Ujęcie twórczości w życiu człowieka

I Ujęcie twórczości w życiu człowieka

1.1. Pojęcie i definicje twórczości

Termin twórczość nie występował ani w filozofii, ani w teologii ani w sztuce europejskiej. W. Tatarkiewicz w pracy „Dzieje sześciu pojęć”, ukazuje iż w słowniku starożytnych Greków nie było słowa odpowiadającego terminom „tworzyć” i „twórca”, a u Rzymian termin „creator” znaczył tyle co ojciec, natomiast ”creator urbis” oznaczał założyciela miasta. W okresie średniowiecza nadal uważano iż sztuka nie jest dziedziną twórczości. Przez następne tysiąc nazwa „twórca” była używana wyłącznie w teologii, jako synonim Boga. Treść pojęcia „tworzyć” uległa zasadniczej zmianie w okresie Odrodzenia jednak dopiero w XVIII wieku do twórców zaliczano malarzy i rzeźbiarzy. W wieku XIX termin „twórca” stał się synonimem artysty i jego pracy . Współczesne pojęcie twórczości jest pojęciem najszerszym odnoszącym się do całej kultury ludzkiej, do różnych sfer ludzkiej aktywności, do sztuki, nauki, techniki. Obecnie pojęcie „twórczości” jest najbardziej rozpowszechnione i najczęściej używane. Cechą wyróżniającą ówczesną twórczość spośród innych działań i wytworów jest najczęściej nieokreślona nowość. Takie pojmowanie twórczości charakterystyczne do czasów współczesnych, słowo „twórca” jest synonimem słowa „człowiek” twórczość stała się atrybutem istoty człowieka, a jej nazwa znajduje zastosowanie w najróżniejszych dziedzinach życia ludzkiego. Ewolucja pojęcia twórczości spowodowała jego rozszerzenie oraz zmianę jego treści. Pierwotnie odnoszące się do działalności boskiej, później do artystów, geniuszy ówcześnie do wszystkich ludzi. Uważa się że twórczość przejawia się u każdego, kto dąży do przekształcenia otaczającej go rzeczywistości lub tylko do nadania jej nowej struktury znaczeń. Twórczość uznana jest za zjawisko powszechne i konieczne, a człowiek współczesny skazany jest na twórczość .
Twórczość jest pojęciem o bardzo szerokim znaczeniu i obejmuje wszelkiego rodzaju ludzkie czynności i wytwory. W szerokim i ogólnym rozumieniu dominuje ujęcie twórczości jako czegoś nowego i cennego, a proces tworzenia jest wyrazem samorealizacji człowieka . Wieloznaczność pojęcia twórczości utożsamiana jest z pojęciem zmienności J.E. Drevdahla uważa iż „twórczość to zdolność do wszelkiego rodzaju kompozycji, wytworów lub pomysłów, które są w zasadzie nowe lub nowatorskiej i nie były uprzednio znane osobie wytwarzającej. Może to być aktywność wyobraźni lub myślowa synteza, których produkt nie jest tylko podsumowaniem. Może ona obejmować tworzenie nowych modeli i łączenie informacji pochodzących z poprzednich doświadczeń oraz przeniesienie dawnych relacji do nowych sytuacji i wprowadzenie do nich nowych zmiennych. Musi być celowa i ukierunkowana na cel, a nie może to być jałowe fantazjowanie, choć nie musi mieć bezpośredniego praktycznego zastosowania albo też być doskonałym lub skończonym wytworem. Może także przybierać formę wytworu artystycznego, literackiego lub naukowego, albo mieć charakter proceduralny bądź metodologiczny” .
Zdaniem S. Popka „twórczość jest to zdolność do wytwarzania wszelkiego rodzaju pomysłów: kompozycji, wytworów które są nowe i oryginalne (obiektywne lub subiektywne), jest wynikiem (rezultatem) aktywności wyobraźni i fantazji bądź intuicji, bądź też celowym działaniem myślenia dywergencyjnego, chociaż efekty tego procesu nie muszą mieć bezpośredniego zastosowania praktycznego lub teoretycznego” .
B. Suchodolski twórczość rozumiał jako styl życia przynoszący człowiekowi radość i spełnienie, będący doświadczeniem wartości, nadającym ludzkiej egzystencji sens. Twórczość pozwala na przekroczenie granic, jakie wyznaczają ludziom inne postawy życiowe, zwłaszcza postawa konsumpcyjna, postawa ludyczna i postawa heroiczna .
Wśród wielu psychologów amerykańskich zajmujących się badaniem nad twórczością oraz myśleniem twórczym należy wymienić między innymi: Steina, Rogersa, Maslowa, Guildforda i Torrance wnieśli oni swój wkład w badanie twórczości jednostki. W.J. Stein definiuje „twórczość jako proces przynoszący nowy wytwór, który oceniany jest w określonym czasie przez grupę jako trafny i użyteczny” .
