Sztuka Decoupage jako forma twórczości kreatywnej dla dzieci w wieku 12-16 lat na zajęciach plastyki

SZKOŁA WYŻSZA im. PAWŁA WŁODKOWICA

INSTYTUT KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO
STUDIA PODYPLOMOWE W ZAKRESIE:
„ PLASTYKA. HISTORIA SZTUKI.”

MONIKA KATARZYNA SZUSTKOWSKA

„ Sztuka Decoupage jako forma twórczości kreatywnej dla dzieci w wieku 12-16 lat , na zajęciach plastyki , zajęciach pozalekcyjnych itp.”

Siedlce, 2017r.

Spis treści:

I. Wprowadzenie do Decoupage’u.
II. Rozwój sztuki Decoupage na tle historycznym.
III. Decoupage jako przykład współczesnej formy twórczości kreatywnej
IV. Podsumowanie.
V. Bibliografia.

I. Wprowadzenie do Decoupage’u.

Każdy człowiek, niezależnie od wieku, odczuwa potrzebę tworzenia, aby w ten sposób wyrazić drzemiące w nim emocje. Ludzkie uczucia, zarówno te radosne, jak i te smutne, czy nawet tragiczne, zapisujemy przez sztukę.
Sztuka jest szczególnie ważna dla osób, które w artystyczny sposób wyrażają to, czego nie potrafią przekazać słowami. Wszelkie działania, mające na celu poddanie uczniów zajęciom kreatywnym, wyrabiają w nich cechy osobowości i rozwijają ich uzdolnienia. Zajęcia kreatywne czyli tzw. terapia sztuką, mogą przyczynić się do rozwoju i dojrzałości młodych ludzi, a także mogą stanowić siłę uzdrawiającą, gdyż ludzka jednostka starająca się wyrazić siebie, kształtuje nowe stosunki z otoczeniem.
Różne rodzaje twórczej aktywności człowieka tworzą ramy scalające różnorodne dziedziny jego życia. Dzięki temu twórczość stała się jedną z najważniejszych form angażowania się w życie zbiorowe. Każdy człowiek jest potencjalnym twórcą, a kontakt ze sztuką rozwija jego osobowość w niepowtarzalny i wyjątkowy sposób.
Działania artystyczne mobilizują do działania, uzewnętrzniają zainteresowania dzieci, pomagają w pokonywaniu własnych słabości, a także umożliwiają uczenie się siebie. Sztuka Decoupage jako jedna z technik plastycznych, przyczynia się do rozwoju twórczego myślenia i wyobraźni oraz rozwija wrażliwość zmysłową twórcy. Stosowanie tej techniki na zajęciach plastycznych i zajęciach pozalekcyjnych pozwala dzieciom zdobyć umiejętność wyrażania obserwowanych zjawisk, ma znaczenie poznawcze i kształtujące, a także wpływa na rozwój umysłowy dzieci. Decoupage jako sztuka plastyczna odgrywa dużą rolę w uwrażliwianiu dłoni dziecka, która jest podstawowym narzędziem poznania świata, a jej twórcze wykorzystanie znacznie poszerza zdolności jego rozumienia. Zajęcia Decoupage wyzwalają ekspresję twórczą, rozluźniają wewnętrzne napięcia, prowokują do samodzielnego wysiłku, a wykonana praca daje radość i satysfakcję.
Sztuka Decoupage wspiera proces poznawania siebie, pozwala odczuwać relaks i przyjemność z wykonanej pracy.

