Rola zajęć komputerowych we wspomaganiu rozwoju uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym

Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli
Wydział w Radomiu

KURS KWALIFIKACYJNY
Z ZAKRESU ORGANIZACJI I ZARZĄDZANIA ŚWIATĄ

RENATA ŻABICKA

ROLA ZAJĘĆ KOMPUTEROWYCH WE WSPOMAGANIU ROZWOJU UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
W STOPNIU UMIARKOWANYM

Spis treści

WSTĘP........................................3

ROZDZIAŁ I. CHARAKTERYSTYKA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ........................................4

ROZDZIAŁ II. KOMPUTER W EDUKACJI SPECJALNEJ........................................7

ROZDZIAŁ III. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE I ORGANIZACYJNE BADAŃ......11
3.1 Cel i przedmiot badań........................................11
3.2 Problemy i hipotezy badawcze........................................11
3.3 Metody, techniki i narzędzia badawcze........................................12

ROZDZIAŁ IV. OPIS REALIZOWANEGO PROJEKTU........................................15

ROZDZIAŁ V. ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI........................................20

BIBLIOGRAFIA........................................22

ZAŁĄCZNIKI........................................23

WSTĘP

Rozwój techniczny wywiera coraz większy wpływ na nasze życie, a komputer, jako elementarne narzędzie, wpływa na proces nauczania i wychowania. Szkoła, przygotowując dzieci do życia w społeczeństwie ery technologicznej, musi starać się wspomagać ten proces technicznymi środkami dydaktycznymi.
Komputer i internet dają dostęp do ogromnych zasobów informacji i przybliżają zrozumienie podawanych treści, co stanowi nieocenioną pomoc w pracy z dziećmi i młodzieżą, zwłaszcza z niepełnosprawną. Edukacja poprzez zabawy z komputerem pomaga dzieciom rozwijać zainteresowania, sprawia, że stają się bardziej samodzielne, dostarcza rozrywki, pomaga lepiej poznawać świat, usprawnia zaburzone funkcje, ćwiczy spostrzegawczość, pamięć i koncentrację uwagi. Komputer to narzędzie, które poprzez odpowiednie ustawienia parametrów jest w stanie dopasować się do możliwości ucznia i do jego niepełnosprawności.
Jedną z zalet metody pracy z komputerem jest podniesienie poczucia wartości u dziecka, co bezpośrednio wpływa na wzrost samooceny i poczucia pewności siebie. Umożliwia on również diagnozowanie i kontrolowanie postępów rozwojowych ucznia, utrwalanie przez niego przyswojonej wiedzy oraz ćwiczenie nabytych umiejętności i sprawności. Dlatego tak niezwykle ważne staje się w szkole wprowadzanie obowiązkowych zajęć wspomaganych technologią komputerową dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie.
Model edukacji z pomocą komputera pozwala na efektywniejsze przygotowanie młodego człowieka do funkcjonowania we współczesnym świecie.
Celem niniejszej pracy jest uświadomienie nauczycielom i wychowawcom roli jaką spełniają zajęcia komputerowe we wspomaganiu rozwoju uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym.
W rozdziale pierwszym dokonano przeglądu literatury dotyczącej charakterystyki osób z niepełnosprawnością intelektualną . Rozdział drugi opisuje możliwości wykorzystania technologii informatycznej w kształceniu specjalnym.
Kolejne dwa rozdziały pracy zawierają założenia metodologiczne i organizacyjne badań z uwzględnieniem opisu wdrożonego projektu zajęć komputerowych.
Pracę kończą wnioski z przeprowadzonej analizy badań pod kątem efektów wykorzystania technologii komputerowej w pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie.