Zdaniem C. R. Rogersa twórczość to tyle samo co proces twórczy i działalność prowadząca do powstania nowego wytworu, będącego wynikiem niepowtarzalnej osobowości twórcy z jednej strony i tworzywa, wydarzeń i historii jego życia z drugiej. Jest to zdolność do aktualizacji samego siebie do ukazania swoich zdolności i możliwości .
Maslow wskazuje iż istnieją dwa rodzaje twórczości: twórczość oparta na talencie, której produkty mają zazwyczaj mniejszą lub większą wartość oraz twórczość związana z samorealizacją, nie znajduje ona odzwierciedlenia w ważnych produktach, a widoczna jest przy rozwiązywaniu problemów codziennego życia, w specyficznym poczuciu humoru, w robieniu czegokolwiek. Twórczość pierwszego rodzaju może być szczególnym przypadkiem twórczości drugiego rodzaju obydwa rodzaje twórczości są sposobami funkcjonowania ludzi zdrowych.
Dla J. Guildforda twórczość jest tym, co mierzą specjalnie opracowane testy. Koncentruje się na myśleniu dywergencyjnym, w którym upatruje on źródeł twórczości .
Torrance uważa, że twórczość „to proces zawierający w sobie takie zdolności jak wrażliwość na problemy, na elementy brakujące, dysharmonie, wrażliwość pozwalająca na identyfikacji trudności, niewiadomych w sytuacjach problemowych. Następnym etapem tego procesu jest poszukiwanie pomysłów rozwiązywania, formułowania hipotez, wreszcie weryfikacji tych pomysłów i komunikowanie tych rezultatów” .
Wybitni przedstawiciele psychologii humanistycznej tacy jak Carl Rogres, Abraham Maslow czy Erich Fromm, starali się uzasadnić rolę twórczości w rozwoju osobowości człowieka dokonali znaczących ustaleń w rozumieniu pojęcia „twórczość”. Po pierwsze: rozdzielili twórczość jako kreowanie czegoś nowego, czegoś, co inni mogą zobaczyć lub usłyszeć jak: obraz, rzeźba, symfonia, utwór poetycki, powieść itp., od twórczości jako postawy, która jest warunkiem jakiejkolwiek twórczości w pierwszym znaczeniu.
Po drugie: uznali, że twórczość jest naturalną właściwością ludzkości i potencjalnością wrodzoną. Człowiek dokonuje swego samookreślenia w twórczości i poprzez twórczość. Element twórczy występuje niezależnie od poziomu energii czy inteligencji.
Po trzecie: traci sens podział ludzi na twórczych i nietwórczych. Nieuprawnione jest myślenie w kategoriach ”wszystko albo nic”. Znacznie bardziej uzasadniony jest podział na mniej i bardziej twórczych w określonym zakresie działania.
Po czwarte: psychologowie uznali twórczość za istotny czynnik rozwoju psychicznego. Wskazują iż twórcze działanie człowieka jest wyrazem „pełni sił ludzkich” lub inaczej „w pełni funkcjonującej osobowości”. Z kolei procesy twórcze ułatwiają osiągnięcie owej „pełni sił” czy też „pełni osobowej” czyli przyczyniają się do rozwoju jednostki – wzbogacają go i intensyfikują.
Po piąte: przedstawiciele psychologii humanistycznej zwrócili uwagę na fakt, że twórcze możliwości człowieka podlegają wychowaniu, że można je rozwijać i doskonalić przez kształtowanie odpowiedniej motywacji .
Twórczość można rozpatrywać w obrębie czterech kategorii:
a) jako dzieło (wytwór),
b) jako proces,
c) jako zespół zdolności (właściwości) intelektualnych bądź zespół cech osobowościowych,
d) jako zespół stymulatorów społecznych (społeczny klimat uwarunkowań twórczych)
Powyższe ujęcia wskazują na odmienny przejaw twórczości. Pierwsze ujęcie cechuje się nowością, oryginalnością, pomysłowością, społeczną przydatnością dzieła. Drugie rozpatruje twórczość jako proces, który ma doprowadzić w efekcie do powstania nowego wytworu. Następnie zwraca się uwagę na czynniki osobowe warunkujące twórczość, które określa się jako indywidualną właściwość jednostki, umiejętność realizowania własnych możliwości w procesie tworzenia. Zdolność ta nazywana jest „darem twórczym” i wrodzoną dyspozycją. Ostatnie ujęcie rozpatruje twórczość w kategorii czynników zewnętrznych wpływających na działania twórcze danej osoby .