II. Rozwój sztuki Decoupage na tle historycznym.

Decoupage należy do starszych technik ozdabiania przedmiotów, a jego historia jest bardzo ciekawa i sięga 2000 lat. To znana od wieków sztuka ozdabiania przedmiotów wycinkami z papieru lub serwetek, a jej nazwa pochodzi od francuskiego czasownika „decouper”, co oznacza „wycinać” i odnosi się do sztuki ozdabiania różnych przedmiotów papierowymi skrawkami. Największy rozkwit decoupage przeżył w Europie pod koniec XVII i na początku XVIII wieku, głównie dzięki rozwojowi stosunków handlowych ze Wschodem. Otwarcie handlowych szlaków do Chin w XVII wieku zapoczątkowało import naczyń z laki i porcelany do Europy. Chińscy wieśniacy robili kolorowe wycinanki z papieru, którymi dekorowali papierowe lampiony, pudełka ozdobne i inne przedmioty. Chińska fascynacja papierem sięga wschodniej Syberii, gdzie wycinankami dekorowano grobowce rdzennych Sybiraków. Tradycja ta sięga czasów sprzed narodzin Chrystusa.
Jednak narodziny decoupage’u związane są z wiekiem XVII, kiedy popularne stały się meble z dalekiego wschodu, wykańczane laką. Cała Europa zafascynowała się lakowanymi przedmiotami, a zamówienia przerosły oczekiwania wszystkich producentów na Dalekim Wschodzie. Korzystając z ogromnego popytu, zaczęto produkować meble imitujące lakę, zwane lacca contrafatta czyli podrobiona laka. W XVII w. zatrudniano znanych artystów, by malowali i ręcznie dekorowali meble, ściany i sufity w bogatych posiadłościach. Nie wszystkich jednak było stać na opłacenie artystów, którzy cenili swoją pracę, stąd powstała alternatywna forma zaspokojenia gustów wielu klientów. Wycinano rysunki popularnych artystów, przyklejano je i wielokrotnie lakierowano, by imitowały ręcznie malowane przedmioty. Tak powstała sztuka zwana l’arte del povero czyli sztuka biedoty.
W 1682 r. sztuka decoupage’u dostała się na dwór Ludwika XIV. Otrzymał on w prezencie od ambasadora Syjamu stolik z czerwonej laki, który wzbudził powszechny podziw. Wśród szlachty zapanował popyt na malowane bibeloty, a europejscy stolarze postanowili pójść w ślady azjatyckich mistrzów, tworząc tzw. chinoiserie.
„Chinoiserie nawiązuje do kultury chińskiej. Charakteryzuje się zapożyczeniem chińskich motywów i materiałów, m.in.laki, porcelany itd. Ważnym elementem tego nurtu była fascynacja chińską porcelaną, którą próbowano kopiować od czasów renesansu. Od końca XVIII w. chińskie wzornictwo chętnie stosowano przy produkcji fajansu. Złoty okres rokokowej porcelany w stylu chinoserie przypada na lata 1740-1770"/
Nowa sztuka wzbudzała ogromne zainteresowanie i stała się obowiązkowym hobby dam na wszystkich europejskich dworach. Wycinano wszystko co było możliwe, jak pisze w liście z początku XVIII stulecia niejaka Madame Aisse:
„ Właśnie zajmujemy się nową pasją i wycinamy kolorowe sztychy...Każda dama, mała i duża, coś tnie. Wycinanki te nakłada się na arkusze tektury i lakieruje. Niektóre książki i sztychy kosztują nawet 100 lirów za sztukę. Jeżeli ta moda utrzyma się dłużej, potną nawet Rafaela”/
Decoupage z tamtych czasów nazywano Decoupure faite par la Reine czyli Decoupage Królowej. Damy z artystyczną duszą oddawały się wycinaniu wzorów i naklejaniu ich na pudła od kapeluszy, stojaki od peruk, kominkowe parawany, toaletki i przedmioty codziennego użytku. Do ozdabiania wykorzystywano m.in. prace takich twórców jak Boucher, Watteau, Fragonard, Redoute czy Pillement. Wiele z tych pięknie wykonanych przedmiotów dotrwało do naszych czasów.