ROZDZIAŁ I
CHARAKTERYSTYKA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ

Niepełnosprawność intelektualna to zagadnienie złożone i trudne do zdefiniowania ze względu na różnorodne przyczyny, obraz kliniczny, dynamikę przebiegu czy prognozę. Główną trudność w zdefiniowaniu w sposób wyczerpujący upośledzenia umysłowego stanowi skomplikowana etiologia tego stanu 1.
Według Z. Sękowskiej „pojęcie upośledzenia umysłowego jest bardzo szerokie zarówno ze względu na zróżnicowane stopnie upośledzenia umysłowego, które obejmuje, jak i ze względu na zaburzenia sprawności motorycznej, zaburzenia zachowania, motywacji, emocjonalności i dysfunkcje, jakie mu towarzyszą” 2.
„Przedmiotem pedagogiki upośledzonych umysłowo (oligofrenopedagogiki) jest jednostka upośledzona umysłowo i jej rewalidacja obejmująca optymalny wszechstronny rozwój i przystosowanie do życia w społeczeństwie ludzi normalnych”3.
W perspektywie pedagogicznej upośledzenie umysłowe jest rozpatrywane z punktu widzenia możliwości uczenia się danej osoby. J. Sowa proponuje definiować upośledzenie umysłowe jako „stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku do stanu normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub zaburzeniem procesów percepcyjnych, uwagi, pamięci, myślenia w wyniku procesów patologicznych”.4
Stopień niepełnosprawności umysłowej danej osoby określa się na podstawie badań psychologicznych przeprowadzonych przy pomocy testów inteligencji. Stanowią one określone zadania o wzrastającym stopniu trudności. Mają na celu zbadanie i poznanie przebiegu procesów umysłowych u osób badanych. Ustopniowane według trudności i wieku testy stanowią skalę inteligencji. W ten sposób uzyskany wynik, o ile stanowi różnicę między wiekiem umysłowym, a faktycznym wiekiem kalendarzowym, wskazuje na stopień upośledzenia umysłowego 5.
Od 1968r. Obowiązuje opublikowana przez Światową Organizację Zdrowia czterostopniowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na ilorazie inteligencji (IQ).

Wyróżniono cztery stopnie upośledzenia umysłowego:
lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52- 67;
umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36- 51;
znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20- 35;
głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0- 19; 6

Uczniowie z z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim

Najliczniejszą grupę wśród niepełnosprawnych stanowią dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, kiedy zaburzenia rozwojowe mają charakter ogólny i obejmują funkcje instrumentalne oraz kierunkowe. Granicą ich możliwości intelektualnych jest poziom odpowiadający orientacyjnie dzieciom 11-12 letnim o prawidłowym rozwoju umysłowym.
Myślenie uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim ma charakter konkretno-obrazowy, sytuacyjny. Treści o charakterze abstrakcyjnym, wymagające logicznego myślenia, wyciągania wniosków i samodzielnych rozwiązań są najczęściej poza zasięgiem ich możliwości poznawczych. Charakterystyczne są zaburzenia koncentracji uwagi, nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości i ogólne ujmowanie faktów. Zaburzenia spostrzegania wiążą się ze słabo rozwiniętą funkcją analizy i syntezy. Dominuje uwaga mimowolna, często rozproszona, a słabo rozwinięta pamięć powoduje trudności z zapamiętywaniem i odtwarzaniem. Stwierdza się uboższy zasób słów, przy przewadze słownictwa biernego nad czynnym. Brak jest przeżyć emocjonalnych wiążących się z zainteresowaniami i działalnością poznawczą. Inną cechą charakterystyczną jest nieadekwatność emocji, zaburzenia w sferze uczuciowej i zachowań społecznych.
Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim wykazują ponadto:
brak inicjatywy i samodzielności;
zaburzenia orientacji przestrzennej;
niski poziom sprawności grafomotorycznej;
niedorozwój uczuć wyższych;
impulsywność działania, brak konsekwencji i przewidywania;
nieadekwatną samoocenę;
mniejsze poczucie odpowiedzialności;

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym

Funkcjonowanie intelektualne tej grupy uczniów nie przekracza poziomu umysłowego 6-10 letniego dziecka. Występują tu dysfunkcje zarówno rozwoju ruchowego, jak i procesów percepcyjnych. Dominuje uwaga mimowolna, pamięć jest nietrwała, głównie mechaniczna, przeważa myślenie konkretno-obrazowe. Brak jest zdolności wykonywania operacji logicznych i występują trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych, również jeśli chodzi o tworzenie stosunków logicznych. Uczniowie bardzo często mają zaburzoną komunikację werbalną, słownictwo jest ubogie, a mowa z licznymi wadami. Uczniowie ci odczuwają potrzebę bezpieczeństwa, chętnie manifestują swoją sympatię i mają silną potrzebę kontaktów społecznych.