1.2. Rodzaje twórczości: twórczość pierwotna i wtórna

Twórczość pierwotna charakteryzuje się inspiracją, pomysłem, natchnieniem, dostrzeżeniem problemu. Twórczość pierwotna jest udziałem wielu ludzi, gdyż chwile natchnienia zdarzają się często, rzadko jednak pierwotne impulsy znajdują swe urzeczywistnienie w ukończonym produkcie wiele pomysłów jest niezrealizowane. Twórczość pierwotna jest konieczną fazą każdego procesu twórczego . W przypadku twórczości pierwotnej działa naturalny, spontaniczny mechanizm przekształcania, manipulowania, kreowania rzeczywistości odgrywający bardzo istotną rolę w podmiotowym ustosunkowaniu się do świata.
Twórczość wtórna jest opracowaniem i rozwiązaniem pierwotnego pomysłu. Twórczość wtórna opiera się na pracowitości, dyscyplinie uporze, cierpliwości opanowaniu techniki, narzędzi i warsztatu pracy. Twórczość ta połączona jest z talentem znajduje wyraz w wytworach o dużej wartości naukowej, estetycznej użytkowej ale też bez talentu może przynieść korzyści .

1.3. Kryteria twórczości:

Do często wymienianych kryteriów twórczości należy:
a) nowość, i społeczna wartość wytworu,
b) odpowiedniość czyli stosowność (wytwór powinien być rozwiązaniem realnego problemu),
c) przezwyciężanie schematów (przekształcanie rzeczywistości i zmiana konwencjonalnych sposobów myślenia o świecie),
d) trwałość oddziaływania (trwałe pozostają tylko naprawdę wielkie działa) .
Kryterium twórczości w szerszym triadowym ujęciu prezentuję E. Nęcka uwzględnia on: cechy wytworu, cechy procesu myślenia oraz reakcję psychiczna odbiorcy. Każde a wyróżnionych grup autor przyporządkowuje pięć szczegółowych elementów.
Do cech twórczego wytworu zalicza:
a) trafność czyli zaspokojenie jakiejś potrzeby materialnej lub intelektualnej, jest sensowny i znaczący dla kogoś. Przyjęcie tego kryterium pozwala wyłączyć z kategorii twórczych dzieł wytwory dziwaczne lub bełkotliwe,
b) oryginalność, czyli wolność od naśladowania, w szczególności od autoplagiatu, jeśli ktoś tworzy dużo i w podobnym stylu,
c) niezwykłość, czyli rzadkość występowania podobnych wytworów w danej kulturze czy zbiorowości,
d) konieczność, czyli fakt, iż wytwór taki wcześniej czy później musi się pojawić choć nie w jakiejś konkretnej postaci i jako dzieło konkretnego człowieka,
e) wartość estetyczną, bowiem nie tylko dzieła sztuki, ale też wynalazki, eksperymenty naukowe lub dowody matematyczne są uznawane za „ładne” lub „eleganckie”.
Reakcja psychiczna odbiorcy w kontakcie z twórczym dziełem nie jest łatwym do analizy. Jednak można wyróżnić powszechnie występujące zjawiska takie jak:
a) skuteczne zdziwienie określane jako mieszanka szoku i akceptacji, bądź zaskoczenia i zgody które ma towarzyszyć w kontaktach z twórczymi dziełami,
b) początkowa nieufność lub brak zrozumienia,
c) efekt powtórnej oceny czyli zjawisko wyższego niż na początku oceniania dzieła przy kolejnym kontrakcie,
d) efekt psychologiczny typu „Chyba bym na to nie wpadł”,
e) efekt komplementarny „Na jego miejscu tak bym właśnie zrobił”.
Cechy typowe dla procesu twórczego są najmniej oczywiste i najtrudniejsze do wykrycia można wyróżnić:
a) ruchliwość czyli spontaniczne zmienianie kierunku „poszukiwanie różnorodności i różnorodność poszukiwań,
b) syntetyzowanie łączenie idei i faktów, odległych i pierwotnie niespójnych, w nową i sensowną całość,
c) aktywny stosunek do zadania lub tworzywa, co może przejawiać się w tym, że twórca sam w toku tworzenia zmienia cel działania lub rozwiązuje inny problem niż ten od którego zaczął prace,
d) samodzielne przełamanie bloku psychicznego czyli zneutralizowanie wewnętrznej przeszkody b w myśleniu twórczym ,
e) działanie w sytuacji niedoboru środków.