W 1762r. Robert Sayer wydał książkę, w której zawarł ponad 1500 projektów decoupage. Można je było „starannie wycinać nożyczkami lub ostro zakończonym nożykiem...smarować od spodu mocna gumą arabską lub cienką warstwą klajstru”./
Następnie należało całość pociągnąć siedmioma warstwami lakieru, chociaż autor zalecał w swojej książce by było ich dwanaście.
Rok 1772 to czasy, kiedy niejaka Mary Delaney, czarująca i utalentowana kobieta, odkryła nowe zainteresowanie, jakim były kolaże z kwiatów. Była powiernicą króla Jerzego III i królowej Charlotty, uwielbianą przez cały dwór królewski. Mary zajmowała się wieloma pracami ręcznymi i haftem, wykonywaniem ozdobnych muszli i malowaniem pejzaży. Była ogrodniczką i przyjaciółką znanych w tamtych czasach botaników. Jej fascynacja kwiatami spowodowała, że w wieku 71 lat zaczęła tworzyć wyśmienite reprodukcje roślin i kwiatów. Wzorując się na nich wycinała z kolorowego papieru listki, płatki i inne części roślin. Jej mistrzostwo polegało na zestawieniu ze sobą różnych odcieni tego samego koloru, podobnie jak czynili to artyści-malarze. Następnie nakładała je przy pomocy białek z jajek lub kleju z mąki i wody na czarne tło. Na jeden obraz składało się bardzo wiele elementów. O swoich dziełach mówiła „papierowe mozaiki” i tworzyła je do 88 roku życia, gdyż na dłużej nie pozwolił jej słaby wzrok. Hobby Mary Delaney, wspaniałe kolaże, można obecnie podziwiać w British Museum w Londynie.
Podobnie jak Mary Delaney, wiele kobiet w XVIII-wiecznej Anglii opanowało sztukę posługiwania się nożyczkami, dekorując przedmioty wycinanymi wzorami, pokrywanymi lakierem. Sztukę tę nazywano Japanningiem.
„Japanning to rodzaj wykończenia, który powstał jako europejska imitacja laki z Azji. Został po raz pierwszy użyty na meblach, a później na mniejszych elementach z metalu. Pochodząca z Chin, Japonii i Azji powłoka dekoracyjna do ceramiki, trafiła do Europy w XVII wieku. Pod koniec XVII wieku wysoki popyt europejski doprowadził do produkcji, począwszy od Włoch. Jest to najczęściej ciężki, czarny lakier, prawie jak farba. Technika ta wykorzystuje europejskie lakiery, które mają bazę żywiczną. Może występować w zieleni, czerwieni i błękicie. Jego tradycyjna forma używa złote wzory i etykiety obrazkowe do kontrastu z czarnym kolorem bazowym”/
Kolejnym miejscem do wystawiania decoupage’u były w XVIII wieku gabinety rycin. Brytyjska arystokracja urządzała je w wiejskich rezydencjach, dekorując pokój bardzo oryginalnymi rycinami. Podobne ryciny umieszczano w rzędach na całej powierzchni ścian. Grupa rycin miała zazwyczaj temat przewodni. Na początku XX wieku moda na azjatyckie bibeloty minęła, jednak ponownie pojawiła się w epoce wiktoriańskiej w nieco zmienionej formie. W tym okresie swój początek miał zwyczaj obdarowywania najbliższych kartkami walentynkowymi oraz zaczęto wytwarzać ozdobne papiery, plecionki do produkcji parawanów, lamp, szkatułek i innych przedmiotów. Parawany ozdabiano wycinankami, na których przedstawiano postacie z bajek, zwierzęta lub dzieci. Parawany te umieszczano w pokojach dziecięcych i pokrywano ich powierzchnię przypadkowo naklejanymi motywami. Wiktoriańskie nianie uczyły swoje wychowanki jak tworzyć niepowtarzalne przedmioty, ozdabiając je wycinanymi wzorami.
