzeby agresji i przemocy „wyższymi racjami", anonimowość relacji interpersonalnych, rozproszenie odpowiedzialności bądź przemieszczanie odpowiedzialności za wprowadzenie i egzekwowanie agresywnych działań i przemocy w relacjach społecznych to czynniki i zjawiska mające znaczenie dla eskalacji agresji i przemocy. Rozumienie tych procesów i zjawisk pomaga objaśnić agresję i przemoc występującą także wśród dzieci i młodzieży, a zwłaszcza pozwala na pokazywanie związków między pewnymi aspektami życia społecznego a socjalizacją agresji w trakcie rozwoju indywidualnego oraz natężeniem agresji manifestowanej przez dzieci i młodzież.
Adam Fraczek przedstawił analizę agresji z perspektywy socjopsychologicznej. Zachowania agresywne są w tym wypadku zazwyczaj realizowane przez grupę a ich generowanie i przebieg określają procesy wewnątrz grupowe i międzygrupowe. Zachowania agresywne dzieci atakujące innych na terenie szkoły jak też funkcjonowanie młodzieżowego gangu przestępczego stanowią przykłady zachowania agresywnego i przemocy osadzonych w procesach socjopsychologicznych.

BIBLIOGRAFIA
1. „Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna" Adam Strączek i Irena Pufal - Struzik, Kalisz 1996