1.4. Podstawowe pojęcia w psychologii twórczości

1.4.1. Postawa twórcza:

A.H. Maslow wprowadził pojęcie postawy twórczej na określenie całości uzdolnień człowieka. Zdaniem Fromma postawa twórcza jest umiejętnością widzenia, reagowania, dziwienia się stawiania sobie pytań i angażowania się w działanie. Warunkiem postawy twórczej jest umiejętność przeżycia siebie jako podmiotu kreatywności, który potrafi przekroczyć granice własnej osobowości w jej relacjach do innych ludzi i rzeczy .
Malicka określa postawę twórczą jako zespół dyspozycji emocjonalnych, który sprawia, że ktoś staje się zdolny do ryzyka rozkładania i ponownego składania świata .
Postawa twórcza według Popka jest to „ukształtowana genetycznie i poprzez indywidualne doświadczenie właściwość poznawcza i charakterologiczna, wykazująca tendencję, nastawienie lub gotowość do przekształcania świata rzeczy, zjawisk, a także własnej osobowości. Jest to aktywny stosunek do świata i życia, wyrażający się potrzebą poznawania, przeżywania i świadomego (co do celu, a nie procesu) przetwarzania zastanej rzeczywistości i własnego „ja” .
Postawa twórcza jest specyficzną postawą, jest elementem struktury osobowości i regulatorem zachowań. Utożsamiając ją z aktywnym stosunkiem wobec siebie i świata, przyjmuje się że ludzie twórczy przejawiają specyficzne cechy i wykazują zdolności realizacyjne oraz dokonują wyborów specyficznych wartości. Związane jest to z zachowaniem i byciem kreatywnym i twórczym. Świadomość własnych zdolności, cech oraz zmiany otoczenia istotnie związana jest z postawą twórczą, musi wywierać na sposób wartościowania .
Postawa twórcza to pewna gotowość do używania własnych talentów.
Pierwszą cechą postawy twórczej jest otwartość na doświadczenie. Zdaniem Carla Rogersa otwartość to brak sztywności i przenikalności granic w pomysłach, przekonaniach, spostrzeżeniach, hipotezach. Osoba otwarta nie próbuje ujmować rzeczywistości przez pryzmat uprzednio kategorii, nie blokuje swobodnego dostępu do świadomości nowych doświadczeń i nie zniekształca ich.
Ciekawość to drugi element postawy twórczej. Zaciekawienie, zaintrygowanie czy zdziwienie czymś poprzedza wszelką twórczość, zarówno w sztuce jak i nauce. Według Brunera istota skutecznego zdziwienia polega na otwarciu przed nami perspektywy oryginalnego przeżywania świata. Człowiek twórczy potrafi dostrzec coś nowego i intrygującego.
Kolejnym aspektem postawy twórczej jest akceptowanie raczej niż unikanie konfliktów oraz napięć, które wynikają z różnych przeciwieństw. Konflikty i przeciwieństwa są głęboko zakorzenione w ludzkiej egzystencji. Posiadamy samoświadomość, wyobraźnię i zdolność do tworzenia, dzięki nim przekraczamy granice królestwa natury. Potencjalnie tkwią w nas ogromne możliwości ale wykorzystujemy ich małą część. Tak wiele zależy od nas i jednocześnie, tak często stajemy bezradni wobec zdarzeń niezależnych od naszej woli.
Postawa twórcza charakteryzuje się odwagą i wiarą. Należy mieć odwagę by odrzucić utarte ścieżki, być innym, często samotnym w swoich poglądach. Mieć odwagę do samodzielnego spojrzenia na problem, często wbrew poglądom cenionych autorytetów. Postawa twórcza wymaga również wiary w sens rzeczywistości swego własnego doświadczenia myślowego i uczuciowego, umiejętność zaufania mu i polegania na nim.
Inną cechą postawy twórczej jest pozytywny emocjonalny stosunek do otaczającego świata. Dzięki takiemu nastawieniu możliwe jest bliższe poznanie otoczenia oraz uczynienie z niego terenu własnej twórczości. Pozytywny stosunek wyraża się w zainteresowaniach, ciekawości i pasji. Te emocje z kolei pobudzają procesy umysłowe i wyzwalają potrzebę kontaktu ze światem zewnętrznym – światem kultury i nauki.
Autonomia to kolejny bardzo ważny element postawy twórczej. Twórcze działanie można podejmować gdy jest się niezależnym, wolnym od własnych lęków, kompleksów i uprzedzeń oraz wolnym od presji społecznej i kulturowej. Takie ujęcie autonomii pozwala wypracować własne spojrzenie na świat, formułować własne oceny i dokonywać wyborów. Nie oznacza to jednak, że niezależna jednostka jest pozbawiona krytycyzmu. Człowiek może doświadczyć siebie jako „Ja” poprzez odniesienie do innych.