Czasy królowej Wiktorii w Anglii to czasy, kiedy produkowano arkusze barwnych papierów z gotowymi rysunkami. Z nich powstały ulubione obrazki wiktoriańskich dam czyli chorubinki, stroje i kwiaty. Każda angielska dama miała specjalne albumy,w których naklejała wycinanki i fragmenty wierszy. W książce Silhouettes’e, autorka E.Nevill Jackson mówi o nich:
„To wspaniałe, stare albumy z perfumowanymi walentynkami, sercami i strzałami, kolorowymi wycinankami i miniaturowymi pejzażykami, przyklejanymi starannie rękami naszych ciotek i prababek...między kartkami starego albumu możesz trafić na niejeden skarb”/
Koniec XIX wieku to kolejny rozkwit sztuki decoupage’u, jako manii ozdabiania szklanych wyrobów papierowymi wycinankami, na podobieństwo chińskiej porcelany. Wycinanki umieszczano wewnątrz naczynia, następnie je malowano od wewnątrz, aby w ten sposób nadać mu tło. Po tym okresie decoupage odszedł w zapomnienie, aby swoje odrodzenie przeżywać dopiero w naszych czasach. Współcześnie sztuka decoupage’u przeżywa drugą młodość. Działają liczne organizacje, które zrzeszają ludzi na całym świecie, zafascynowanych tą sztuką. Do najbardziej znanych należą Stowarzyszenia i Cechy działające w Stanach Zjednoczonych, Afryce Południowej, Australii, Anglii i Japonii. Amerykanie zawdzięczają swoją wiedzę o decoupage’u Hiramowi Manningowi, który wyłonił tę sztukę na światło dzienne i umożliwił poznanie jej tajników wszystkim zainteresowanym.
W 1972r. powstało Amerykańskie Stowarzyszenie, które w ogromnym stopniu przyczyniło się do rozpowszechniania sztuki decoupage’u w Stanach Zjednoczonych, gdzie jest ona uprawiana na najwyższym poziomie.
Nazwa decoupage powstała w XX wieku i pochodzi z języka francuskiego. W dosłownym tłumaczeniu oznacza wycinankę. Papierowe wycinanki układane są we wzór i przyklejane na pomalowaną wcześniej powierzchnię. Tradycyjna technika decoupage’u polega na pokryciu udekorowanego przedmiotu wieloma warstwami lakieru. Papierowe wzory mogą być również przyklejane pod szkłem lub naklejane w sposób, który stworzy trójwymiarowe wzory.
Dzisiejsza sztuka decoupage’u przybiera różne formy. Oryginalne XVIII-wieczne projekty i wiktoriańskie wycinanki pojawiają się w książkach z materiałami do wielokrotnego powielania. Dzięki temu pojawiły się style i nowe trendy, które zaspokajają wszelkie gusta.
Powrót do korzeni decoupage’u prawdopodobnie spowodowały dwa czynniki. Pierwszym z nich jest sprzeciw wobec prostych mebli z surowego drzewa, a drugim dostępność łatwych w użuciu, szybkoschnących lakierów, które znacznie ułatwiły uprawianie sztuki decoupage’u. Uprawianie decoupage’u stało się możliwe dzięki rozwojowi rynku materiałów i przyborów niezbędnych do uprawiania tej sztuki. Powstały również firmy, które produkują gładkie przedmioty, przygotowane tylko do pokrycia, tj. tace, pudełka lub kosze. Fascynacja sztuką decoupage’u trwa po dziś dzień i stale się rozwija. Fascynuje wielu adeptów tej sztuki, którzy angażują się w swoje hobby, niczym damy na dworach Francji i Włoch w XVIII wieku!
Dzięki barwnemu pochodzeniu i pełnemu wachlarzowi technik, ta wspaniała sztuka pozwala na tworzenie nieograniczonej liczby wyjątkowych dzieł, oferując wiele godzin twórczej pracy.

