Problem mutyzmu wybiórczego w młodszym wieku szkolnym

Pracując wiele lat w szkole, pierwszy raz spotkałam się z problemem dziecka, które nie będąc niemową, nie odzywa się prawie w ogóle. W momencie, kiedy przychodzi do klasy pierwszej rozmawia tylko z jedną koleżanką, z którą zna się już dość dawno. Jak z nią pracować? Jak sprawiedliwie ją ocenić? Jak będzie funkcjonowała w klasie, gdy jej koleżanka nie przyjdzie do szkoły? A najważniejsze, jak jej pomóc, a nie skrzywdzić?
Te wszystkie wątpliwości nękały mnie bardzo długo. Musiałam wypracować własne metody pracy, gdyż nikt nie wiedział, jak mi pomóc. Opisałam ten przypadek, mając nadzieję że moje doświadczenia pomogą innym w pracy z dziećmi z mutyzmem.

I. IDENTYFIKACJA PROBLEMU

Mutyzm, niemota, brak zdolności mówienia. Objaw polegający na wstrzymywaniu się od mówienia. Najczęściej występuje u dzieci. Może być objawem schizofrenii, zdarza się również w depresji i stanach reaktywnych.
Mutyzm może być uogólniony lub wybiórczy (ograniczony do pewnych osób lub sytuacji).
Mutyzm wybiórczy obserwuje się w zaburzeniach adaptacyjnych i niektórych zaburzeniach osobowości. Mutyzm jest zaprzestaniem mówienia z przyczyn psychologicznych. U dzieci najczęściej mamy do czynienia z mutyzmem selektywnym, kiedy dziecko rozmawia tylko z pewnymi osobami ze swojego otoczenia. Zaburzenie powstaje na tle jakiejś konfliktowej sytuacji, w której dziecko się znajduje. W tych przypadkach procesy myślowe, rozumienie mowy oraz mowa zewnętrzna, jeżeli uda się ją wywołać, są prawidłowe.
Jego konsekwencje to poczucie zagrożenia, odrzucenie i izolowanie się od grupy.
Problem mutyzmu wybiórczego pojawił się w mojej pracy po raz pierwszy.
Ala – uczennica klasy I w momencie, gdy ją poznałam nie rozmawiała z nikim oprócz rodziców, dziadków, kilku osób z dalszej rodziny i jednej koleżanki z klasy. Przy innych osobach nie odzywała się ani jednym słowem. Przy obcych nawet z bliskimi rozmawiała tylko szeptem. Rodzice już wcześniej szukali pomocy u specjalistów, lecz problem trwał nadal.
Praca z dzieckiem mutystycznym była szczególnie trudna w klasie pierwszej, gdy bardzo ważna jest komunikacja słowna. Uczniowie nie potrafią wtedy jeszcze pisać, więc nie można sprawdzić ich wiadomości w ten sposób. Zaczynają czytać, a to również wymaga kontroli. Nie znałam metod, które mogłyby mi pomóc w pracy z Alą. Psychologowie i pedagodzy, do których zwracałam się o pomoc również nie potrafili powiedzieć mi jak mam pracować z Alą. Nikt z nich nie spotkał się z takim przypadkiem w swojej pracy. Znali ten problem przeważnie z literatury i to bardzo pobieżnie.
Musiałam zacząć sobie radzić sama. Poprosiłam mamę Ali, aby nagrywała czytanie Ali w domu na dyktafon. Mama również nagrywała opowiadania, recytacje wierszy, śpiew piosenek. Mogłam w ten sposób przynajmniej częściowo sprawdzić poziom opanowania wiadomości przez Alę. Oprócz tego, że dziewczynka nie odzywała się, niechętnie brała udział w zabawach z innymi dziećmi. Wolała stać z boku niż włączyć się do zabawy.