Znaczące jest również myślenie rozbieżne, które charakteryzuje się dużą płynnością – zdolnością produkowania jak największej ilości prawidłowych rozwiązań, giętkością – zdolnością produkowania jak najbardziej różnorodnych rozwiązań, oryginalnością – zdolnością produkowania rozwiązań jak najbardziej pomysłowych, niezwykłych rzadkich w populacji, oraz zdolnością dostrzegania nowych problemów. Jest to myślenie typowe dla umysłów szukających przygody fantazji, dla artystów, uczonych, pionierów i nowatorów .
Zdaniem Popka czynniki społeczne działają poprzez uwarunkowania biogenetyczne jednostki, wytwarzają bariery mające charakter osobowościowy wyniku tego kształtuje się postawa jednostki albo do przystosowania się i naśladownictwa albo do zmienności i kreacji.
Głównymi czynnikami wpływającymi na kreatywne postawy są:
a) właściwości osobowe określane jako dyspozycje do tworzenia, albo postawa twórcza czyli potencjalnie istniejąca cecha, ujawniająca się w określonej sytuacji - aktywność twórcza związana jest z równoległym działaniem psychiki podmiotu i jego środowiska. Podejmując różne działania możliwe jest uaktywnianie, rozwijanie, a nawet tworzenie jednostek twórczych,
b) cechy sytuacji - zasadnicze znaczenie w rozwijaniu twórczego potencjału człowieka odgrywa układ społeczno-kulturowy w którym jednostka funkcjonuje, a w szczególności osoby z którymi wchodzi w interakcje. Poprzez doświadczenia z okresu wczesnego dzieciństwa związane z przedmiotami (rodzaje zabawek, książki, przedmioty artystyczne) czynnościami, które dziecko wykonuje na tych przedmiotach, mogą wywierać różne skutki wyzwalające lub hamujące. Trudne sytuacje życiowe, doświadczenia krępujące samodzielność kształtować mogą człowieka „nawykowca”, poddającego się naciskom socjalizmu,
c) właściwości zadania .
W kształtowaniu postawy małego dziecka do otaczającego go świata istotną rolę odgrywają najbliższe osoby matka, ojciec, nauczyciel, opiekun. Ich osobowość, wiedza, doświadczenie, oceny wywierają piętno na specyfikę kontaktowania się dorastającej osoby z rzeczywistością. Wielość i nieuchwytność oddziaływań kształtujących ludzką osobowość utrudnia świadome kierowanie tym procesem. Współcześnie bardziej znaczące jest podtrzymywanie, podgrzewanie, pobudzanie działań, niż kształtowanie osobowości. Każdy kontakt dziecka z drugim człowiekiem lub wytworem ludzkich działań jest kontaktem kulturowym. Wytwór ludzki zawiera określona myśl, która w specyficzny sposób wpływa na percepcję świata. Możliwości indywidualne zawarte są w dziełach sztuki, nauki, techniki. Pierwsze z nich są dla kreacji osobowości twórczej szczególnie interesujące. Operując przenośnią, „wielością” interpretacji, stymuluje twórczy odbiór, umożliwia interpretację, ustosunkowuje się zgodnie i indywidualnym doświadczeniem. W procesie wychowania zarówno rodzinnego i szkolnego należy umożliwić dziecku kontakt ze wszystkimi rodzajami, kierunkami i stylami sztuki. Aby kształcić twórcze zadatki umysłu, woli i charakteru zdaniem J. Zborowskiego nauczyciel powinien dysponować bogatą wiedzą psychologiczną i pedagogiczną, a w działaniach metodycznych stwarzać dziecku możliwości wysuwania własnych pomysłów i samodzielnego zdobywania wiedzy. Nauczyciel w swych działaniach szkolnych może odwoływać się do wszystkich czynników, wpływających na kształtowanie twórczej osobowości dziecka. Może tworzyć sytuacje, które będą wyzwaniem do podjęcia aktywności .
Model procesu twórczego został określony przez J.Deweya w wyniku aktu myślowego. Wyróżnił on następujące jego fazy:
a) odkrycie problemu,
b) analizę sytuacji,
c) wytwarzanie pomysłów dla rozwiązywania problemu,
d) weryfikacja pomysłów.
J. Kujawiński wyróżnił pięć faz w stymulacji działań twórczych:
1. Faza przygotowania, w których pobudza się dzieci do chętnego podejmowania zadań i związanych z nimi działań, a także zapewnia się ich realizację od strony merytorycznej, materialnej,
2. Faza projektowania, dzieci wytwarzają własne pomysły rozwiązywania problemu,
3. Faza realizowania indywidualnie wytworzonych pomysłów,
4. Faza podsumowania, obejmującego formułowanie uogólnień, ustalenie zastosowań praktycznych, a także ocenianie i samo ocenianie wysiłków i twórczych dokonań dzieci,
5. Faza planowania twórczej pracy na zajęciach bądź pracy domowej w taki sposób aby jej wykonawcy mogli doznać poczucia podmiotowości.