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu znacznym

Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu umysłowego 6-letniego dziecka na skutek poważnych uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Cechuje ich niedokładne spostrzeganie oraz mimowolna uwaga skupiona jedynie na silnych bodźcach. Pamięć jest krótkotrwała i bardzo ograniczona. Mowa zwykle agramatyczna, często trudna do zrozumienia, z ograniczona ilością słów. Widoczne są potrzeby społeczne i częste zaburzenia zachowania.

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim

Poziom funkcjonowania odpowiada poziomowi rozwojowemu dziecka do 3 roku życia. Na skutek występowania ciężkich wad neurologicznych i fizycznych możliwe jest opanowanie przez nich tylko najprostszej samoobsługi. Uczniowie mają często defekty narządów zmysłów i ruchu. Wykazują poważne trudności ze zrozumieniem mowy, nie mogą zrozumień najprostszych poleceń, mowa na ogół nieartykułowana. W zakresie czynności orientacyjno-poznawczych występuje duże zróżnicowanie – od braku percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania. Nawiązują głównie kontakt emocjonalny, wykazują częste wahania nastroju i wymagają przez całe życie opieki instytucjonalnej.

ROZDZIAŁ II
KOMPUTER W EDUKACJI SPECJALNEJ

W perspektywie pedagogicznej niepełnosprawność intelektualna rozpatrywana jest z punktu wiedzenia możliwości uczenia się danej osoby.
Zgodnie z klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym obejmuje osoby o ilorazie inteligencji 36-51 IQ. Wykazują one obniżoną sprawność spostrzegania ograniczoną do cech konkretnych, trudności w skupieniu uwagi dowolnej oraz bardzo wolne tempo uczenia się. Występują trudności zapamiętywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu informacji oraz przyswajaniu pojęć. Bardzo ważna jest u nich stymulacja umiejętności komunikacyjnych i rozwijanie samodzielności.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół odnosi się między innymi do celów i zakresu kształcenia uczniów z upośledzeniem umysłowym. Podstawa programowa kształcenia ogólnego Szkół Specjalnych Przysposabiających do Pracy dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi w procesie kształcenia wyodrębnia:
zajęcia edukacyjne (funkcjonowanie osobiste i społeczne, wychowanie fizyczne, przysposobienie do pracy);
zajęcia rewalidacyjne;
zajęcia sportowe;
zajęcia kształtujące kreatywność, w szczególności muzyka, plastyka, zajęcia rozwijające zainteresowania, zajęcia kształtujące umiejętność spędzania czasu wolnego;
Edukacja osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym polega na integralnej realizacji funkcji wychowawczej, dydaktycznej i opiekuńczej z uwzględnieniem specyficznych form i metod pracy oraz zasad oceniania.
Do podstawowych celów edukacyjnych należą między innymi: wszechstronne wspomaganie rozwoju ucznia, kształtowanie zainteresowań, utrwalanie wiadomości i umiejętności oraz korzystanie z różnych źródeł informacji. Jednym z celów jest również wyposażenie ucznia niepełnosprawnego w takie umiejętności, aby mógł uczestniczyć w różnych formach życia społecznego na równi z innymi członkami danej zbiorowości. Cele te można skuteczniej osiągnąć dzięki zastosowaniu w pracy dydaktyczno-wychowawczej nowoczesnych technologii komputerowych.
Rozporządzenie MEN wskazuje w punkcie dotyczącym treści nauczania : „Przekazywanie, odbiór i wykorzystywanie różnych informacji, w tym docieranie do informacji, korzystanie z informacji, tworzenie informacji, przetwarzanie informacji za pomocą różnych środków, również z wykorzystaniem komputera”7, na możliwość wprowadzania zajęć usprawniania komputerowego, dlatego tak ważne jest uświadomienie wszystkim nauczycielom pracującym z osobami niepełnosprawnymi zalet, jakie niesie ze sobą technologia informatyczna w zakresie możliwości realizacji wytyczonych celów edukacji.