II. GENEZA I DYNAMIKA ZJAWISKA

Celem moich działań było poznanie problemu braku komunikacji słowneju Ali. Działania te posłużyły mi do znalezienia odpowiednich środków i metod pracy, które pozwoliłyby na zahamowanie lub przynajmniej zmniejszenie problemu lub jego skutków.
Starałam się prowadzić obserwację dziecka, która była ukierunkowana na spostrzeganie zachowania w kontaktach z rówieśnikami ( w czasie zabawy, pracy w grupach).
Prowadziłam z Alą „rozmowy”, na podstawie których mogłam zobaczyć jak odbiera samą siebie, jak widzi rodziców i kolegów. Były to trudne rozmowy, gdyż odpowiedzi na moje pytania mogłam wywnioskować tylko z min i gestów Ali. Musiałam je tak formułować, żeby dziewczynka mogła odpowiadać we właściwy dla niej sposób. Mimo to uzyskałam wiele ważnych informacji.
Często również rozmawiałam z matką Ali. Poznałam sytuację rodzinną dziecka, atmosferę tam panującą, metody wychowawcze stosowane przez rodziców, postawę matki i ojca wobec dziecka i sytuacji dziecka na tle rodzeństwa. Wywiady te dostarczyły mi również danych na temat rozwoju fizycznego i społecznego, problemów zdrowotnych oraz stosunku Ali do nauki.
W celu lepszego zapoznania się z sytuacją badanego dziecka przeanalizowałam opinię Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej oraz rozmawiałam z pedagogami i psychologami.

Informacje o uczniu

Ala jest 9 letnią dziewczynką, obecnie uczęszcza do klasy trzeciej. Jestem jej wychowawczynią od klasy pierwszej. Moją pracę
z nią zaczęłam od rozmowy z mamą. Wynikało z niej, że Ala nie rozmawia z nikim poza rodzicami, dziadkami i kilkoma zaprzyjaźnionymi osobami. Ale nawet z nimi przy innych porozumiewa się szeptem. Rodzina Alii jest trzypokoleniowa. We wspólnym domu mieszkają rodzice, dziadkowie, Ala i jej młodsza o 4 lata siostra. Ala od małego jest dzieckiem nieśmiałym, rzadko nawiązuje jakiekolwiek kontakty z rówieśnikami. Rodzice wcześnie zaobserwowali, że córka niechętnie reaguje na inne osoby. Chcąc ją uspołecznić w wieku 4 lat zapisali ją do przedszkola. Tam przez cały okres pobytu nie odzywała się do żadnego dziecka, ani do nauczycieli. Brała udział we wszystkich czynnościach ruchowych, plastycznych, technicznych, ale nie nawiązała kontaktu słownego. Rodzice szukali pomocy u specjalistów w Poradni Pedagogiczno- Psychologicznej, psychologa klinicznego zajmującego się dziećmi. Mimo stosowania się do zaleceń psychologa, w zachowaniu Ali nie nastąpiła żadna zmiana. Matka i ojciec poświęcają dzieciom dużo uwagi. Ala ma zawsze odrobione zadania i nigdy nie zapomina materiałów na zajęcia. Bardzo starannie prowadzi zeszyty przedmiotowe. Często i chętnie wykonuje dodatkowe prace domowe. W klasie pierwszej chcąc poznać możliwości Alii poprosiłam, aby mama nagrała w domu czytanie Ali zarówno nowego tekstu, jak i wyuczonego. Ala czytała bardzo dobrze. Potrafiła również ciekawie opowiadać. Zna wszystkie piosenki, które poznawaliśmy na lekcjach. Recytuje wiersze z pamięci. Próbowałam oswoić Alę z jej głosem puszczając nagranie w klasie, lecz okazało się, że Ala tego nie chciała. Po rozmowie z mamą kasety przesłuchiwałam tylko w domu. Chcąc nawiązać z Alą bliższe kontakty zapraszałam ją wraz z mamą i siostrą do domu. Również ja odwiedzałam Alę w jej domu. Bardzo chętnie pokazywała mi różne rzeczy, które kolekcjonuje, lecz nie wypowiedziała przy tym ani jednego słowa. Od klasy pierwszej prowadzę kółko dla dzieci zdolnych. Ala również uczestniczyła w tych zajęciach, gdyż dążyłam, aby mieć z nią jak najwięcej kontaktu.
W klasie Ala rozmawia tylko z dwiema koleżankami, które zna od dawna i z którymi od dawna rozmawia. Przez nie przekazuje mi różne informacje. Pozostałym uczniom, mimo że bardzo chcieli nawiązać z Alą kontakt, to się nie udało.
Ala często bierze udział w zabawach dzieci, ale tylko wtedy, gdy są z nią jej koleżanki. Stoi zawsze przy nich. Gdy one nie biorą udziału w zabawie również Ala wycofuje się.
Dziewczynka bardzo chętnie rysuje i wykonuje prace techniczne. Robi to wolno i dokładnie. W rysunkach przez nią wykonywanych cała treść pracy skupia się w dolnej części kartki. Postaci i przedmioty są raczej małe. Dobiera kolory słabo nasycone i lekko naciska kredką na papier. Odzwierciedla to niepewność i niewiarę we własne możliwości.