1.4.2. Osobowość twórcza:

Współcześni naukowcy uważają iż twórczość jest zjawiskiem wielowymiarowym. Popek uważa, iż w działalności twórczej uczestniczy cała osobowość, a nie poszczególne właściwości psychiczne. Zgodnie z tym założeniem porządkuje on właściwości i cechy osobowości ludzi twórczych, dzieląc je na funkcje: poznawcze, emocjonalne, wolitywno-motywacyjne, charakterologiczne, specyficznego przystosowania społecznego. Autor przyjmuje, że na osobowość twórczą składają się właściwości ogólne wspólne dla wszystkich twórców oraz indywidualne, które pozostają ze sobą w rożnych związkach w zależności od „typu percepcyjnego, intelektualno-poznawczego, emocjonalnego i motywacyjnego” .
Nęcka podaje iż osobowość twórczą można opisać następującymi cechami: otwartością, niezależnością i wytrwałością. Są one znaczące już w okresie dzieciństwa, aby proces twórczego działania mógł przynieść efekt w postaci wartościowego wytworu, ale przejawiają się na różnych etapach pracy twórczej. Najpierw potrzebna jest otwartość jako warunek jakiejkolwiek twórczości- silna potrzeba nowości, tolerancja wobec treści dwuznacznych i słabo zdefiniowanych, skłonność wychodzenia poza obszar aktualnego działania, łatwość asymilowania nowych informacji z otoczenia. Osoby posiadające cechę niezależności, podejmują twórczą pracę, kierując się wewnętrznymi standardami zachowań i osobiście ustalonymi celami czy wartościami. Jednostki twórcze często lekceważą i kwestionują ogólnie przyjęte normy, dążą do autonomii, przejawiają skłonności buntownicze, co może prowadzić do braku zrozumienia i potępienia ich zachowania oraz odrzucenia a nawet samotności. W momencie pojawienia się nowego pomysłu pojawia się wytrwałość, która prowadzi do pokonywania trudności, stosowania ulepszeń oraz zdobywania przychylności innych do swego dzieła. Nasilenie wytrwałości zależy od siły motywów, ambicji, skłonności do wielokrotnego analizowania pomysłu, podejmowania zadania bądź tematu. Dążeniu do celu sprzyja przekonanie o wartości swych wytworów czy własnej osoby. Dowiedziono, że dzieci o podwyższonej samoocenie uzyskują lepsze wyniki w nauce i łatwiej uruchamiają motywację samoistną, wywołująca radość z podejmowanej aktywności twórczej .
Manaslow uważa iż twórczość „kładzie przede wszystkim nacisk na osobowość, nie zaś na jej dokonania, które uważa się raczej za epifenomeny emitowane przez osobowość, a przeto wobec niej wtórne. Podkreśla też cechy charakterologiczne, jak śmiałość, odwaga, wolność, spontaniczność, przejrzystość integracja i samoakceptacja, wszystkie one umożliwiają pewien rodzaj ogólnej twórczości, która wyraża się w twórczym życiu bądź twórczej postawie lub jednostce” .
Czynniki hamujące rozwój i funkcjonowanie osobowości twórczej:
- zniechęcenie do eksplorowania,
- dezaprobata dla twórczej wyobraźni i fantazji,
- autorytarna dyscyplina i nadmierna opiekuńczość,
- konserwatyzm poglądów i blokowanie rozwoju poznawczego,
- nadmierne operowanie normami i algorytmami,
- uleganie autorytetom i destruktywny krytycyzm,
- pozbawienie dziecka podmiotowości,
- przesądy i uprzedzenia;
- syndrom myślenia grupowego,
- nietolerancja i brak poczucia bezpieczeństwa,
- uznanie przeciętności za normę,
- uniformizm zasad i norm społecznych,
- odrzucenie przez grupę,
- bariery zdrowotne,
- wadliwa postawa nauczycieli, instruktorów rodziców w procesie kierowania rozwojem poznawczym i twórczym dziecka.
W. Dobrołowicz podjął próbę klasyfikacji barier psychicznych i wyróżnił:
1. Bariery percepcyjne np. trudności w dostrzeganiu problemów twórczych i możliwości ich rozwiązywania. Powszechny jest pogląd, że dziecko jest bardziej wnikliwym obserwatorem niż osoba dorosła, zwraca uwagę na szczegóły.
2. Bariery umysłowe są związane z funkcjonowaniem wyobraźni i myślenia. Sztywne oraz schematyczne rozwiązywanie problemów brak zdolności do innowacyjnego podejścia.
3. Bariery emocjonalno-motywacyjne silny lęk przed tym, co nieznane i przed ośmieszaniem się w przypadku popełniania błędu, nieśmiałość, zazdrość, zarozumiałość, za mała lub za silna motywacja do pracy twórczej.
4. Bariery osobowościowe niewiara we własne możliwości, egocentryzm, słaba wola, brak odwagi, nieadekwatny obraz świata i samego siebie, brak otwartości na nowe doświadczenia .