Opracowywane od początku lat 80-tych programy edukacyjne Unii Europejskiej i Rady Europy wyraźnie zwracają uwagę na grupę specjalnych użytkowników i podejmują, między innymi poprzez multimedia i komputery, różnorodne przedsięwzięcia mające na celu wzbogacenie procesu dydaktycznego dzieci wymagających szczególnej uwagi ze względu na ich zaburzenia lub deficyty rozwojowe.
Do szkół specjalnych trafiają dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną, często zaniedbane środowiskowo i narażone na stresy związane z niepowodzeniami szkolnymi. Cechuje ich brak pewności siebie, mnóstwo kompleksów, niechęć do podejmowania nowych zadań i awersja do nauki. Uczniowie wymagają specjalistycznej opieki, intensywnych ćwiczeń, indywidualnych metod nauczania oraz pełnej aprobaty ze strony szkoły. Komputer stanowi szczególne narzędzie wspierające proces edukacyjny uczniów niepełnosprawnych intelektualnie, którzy potrzebują niekonwencjonalnych metod nauczania wspomaganych nowoczesnymi środkami technicznymi.
Komputer jest pomocą aktywizującą i usprawniającą funkcje integrujące złożonych czynności psychicznych, zatem stymuluje te funkcje, od których zależy nabywanie przez dziecko gotowości do podjęcia nauki. Uczniowie przy pomocy programów komputerowych usprawniają się w zakresie procesów orientacyjno-poznawczych, myślenia, mowy oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Użycie komputera przynosi znaczną pomoc przy utrwalaniu reguł, zasad i rozwijaniu różnych sprawności.
Kolejny zakres zastosowania komputera to działania usprawniające w zakresie małej motoryki, rozwijanie umiejętności koncentracji uwagi i spostrzegawczości oraz wzbogacanie procesu kształcenia o nowe środki ilustracji procesów i obiektów poznawanych. Wykorzystanie komputera wpływa na wzrost aktywności uczniów i ich pozytywną motywację do nauki poprzez uatrakcyjnienie procesu dydaktycznego. Komputer stanowi więc szczególne narzędzie wspierające proces edukacyjny. Jego multimedialny charakter daje możliwość oddziaływania wielozmysłowego, usprawnia manualnie, uruchamia emocje, które prawidłowo wykorzystane pomagają w osiąganiu pozytywnych efektów kształcenia.
Uczniowie o obniżonej sprawności poznawczej cechują się niechęcią do nauki. Dla opanowania wiedzy i umiejętności uczeń z niepełnosprawnością intelektualną musi wykonać wiele powtórzeń i ćwiczeń. Użycie komputera przynosi tu znaczną pomoc, pozwala te ćwiczenia wykonać szybciej i koncentrować się na ich podstawowej funkcji, a możliwość wprowadzenia elementów zabawowych czyni je bardziej interesującymi.8 Zastosowanie zasady poglądowości w kształceniu ułatwia wykorzystanie grafiki komputerowej, która umożliwia sterownie treściami odwzorowującymi poznawany obiekt oraz zestawianie pożądanych kombinacji obrazów. Komputer stwarza szansę praktycznego poznania tematu, co jest podstawą zdobywania wiedzy i trwalszego zapamiętania. Wywołuje pozytywną motywację do pracy i nauki oraz pobudza aktywność własną ucznia.
Zastosowanie w procesie rewalidacyjnym technologii informatycznej nabiera szczególnego znaczenia, gdyż komputer przez swoją atrakcyjność, sam sobą wywołuje zainteresowanie. Prowadzenie zajęć rewalidacyjnych, które wymagają pełnej indywidualizacji, przy wsparciu techniki komputerowej dają nauczycielowi możliwość do tworzenia autorskich programów dostosowanych do potrzeb pojedynczego ucznia i równoległego prowadzenia zajęć z większą grupą uczniów.
Niezwykle istotną kwestią jest dobór odpowiednich programów. Powinny one rozbudzać pozytywne emocje, dawać możliwość osiągania sukcesów, stymulować rozwój sprawności psychomotorycznych, wspomagać w zdobywaniu wiedzy i opanowywaniu określonych umiejętności. Program edukacyjny powinien więc:
być prosty i zrozumiały oraz mieć przyjazny sposób komunikacji;
łączyć cechy zabawy i wartościowego materiału dydaktycznego;
wykorzystywać wyobrażenia znane już użytkownikowi;
stwarzać bodźce do rywalizacji i współpracy;
ćwiczyć koordynację wzrokowo-ruchową;
wprowadzać różnorodne działania, aby nie spowodować zniechęcenia do dalszej pracy;
wykorzystywać niewielka liczbę uniwersalnych rozwiązań;
motywować do uczenia się i stosować pozytywne wzmocnienia;9