Sytuacja rodzinna

Matka i ojciec posiadają średnie wykształcenie. Matka jest pielęgniarką, pracuje w szpitalu. Ojciec prowadzi własną działalność gospodarczą. Warunki bytowe można określić jako bardzo dobre.
Mama i ojciec poświęcają dużo czasu swoim dzieciom i są zainteresowani ich postępami. Rodzice dbają o zabezpieczenie potrzeb dzieci i starają się by niczego im nie brakowało. Bardzo przeżywają to, że Ala nie rozmawia z innymi.

Funkcjonowanie Ali w roli córki

Ala jest silnie związana uczuciowo z rodzicami. Kocha ich i zwraca się do nich z każdym problemem. Dokładnie opowiada, co wydarzyło się w danym dniu. W sytuacjach problemowych rodzice natychmiast reagują. Są często w szkole, znają nauczycieli uczących Alę. Każdego informują o problemie córki i starają się w jakiś sposób umożliwić nauczycielowi sprawdzenie wiadomości Alii. Rodzice są jednak zbyt opiekuńczy i często wyręczają ją z obowiązków. Każdą sytuację konfliktową rozwiązują tak, jak tego chce Ala. Nie dają dziecku możliwości samodzielnego uporania się z jakimkolwiek problemem
Ala brała udział w zajęciach basenowych, karate, ale gdy się pojawiał niewielki problem, to rodzice od razu ją wypisywali z tych zajęć.

Funkcjonowanie Ali w roli uczennicy

Dziewczynka do szkoły przychodzi zawsze przygotowana. Obowiązki i zadania wypełnia zawsze chętnie. Aktywnie uczestniczy w zajęciach, chociaż się nie wypowiada. Proszona o odpowiedź przez usta koleżanki wypowiada się pojedynczymi wyrazami lub krótkimi zdaniami. Zawsze rozumie pytania i polecenia nauczyciela. Czyta po cichu ze zrozumieniem nawet długie teksty. Potrafi odpowiedzieć na pytania związane z treścią przeczytanego tekstu, oczywiście pisemnie. Pisze poprawnie, nie robi błędów ortograficznych. Posiada ogólną wiedzę o otaczającym środowisku. Dostrzega zjawiska występujące w przyrodzie i związki między nimi. Dodaje i odejmuje liczby w zakresie 100 z przekroczeniem progu dziesiątkowego. Proste zadania tekstowe rozwiązuje samodzielnie, a przy złożonych wymaga pomocy ze strony nauczyciela
Poszukuje ciekawych rozwiązań plastycznych. Prace wykonuje pomysłowo i estetycznie.

Funkcjonowanie Ali jako członka grupy rówieśniczej

Ala woli pracować samodzielnie lub z osobami, z którymi rozmawia
Gdy znajdzie się w innej grupie nie włącza się do pracy, mimo że potrafi wykonać powierzone zadania. Gdy znajduje się w grupie zaprzyjaźnionych osób lubi przewodzić i narzucać własne zdanie.
Nie jest wybierana do pełnienia funkcji w klasie. Przez większość dzieci jest lubiana, lecz pozostali mają do niej stosunek obojętny. Nie potrafią zrozumieć jej zachowania.

III. ZNACZENIE PROBLEMU

Ala nie nawiązując kontaktu z innymi dziećmi często zostaje sama poza grupą. Próby nawiązania z nią zabawy często kończą się niechęcią z jej strony. Dzieci, mimo, że ją lubią nie potrafią do końca jej zrozumieć. Wolą bawić się z kimś, kto tego chce i wyraźnie daje im o tym znać. Każda nowa sytuacja jest dla Alii bardzo stresująca.

PROGNOZA

Negatywna
U Ali może wystąpić brak wiary we własne możliwości, trudności w zaakceptowaniu siebie, brak pozytywnej samooceny. Przy swoim zachowaniu może zostać odrzucona przez klasę, co w późniejszym etapie może wywołać lęk przed klasą, a następnie frustrację, brak sukcesu w szkole pomimo potrzeby osiągnięć oraz możliwości intelektualnych. Ukrywanie bezsilności pod maską zachowań destrukcyjnych.

Pozytywna
W przypadku odczucia własnej wartości Ala może osiągać duże sukcesy. Chętniej i śmielej przedstawiać różne propozycje oraz angażować się w pracę na rzecz klasy. Rzadziej wtedy wystąpią zachowania izolowania się od innych.