1.4.3. Twórcze rozwiązywanie problemów

Metody twórczego rozwiązywania problemów zwane heurystykami myślowymi. Stosowanie tych metod powoduje rozwijanie umiejętności dostrzegania i trafnego formułowania problemów uczy wrażliwości na problemy oraz wskazuje jak skutecznie generować wiele możliwych rozwiązań. Dzięki heurystykom myślowym możliwe jest uzyskanie twórczych kombinacji, odkrywanie nowych oryginalnych pomysłów.
Nosal ujmuje proces twórczego rozwiązywania składający się z pięciu faz.
1. Geneza problemów – celem jest uświadomienie sobie i sformułowanie problemu, który ma strukturę otwartą. W fazie tej dążymy do różnego zdefiniowania problemu celem stworzenia szerokich perspektyw jego rozwiązania,
2. Tworzenie reprezentacji przestrzeni problemowej – celem jest określenie kontekstu problemu i jego możliwych wersji. Faza ma doprowadzić do wyznaczenia mapy pola problemowego oraz odkrycia relacji pomiędzy problemem, a rozwiązaniami typowymi, idealnymi czy niedopuszczalnymi,
3. Generowanie problemów – to faza heurystyczna polegająca na wymyśleniu wielu potencjalnych rozwiązań problemu na drodze wolnych skojarzeń, poszukiwania analogii i fantazjowania. Ważne zasady w tej fazie związane są z odroczonym wartościowaniem, powstrzymaniem się od autocenzury oraz nastawieniem na wielość pomysłów rozwiązań problemu,
4. Ewaluacja – faza ta związana jest z wyborem spośród zebranych pomysłów, najlepszego i najbardziej obiecującego rozwiązania. Istotnym elementem jest zdefiniowanie kryteriów oceny zebranych pomysłów. Faza ta jest ściśle związana z procesami podejmowania decyzji i w związku z tym ważne jest aby decyzje te były podejmowane na sytuacjach rzeczywistych, ale bezpiecznych tzn. wykluczających potencjalne zagrożenia,
5. Planowanie realizacji rozwiązań – w fazie tej najistotniejszym celem dydaktycznym jest ukazanie wagi i potrzeby planowania, które ściśle wiąże sytuacje obecne z przyszłymi i uczy przewidywania zagrożeń i możliwości, które mogą mieć zasadnicze znaczenie w procesie realizacji przyjętego rozwiązania problemu.
Model zaproponowany przez C. Nosala stwarza duże możliwości w edukacji. Może być wykorzystywany na każdym jej szczeblu. Idea kształcenia problemowego rozwija myślenie twórcze, uczy refleksyjnego analizowania sytuacji problemowych oraz naukowego badania rzeczywistości .
Twórcze Rozwiązywanie Problemów- TRoP według Nęcki system ten składa się z dwóch faz. Faza pierwsza składa się z trzech etapów i polega na opracowaniu samego problemu. Etapy i zabiegi tej fazy zwane są przestrzenią problemu. Faza druga składa się również z trzech etapów polega na wytworzeniu rozwiązań problemu – etapy i zabiegi zwane przestrzenią rozwiązań.
W fazie pierwszej- przestrzeni problemu występują trzy etapy: dostrzeżenie problemu, jego zrozumienie oraz poprawne sformułowanie. W fazie drugiej -przestrzeni rozwiązań występują trzy etapy budowa modelu, rozwiązanie zadania modelowego, przekształcanie rozwiązań zastępczych .