Prowadzone badania naukowe dowodzą, ze wyrównywanie opóźnień u uczniów niepełnosprawnych intelektualnie za pomocą rehabilitacyjnych programów komputerowych przyczynia się do wspomagania, rozwijania i kształtowania zaburzonych funkcji umysłowych. Odpowiednio dobrane programy dają możliwość dostosowania do różnego tempa pracy uczniów, wprowadzania różnego stopnia trudności i stosowania odpowiedniej liczby koniecznych powtórzeń. Mobilizują i zachęcają do pracy, dzięki możliwości natychmiastowego sprawdzania prawidłowości wykonania zadania oraz korygowania błędów. Rozwijają umiejętność samokontroli, jak też umożliwiają rywalizację. Zaletą terapeutycznych programów komputerowych są szerokie i różnorodne możliwości graficzne, które w znacznym stopniu mogą wzmocnić stymulację rozwoju psychoruchowego oraz możliwości indywidualizacji pomocy dla określonego ucznia. W zakresie działań kompensacyjnych w pracy z uczniem z niepełnosprawnościami sprzężonymi można wykorzystywać programy alternatywnej komunikacji, co przynosi duże postępy w nauce, terapii pedagogicznej i rewalidacji. Programy logopedyczne wykorzystywane jako pomoc w korygowaniu wad wymowy stwarzają uczniom upośledzonym możliwość pełnej kontroli wzrokowej i ekspresji dźwiękowej.
Nowoczesne technologie edukacyjne umożliwiają uczniom kontakt z dobrami kultury i nauki, rozszerzają zakres zainteresowań poznawczych. Zastosowanie programów multimedialnych w istotny sposób przyczynia się do uatrakcyjnienia nauczania, efektywnych realizacji treści programowych oraz przybliżenia polskiej szkoły do standardów europejskich.

ROZDZIAŁ III
ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE I ORGANIZACYJNE BADAŃ

3.1 Cel i przedmiot badań
Przedmiotem moich badań jest ukazanie roli zajęć komputerowych we wspomaganiu rozwoju uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym.
O wyborze przedmiotu badań zdecydował fakt ogromnej dynamiki rozwoju technologii informacyjnych oraz konieczności wyposażenia uczniów niepełnosprawnych intelektualnie w umiejętności korzystania z różnych nowoczesnych źródeł informacji.
Celem teoretycznym pracy jest ustalenie wpływu zajęć komputerowych na wspomaganie rozwoju uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym.
Cel praktyczny zmierza do opracowania postulatów dla pracy pedagogicznej nauczycieli i wychowawców pracujących z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym w zakresie optymalnego wykorzystywania technologii komputerowych do wspierania ucznia w jego rozwoju.