III. Decoupage jako przykład współczesnej formy twórczości kreatywnej.

Twórczość plastyczna dzieci w wieku 12-16 lat jest odzwierciedleniem ich życia
emocjonalnego oraz doskonaleniem procesów poznawczych i form właściwych dla poszczególnych okresów rozwojowych.
W książce „Twórczość a rozwój umysłowy dziecka”, autor wyróżnia sześć faz twórczości plastycznej dzieci:
 Stadium bazgrot (2-4 r.ż.)
 Stadium przedschematyczna (4-7 r.ż.)
 Stadium schematyczne (7-9 r.ż.)
 Okres grup rówieśniczych (9-12 r.ż.)
 Stadium pseudonaturalistyczne (12-14 r.ż.)
 Sztuka w okresie dojrzewania (14-17 r.ż.)
Stadia te występują kolejno po sobie, jednak nie wszystkie dzieci przechodzą z jednego stadium do drugiego w tym samym czasie. Pomimo różnic między dziećmi, istnieją ogólne cech rozwoju, które są typowe dla danego wieku, „tj. takie wycinki życia i działalności twórczej dzieci i młodzieży, które wykazują tendencje do względnie zarysowanych właściwości i cech dających się wyraźnie oddzielić od cech okresu poprzedniego i następnego”
W rozwoju dzieci i młodzieży został również przyjęty podział na kolejne okresy rozwojowe:
 Niemowlęcy (1 r.ż.)
 Poniemowlęcy (2-3 r.ż.)
 Przedszkolny (3-7 r.ż.)
 Młodszy szkolny (7-12 r.ż.)
 Dorastania (12-18 r.ż.)
 Młodzieńczy (18-24 r.ż.)
Okres dorastania to okres rozumowania i dojrzewania. W tym okresie procesy
poznawcze osiągają pełną dojrzałość rozwojową. Rozwojowi podlega obserwacja intelektualna, pamięć mechaniczna i logiczna oraz wyobraźnia tworcza i odtwórcza, a także krytyczne podejście do otaczającego świata, jak i do własnej osoby. W wieku 12-16 lat postać ludzka często jest przedstawiana dość przesadnie, barwa zmienia się w zależności od światła, odległości, cienia, a także ruchu. W okresie tym młodzież zaczyna wyczuwać przestrzeń trójwymiarową i dąży do odwzorowania cech szczególnych rysowanej postaci, tj. rysy twarzy, fryzura czy ubiór. Program plastyki i sztuki przewiduje w tym okresie naukę o podstawach perspektywy. Młodzież w tym wieku ma własne intuicyjne poczucie koloru i formy oraz zindywidualizowane postrzeganie kolorów.
W twórczości tego okresu często odzwierciedlenie mają zainteresowania określonymi problemami społecznymi, martwą naturą, kształtem, kolorem, kompozycją wielowarstwową, pojawiają się próby interpretacji i deformacji przedstawianego obiektu.
W okresie dorastania ważną rolę odgrywa praca pedagoga, która jest niezbędna przy praktycznym rozwoju dziecka. Odpowiednio przekazana wiedza, w odpowiednim momencie i formie, przyczynia się do rozwoju dziecka. Pokazanie problemu koloru czy perspektywy w nieodpowiednim momencie, może trwale zniechęcić dziecko do dalszej twórczej pracy.
Okres dorastania to specyficzny etap rozwoju dziecka, dlatego aby mu pomóc należy odpowiednio dostosować zarówno plan nauczania, jak i formy twórczości plastycznej i kreatywnej.
Kreatywna nauka jest doskonałym sposobem na rozwijanie wyobraźni dziecka,
a także opowiedzenie przez sztukę o przeżyciach, pragnieniach czy nastrojach. Zajęcia plastyczne, takie jak decoupage, rozwijają zdolności manualne i pozwalają odkryć możliwości i ukryte talenty. Podczas zajęć kreatywnych uczniowie mają możliwość zrealizowania swoich fantastycznych pomysłów, tworząc wyjątkowe i niepowtarzalne „dzieła sztuki”.
Decoupage, jako forma twórczości kreatywnej, uwrażliwia na piękno, rozwija zmysł
estetyczny, wykształca wrażliwość na odbiór dzieł sztuki z zakresu plastyki i malarstwa,a także poszerza wiedzę łącząc naukę z zabawą. Ta forma twórczości pozwala rozwinąć wyobraźnię i ekspresję, ale także służy usprawnianiu twórczego myślenia. W skład zajęć wchodzą elementy projektowania i dekorowania.
W ostatnim czasie sztuka decoupage’u stała się bardzo modna, stąd pomysł aby wykorzystać tę formę twórczości podczas zajęć plastycznych i pozalekcyjnych. Zabawa z tą techniką daje młodzieży wiele satysfakcji, dzięki czemu uczniowie chętnie uczestniczą w proponowanych zajęciach warsztatowych. Samodzielnie ozdobione przedmioty są wyjątkowe i niepowtarzalne.
Bardzo popularne do zdobienia techniką decoupage jest szkło użytkowe czyli butelki różnej wielkości, słoiki, wazony, świeczniki itp. Jest to bardzo wdzięczny materiał do ozdabiania, szczególnie przez dzieci. Duże powierzchnie pozwalają na precyzyjne przygotowanie tła, poprzez nałożenie farby podkładowej i naklejenie dużych motywów, wyciętych bądź wyrwanych z serwetek. Preferowana przeze mnie metoda polega na wyrwaniu wybranego motywu w kolorze tła, tak aby naklejona serwetka nie rzucała się w oczy po przyklejeniu jej na butelkę bądź inny szklany przedmiot. Ważna jest duża precyzja przy wykonywaniu tej czynności. Należy zwrócić szczególną uwagę, by nie uszkodzić motywu, dlatego podczas zajęć trzeba być skupionym, uważnym i bardzo cierpliwym. Dzieci z należytą starannością wykonują powierzone im zadanie, słuchają poleceń nauczyciela, by ostatecznie powstały szklane „cudeńka”.
Doskonałe do ozdoby techniką decoupage’u są stare przedmioty drewniane, np.: deska do krojenia, drewniane łyżki, szafki, komody, deski różnej wielkości,krzesła, stolnica itp. W sklepach ze starociami można znaleźć prawdziwe cudeńka, którym można podarować tzw. „drugie życie”, ozdabiając je metodą serwetkową. Drewniane powierzchnie, podobnie jak powierzchnie szklane, pokrywa się farbą akrylową, a następnie nakleja się wybrany motyw z serwetki. W celu postarzenia przedmiotu, przed naklejeniem motywu, należy posmarować przedmiot klejem do spękań. Świeca i papier ścierny nadadzą przedmiotom jeszcze bardziej antyczny wygląd. Na zajęciach plastyki wykorzystałam do tego celu drewniane łyżki oraz deski, na których uczniowie umieścili swoje zdjęcia.
Inspiracją do wykonania okolicznościowych dekoracji metodą decoupage’u są święta, zarówno Wielkanocne, jak i święta Bożego Narodzenia. Styropianowe bombki i jajka różnej wielkości uczniowie ozdabiali na zajęciach plastycznych przy pomocy serwetek, wykorzystując swoje autorskie pomysły.
W prosty sposób można również udekorować świąteczną świecę na stół, udekorowaną motywem stosownym do uroczystości, jak również bombki tzw. odwróconym decoupag’e i karty świąteczne. Kreatywność uczniów przeszła moje najśmielsze oczekiwania.