IV. PROPOZYCJE ROZWIĄZANIA

Proces wyeliminowania zachowań powinien polegać na rozwinięciu pozytywnej aktywności dziecka, tak, aby mogło ono prawidłowo rozwijać się i funkcjonować w środowisku społecznym.
Propozycje rozwiązania:
Powinny być prowadzone zabawy w zespole klasowym, które pozwolą zaistnieć wszystkim członkom grupy, a nie będą się opierać na kontakcie słownym, można komunikować się w inny sposób: gestami, minami, ruchem całego ciała.
Dziewczynkę należy chwalić za drobne osiągnięcia
Należy pobudzać aktywność dziecka angażując je go do różnych konkursów plastycznych, ortograficznych, matematycznych zarówno klasowych jak i szkolnych i międzyszkolnych.
Pokazywać jej, że w różnych dziedzinach bardzo dobrze sobie radzi.
Należy też stosować odpowiednie działania wychowawcze, dzięki którym dziecko będzie bardziej akceptowane przez grupę rówieśników np. organizowanie takiej pracy indywidualnej, grupowej i przydzielanie takich zadań, które są niezbędne dla efektów całej grupy np. przydzielenie roli dekoratora w czasie przedstawienia, który w jego toku musi zmieniać poszczególne elementy dekoracji.

VI. WDRAŻANIE ODDZIAŁYWAŃ

Zakres stosowanych przeze mnie oddziaływań polegał na:
Stworzeniu ciepłej i bezpiecznej relacji między Alą a mną (osoba dorosła jest opiekunem i sojusznikiem w pokonywaniu trudności)
Wyeliminowaniu zaburzeń w sferze emocjonalno – uczuciowej (bliskie i bezpieczne relacje stwarzają warunki do odreagowania emocjonalnego)
Powolne i cierpliwe wypracowywanie normy życzliwości (w przypadku wielu dzieci oczekiwane zmiany mogą następować szczególnie powoli)
Ścisły kontakt z domem rodzinnym i pedagogiem szkolnym.

Ala nie umiała radzić sobie w sytuacjach konfliktowych. Czując się niepewnie reagowała milczeniem. Potem nie wiedziała jak wrócić do zabawy. Również zespół klasowy nie potrafił zachować się w takich sytuacjach. Dlatego często do kręgu rozpoczynającego cykl zajęć jak i podczas lekcji czy wycieczek wplatałam zabawy i ćwiczenia, dzięki, którym zarówno Ala jak i pozostałe dzieci uczyły się jak radzić sobie w takich okolicznościach.
Celem tych zabaw było pobudzenie ważnych procesów, a mianowicie:
Dostrzegania i wyrażania odczuć
Lepszego zrozumienia siebie samego i innych ludzi
Przezwyciężania nieśmiałości
Budowania poczucia wartości samego siebie i silnej tożsamości
Nawiązywania kontaktów nie tylko słownych

Aby Ala poczuła się bardziej wartościowym członkiem zespołu klasowego często była angażowana do wykonywania dekoracji, w pracach grupowych była odpowiedzialna za stronę plastyczną danego zadania, brała udział w konkursach plastycznych zarówno szkolnych jak i międzyszkolnych.

VII. EFEKTY ODDZIAŁYWAŃ

Stosowanie tych zabaw sprawiło, że Ala zbliżyła się bardziej do dzieci i częściej uczestniczy w zabawach.
Koleżanki i koledzy nauczyli się odpowiednio reagować na zachowanie koleżanki
Częste rozmowy z matką, jej zaangażowanie i chęć współpracy przyczyniła się do pozytywnych zachowań Ali i do tego, że dziewczynka zgłasza się na lekcjach, a zapytana pisze odpowiedź na tablicy.
Matka Ali twierdzi, że Ala chętnie chodzi do szkoły, lubi zabawy, które prowadzimy na terenie klasy i chętnie bierze w nich udział.
Ala zaczęła rozmawiać z jeszcze jedną koleżanką z klasy, a z wieloma osobami, których wcześniej unikała, bawi się na przerwach.
Ala samodzielnie komunikuje się ze mną pisząc na kartce.

Podjęte zadania należy nadal kontynuować, aby nie zaprzepaścić tego, co zostało już osiągnięte. Jest to trudny i złożony problem, który wymaga czasu i dużo cierpliwości. Jednak już osiągnięte efekty zachęcają do dalszej pracy.