3.2 Problemy i hipotezy badawcze
Pierwszym etapem badań jest postawienie i sformułowanie problemu. Według H. Muszyńskiego problem „to logiczne ujęcie przeżywanej niewiedzy oraz potrzeba wiedzy, zaś pytanie to gramatyczna konstrukcja wyrażająca sytuację problemową”10. S. Nowak uważa, że „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”.11
Podstawowy problem badawczy pracy sformułowano następująco:
Jaka jest rola zajęć komputerowych we wspomaganiu rozwoju uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym?
Problem główny sprowadzono do postaci problemów szczegółowych:
Jaki jest wpływ zajęć z wykorzystaniem komputera na rozwój społeczno-emocjonalny uczniów?
Czy zastosowanie komputera wspomaga procesy edukacyjne, w tym umiejętność pisania, czytania i liczenia uczniów niepełnosprawnych?
Jaki jest zakres zastosowania komputera w korzystaniu, tworzeniu i przetwarzaniu informacji przez uczniów?

Kolejnym etapem procesy badawczego jest wysuniecie hipotez, które są roboczo przyjmowanymi rozwiązaniami poszczególnych problemów.
H. Muszyński przez hipotezę rozumie „takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności miedzy nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś nie wytłumaczony dotąd zespół faktów, będący pewnym problemem”12. Według J. Brzezińskiego hipoteza to „stwierdzenie co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ono prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu”.13
Na podstawie przeprowadzonych obserwacji, analizy osiągnięć uczniów prowadzonej w oparciu o indywidualne programy edukacyjno-terapeutyczne oraz przeglądu literatury wysunięto następującą hipotezę ogólną:
Zajęcia z zakresu usprawniania komputerowego wpływają pozytywnie na wspomaganie rozwoju uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym zwiększają ich zdolność do przyswajania wiadomości i opanowywania określonych umiejętności.
Wprowadzając hipotezy szczegółowe przyjęto, że:
Zajęcia komputerowe wspomagają rozwój społeczno-emocjonalny uczniów.
Zastosowanie komputera zwiększa efekty pracy dydaktycznej, w tym umiejętność pisania, czytania, liczenia uczniów niepełnosprawnych oraz motywowania i aktywizowania do dalszej pracy.
Zastosowania komputera sprzyja w korzystaniu, tworzeniu i przetwarzaniu informacji przez uczniów oraz wykorzystywaniu ich w praktyce.

3.3 Metody, techniki i narzędzia badawcze
Realizację badań pedagogicznych umożliwia zastosowanie odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych. Według T. Pilcha przez metodę badań należy rozumieć „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”.14
W badaniach posłużono się metodą projektu edukacyjnego.
Metodę projektów – blisko spokrewnioną z takimi metodami kształcenia, jak nauczanie problemowe, warsztaty twórcze czy studium przypadku – zalicza się do „otwartych form uczenia się”15.
Projekt charakteryzuje się dłuższym czasem realizacji. Realizowany jest indywidualnie, ale częściej grupowo. Nauczanie metodą projektu wymaga od nauczyciela starannego opracowania instrukcji do projektu, w której określone są cele, metody pracy, terminy realizacji i kryteria oceniania16.
Projekt edukacyjny należy do jednych z efektywniejszych i skutecznych metod pracy. Jego efektywność i skuteczność polega głównie na: rozwijaniu wśród uczniów samodzielności, umiejętności współdziałania w grupie rówieśniczej, pobudzaniu do rozwoju poznawczego i emocjonalnego, rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów. W prowadzonych badaniach zastosowano następujące techniki badawcze: analiza dokumentów, obserwacja uczniów, wywiady z nauczycielami.
„Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym”. 17Analiza dokumentów opierała się na porównaniu wyników osiągnięć dydaktycznych oraz ocenie rozwoju zawartej w Indywidualnych Programach Edukacyjno-Terapeutycznych poszczególnych uczniów.
Zastosowanie metody obserwacji umożliwiło uzyskanie informacji o projekcie w trakcie jego przebiegu. Zastosowano obserwację jawną, przy czym uczniowie nie byli informowani o przedmiocie i celu badania. Rejestracja wyników obserwacji prowadzona była w oparciu o karty obserwacyjne, w których dokonywano opisu zachowań uczniów uwzględniające:
umiejętność radzenia sobie z treściami programowymi.
wypowiedzi uczniów (co i jak mówią).
stosunek osób uczestniczących do działań indywidualnych i grupowych.