1.5. Rola rodziców i nauczycieli w stymulowaniu dyspozycji twórczych dziecka.

Korzenie twórczego uczenia się tkwią w domu. To od rodziców dzieci uczą się, co należy cenić, jak patrzeć na siebie i innych, gdzie widzieć granice możliwości. Entuzjazm dla wszystkich rzeczy, wielkich i małych jest zaraźliwy, dlatego rodzice albo zachowują w swoich dzieciach poczucie zdziwienia, albo je gaszą. Dom decyduje w znaczącym stopniu kim zostaje dziecko czy śmiałym umysłem czy chuliganem, ponieważ to dom jest pierwszym i najpotężniejszym wychowawcą .
Największym darem, jaki rodzice mogą ofiarować potomstwu jest otwarty, spontaniczny i twórczy styl życia. Twórczość powinna przejawiać się w codziennym życiu, a nie być rozrywkowym dodatkiem. Rodzice mogą w twórczy sposób rozwiązywać konflikty rodzinne wdrażać dzieci do wnoszenia wkładu w życie rodzinne i brać za nie odpowiedzialność, dawać poczucie dzieciom, co to znaczy mieć wybór oraz korzystać ze swobody wyboru. Znaczące jest branie pod uwagę punktu widzenia dziecka we wspólnym podejmowaniu decyzji rodzinnych i pomagać dostrzec punkt widzenia innych, włączyć dzieci do tworzenia reguł domowych. Twórcza ekspresja nie rozwija się gdy dzieci nie mają nic do powiedzenia w domu, nie podejmują decyzji, nie biorą na siebie odpowiedzialności i nigdy nie wyobrażają siebie, co mogą czuć i myśleć inni.
Stymulacja twórczego rozwoju dziecka jest możliwa dzięki oddziaływaniu ze strony rodziców, nauczyciela i grypy. Najwcześniej swój wpływ na dziecko ujawniają rodzice poprzez:
- rozwijanie zdolności oraz uzdolnień,
- preferowanie „otwartego stylu komunikacji” we wzajemnych kontaktach,
- bycie z dzieckiem, a nie obok dziecka,
- kształtowanie samodzielności dociekliwości w poznawaniu rzeczywistości,
- dbałość o intensywność przeżyć i bogactwo doświadczeń,
- organizowanie przestrzeni i dostarczanie bodźców do działań o charakterze twórczym,
- rozwijanie twórczej wyobraźni i myślenia poprzez zabawę .
Torrance sformułował istotne wskazówki dla rodziców twórczych dzieci między innymi:
-dostarczanie materiałów rozwijających wyobraźnię,
-dostarczanie materiałów, które wzbogacają obrazowość języka np. baśnie, mity, legendy,
-pozostawienie czasu na myślenie i marzenie na jawie,
-zachęcanie do utrwalenia swoich pomysłów,
-nadawanie dziecięcym wytworom skończoną formę np. poprzez oprawianie rysunków, złożenie tomiku z wierszy,
-akceptowanie naturalną u dzieci skłonność do odmiennego spojrzenia na rzeczy,
-chwalenie przejawów indywidualności,
-zachęcanie do bawienia się słowem,
-kochaj i mów i o tym .
Nauczyciel, który chce stymulować twórcze myślenie i zachowanie się dzieci, jak również rozbudzać w nich chęć dokonywania twórczych zmian w otoczeniu oraz kształcić przyszłych sprawców aktywnych i zaradnych, a nie tylko biernych odbiorców wiedzy, powinien uwzględnić w procesie nauczania i wychowania następujące rzeczy:
1. Rozpoznawać pozytywne cechy osobowości i wykorzystywać je dla rozwoju
twórczego dziecka natomiast nie akcentować słabości,
2. Doceniać każdy przejaw twórczości niezależnie od wartości poznawczej
i praktycznej użyteczności pomysłu,
3. Przejawiać tolerancję wobec odmiennego sposobu myślenia u dziecka i uczyć ich tolerancji wobec nowych pomysłów i idei u innych osób,
4. Zachęcać uczniów do manipulowania przedmiotami i pojęciami oraz do elastycznego myślenia,
5. Starać się formułować „otwarte problemy” gdyż pobudzają one u dzieci proces twórczego myślenia bardziej niż w sytuacji rozwiązywania problemów zamkniętych,
6. Zachęcać dzieci do proponowania jak największej liczby rozwiązań problemu. Uczyć wytrwałości i konsekwencji w pracy umysłowej,
7. Rozwijać płynne, giętkie i oryginalne myślenie dzieci poprzez stawianie przed nimi nowych trudnych zadań,
8. Uczyć dzieci podejmowania ryzyka, odwagi w formułowaniu i realizacji ambitnych celów,
9. Nie oceniać pomysłów dzieci, nie krytykować, nie wysuwać własnych pomysłów w początkowej fazie rozwiązania problemu,
10. Chronić pomysłowe i twórcze dzieci przed krytycznymi uwagami i reakcjami rówieśników. Uczyć szacunku dla własnej pracy i dla pracy innych oraz współdziałania w procesie grupowego rozwiązywania problemów. Zachęcać do koncentracji na wartościach tkwiących w nowych rozwiązaniach niż na dążeniu do rywalizacji,
11. Służyć pomocą uczniom twórczo uzdolnionym w nawiązywaniu kontaktów społecznych z rówieśnikami by nie czuli z powodu „odmienności”,
12. Uczyć dzieci kontroli własnego zachowania, samodzielnego podejmowania decyzji i branie odpowiedzialności za swoje czyny,
13. Wspierać w sytuacjach trudnych, uczyć asertywności i konstruktywnego reagowania na frustrację,
14. Prezentować dzieciom wybitnie twórcze osoby w sposób naturalny i przystępny tak by wierzyły w możliwość bycia twórczym,
15. Budować w dzieciach wysokie poczucie wartości,
16. Zapewniać twórczą atmosferę poprzez:
- bezpieczeństwo, brak lęku przed oceną, krytyką czy wyśmiewaniem lub utratą akceptacji czy krytyką w odniesieniu wysuniętego pomysłu,
- swoboda wyrażania własnych myśli,
- akceptacja, szacunek i wzajemne zaufanie w relacjach nauczyciel - dziecko,
- unikanie autorytarnych sposobów oddziaływania na dziecko,
- promowanie zachowań niezależnych, prezentowania postawy autonomicznej,
- stwarzanie różnych możliwości dla rozwoju twórczego potencjału dziewczynek i chłopców odrzucenie stereotypów .
Nauczyciel stymuluje twórczy rozwój dziecka poprzez:
- nowoczesne nauczanie, polegające na przyswajaniu, odkrywaniu, działaniu oraz przeżywaniu,
- przestrzeganie zasad dydaktycznych zwiększających efektywność kształcenia i umożliwiających rozwój dyspozycji twórczych,
- stwarzanie warunków sprzyjających wyzwalaniu twórczości,
- dbałość o ustawiczne umożliwiające przejście od teorii do praktyki projektowanie realizacji działań o charakterze twórczym,
- uwzględnienie inicjatyw propagujących twórczość dziecięca w różnych jej dziedzinach (konkursy, wystawy, kiermasze, koła zainteresowań, warsztaty pracy twórczej,
- wdrażanie programów autorskich uwzględniających rozwój zdolności twórczych .