IV. Podsumowanie

Zajęcia plastyczne i zajęcia pozalekcyjne to doskonałe miejsce i czas, aby dzieci mogły ponieść się kreatywnym myślom i aby mogły zrealizować swoje pomysły. Uczniowie chętnie uczestniczą w tego typu zajęciach i realizują najlepsze pomysły, pobudzając tym samym wyobraźnię. Tworzenie nowych pomysłów mobilizuje uczniów do działania i czyni gotowymi do dalszej, kreatywnej pracy.
Dzieci są bardzo twórcze, mają wiele ciekawych pomysłów, realizują twórcze projekty, tj. lepienie z plasteliny, malowanie, układanie wierszy czy wynajdują nowe zastosowania dla przedmiotów. Takim nowatorskim rozwiązaniem w plastyce jest decoupage czyli sztuka ozdabiania przedmiotów metodą serwetkową. Uczniowie szybko się uczą i mają chęć przedstawiania świata za pomocą dostępnych narzędzi, środków i metod. Decoupage jest świetną formą na spędzanie czasu wolnego, uczy cierpliwości, rozwija twórcze myślenie, pozwala na własną kreatywność, a przede wszystkim stwarza możliwość zrobienia czegoś własnego, wyjątkowego i niepowtarzalnego.
Aby zmotywować uczniów do twórczego wysiłku, należy ich lepej poznać, aby uwzględnić ich predyspozycje i aspiracje. Zachęcając ich do malowania czy rysowania, rozbudzamy w nich potzrebę tworzenia i otwierania się na drugiego człowieka. Podziwiając artystyczne prace uczniów , możemy nie tylko poznać ich myśli, uczucia czy wyobrażenia, ale również możemy wiele się od nich nauczyć. W pracy z młodzieżą ważny jest impuls, aby z zaangażowaniem podjęli oni inicjatywę twórczą. Młodzi ludzie potrafią z niezwykłą pasją i ekspresją angażować się w pracę podczas zajęć artystycznych.
Podsumowując, twórczość kreatywna stanowi ważny element w edukacji dzieci i młodzieży, dlatego warto zachęcać uczniów do kreatywności, do podejmowania nowych wyzwań i realizowania własnych, autorskich pomysłów.

V. Bibliografia

1. Arciszewska-Binnebesel A.: ARTEterapia.Szczęśliwy świat tworzenia, Wydawnictwo BEA, Toruń 2003,
2. Gładyszewska-Cylulko J.: Arteterapia w pracy pedagoga, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011,
3. https://en.wikipedia.org,
4. https://pl.wikipedia.org,
5. Jąder M.: Techniki plastyczne rozwijające wyobraźnię, oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005,
6. Konieczna E.J.: Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003,
7. Popek S.: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dziecii młodzieży, WsiP, Warszawa 1978,
8. www.księgarnia.meble.pl