Przeprowadzone dla celów pracy wywiady z nauczycielami dostarczyły informacji na temat korzyści z realizacji projektu dla uczniów, nauczycieli i szkoły.
Według t. Pilcha wywiad „jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami, prowadzoną według opracowanych wcześniej dyspozycji lub na podstawie specjalnego kwestionariusza”.18

Wywiady z nauczycielami opierały się o następujące pytania:
Czy realizowany projekt był odpowiednią formą pomocy uczniowi w podnoszeniu poziomu wiedzy i umiejętności?
Co dało Pani/Panu, uczniom oraz szkole przystąpienie do realizacji projektu?
Czy jest Pani/Pan zainteresowana prowadzeniem systematycznych zajęć komputerowych?

ROZDZIAŁ IV
OPIS REALIZOWANEGO PROJEKTU

Projekt realizowany był w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. J. Korczaka w Radomiu.
Ośrodek jest placówką koedukacyjną, przeznaczoną dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym. W skład Ośrodka wchodzą: Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna oraz Specjalna Szkoła Przysposabiająca do Pracy.
Projekt edukacyjny komputerowych zajęć pozalekcyjnych został przygotowany z myślą o uczniach Specjalnej Szkoły Przysposabiającej do Pracy. Za jego nadrzędny cel przyjęto przybliżenie młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie znajomości nowych technologii informatycznych, a w szczególności umożliwienie opanowania uczniom fundamentalnych umiejętności w zakresie posługiwania się komputerem oraz umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji pomocnych w nauce i rozwijaniu własnych zainteresowań.
Sam program komputerowych zajęć pozalekcyjnych został opracowany specjalnie dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, a proponowane treści tematyczne i sposób ich realizacji zostały dostosowane do ich możliwości.
Do projektu zakwalifikowano 10 uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym. W skład grupy wchodziło 6 dziewcząt i 4 chłopców w przedziale wiekowym 16 – 17 lat. Zajęcia pozalekcyjne w wymiarze 2 godzin tygodniowo prowadziło dwóch nauczycieli informatyki z kwalifikacjami oligofrenopedagogów.

Cel główny projektu:
Udostępnienie uczniom z niepełnosprawnością intelektualną stopniu umiarkowanym możliwości korzystania z technologii informatycznej poprzez realizację dodatkowych zajęć komputerowych.

Cele szczegółowe projektu:
uatrakcyjnienie procesu uczenia się;
wywołanie pozytywnej motywacji do nauki;
przybliżenie ucznia niepełnosprawnego do społeczeństwa informacyjnego;
rozwijanie umiejętności komunikacyjnych;
rozwijanie samodzielności w zakresie wykonywanych zadań;
wzrost poczucia własnej wartości i wiary we własne siły;
wyrównywanie braków i dysfunkcji rozwojowych;
poprawa koncentracji uwagi;
usprawnienie procesu czytania, pisania i liczenia;

Charakterystyka programu edukacyjnego komputerowych zajęć pozalekcyjnych podporządkowanego założeniom projektu.
Cele ogólne programu:
Przygotowanie uczniów do życia w globalnym społeczeństwie informacji poprzez zapewnienie możliwości korzystania z technologii komputerowych.
Wspomaganie procesu uczenia się z wykorzystaniem źródeł multimedialnych.
Rozwijanie procesów poznawczych i umiejętności rozwiązywania problemów przy zastosowaniu technologii informacyjnych.
Wyposażenie w umiejętności posługiwania się komputerem jako narzędziem będącym środkiem do podnoszenia sprawności własnej i działania zbiorowego.

Cele szczegółowe programu:
poznanie zasad bezpiecznego użytkowania komputera;
zainteresowanie techniką komputerową;
wskazanie użyteczności komputerów w nauce, pracy i zabawie;
wykorzystanie komputera w procesie uczenia się i poznawania różnych dziedzin wiedzy;
wzbogacanie i doskonalenie wiadomości zdobytych na zajęciach edukacyjnych;
wspomaganie procesu nabywania i utrwalania umiejętności czytania, pisania i wykonywania operacji arytmetycznych;
rozwijanie aktywności uczniów na zajęciach;
rozwijanie spostrzegawczości, sprawności manualnych, podzielności uwagi i koordynacji wzrokowo-ruchowej;
kształtowanie wytrwałości, cierpliwości i wiary we własne siły;
rozwijanie samodzielności.

Metody pracy

Zajęcia prowadzone w ramach projektu odbywały się w pracowni komputerowej, gdzie młodzież pracowała bezpośrednio przy komputerach. Założono, iż w pracy z uczniem niepełnosprawnym w stopniu umiarkowanym dobrze sprawdzą się metody nauczania oparte na czynnościach praktycznych, gdyż wymagają zaangażowania i działania. Miały one mobilizować uczniów do włączenia się w analizowanie i rozwiązywanie bardzo prostych problemów oraz realizację własnych pomysłów na miarę ich możliwości. Zajęcia przybierały również charakter zabawowy i uwzględniały zasadę indywidualizacji.

Treści programowe obejmowały między innym następujące zagadnienia:
Zasady higieny pracy przy komputerze.
Zastosowanie komputera w życiu codziennym.
Znajomość podstawowych urządzeń wchodzących w skład zestawu komputerowego.
Znajomość systemu operacyjnego Windows oraz korzystanie z podstawowych programów: Point, Microsoft Word, Notatnik, Kalkulator.
Nowoczesne źródła informacji: internet i komunikatory.
Korzystanie z gier i programów edukacyjnych.

Zdobyte umiejętności

Po zakończeniu projektu uczniowie potrafili:
przygotować komputer do pracy oraz prawidłowo obsługiwać system operacyjny;
poprawnie operować podstawową terminologią informatyczną;
uruchamiać i zakańczać działanie programów, z których korzystano podczas realizacji projektu;
przepisywać i samodzielnie pisać krótkie teksty z zachowaniem wymaganej formy;
odczytywać poprawnie informacje wynikające z obsługi programów;
korzystać z aplikacji wspomagających umiejętności arytmetyczne (lepsze zrozumienie pojęć matematycznych);
wykorzystać edytor graficzny Point do wykonania rysunków;
wykonywać samodzielnie ćwiczenia w ramach programów edukacyjnych (odzyskanie poczucia własnej wartości i wiary we własne siły);
znać podstawowe i bezpieczne zasady pracy z internetem;
wyszukiwać potrzebne informacje z różnych dziedzin wiedzy;
wykonywać precyzyjnie i cierpliwie wydawane polecenia (nastąpiło wydłużenie czasu koncentracji uwagi na zadaniu);
wykorzystywać komputer jako jedną z form racjonalnego spędzania czasu wolnego (bezstresowe, zabawowe i atrakcyjne uczenie się);
Ponadto uczniowie chętnie uczestniczyli w zajęciach komputerowych o czym świadczyła bardzo wysoka frekwencja. Deklarowali zadowolenie z udziału w projekcie oraz obserwowano u nich wzrost aktywności, poczucia wartości i wiary we własne możliwości. Mieli możliwość prezentacji swoich prac graficznych na ogólnodostępnej tablicy szkolnej oraz wykonywania na zlecenie zaproszeń i plakatów na różne uroczystości szkolne.
Wyniki obserwacji potwierdziły, że uczniowie byli aktywni i zaangażowani podczas wykonywania ćwiczeń wymagających samodzielnego i grupowego działania. Usprawnieniu uległy funkcje w zakresie spostrzegawczości, pamięci, koncentracji uwagi (szybsze wykonywanie poleceń i zadań dotyczących np. rozróżniania szczegółów, rozwiązywania rebusów, przepisywania tekstu, wykonywania działań arytmetycznych ).
Nauczyciele potwierdzili w wywiadach, że komputer jest użytecznym środkiem wzbogacającym proces kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. Zauważyli, że uczniowie, którzy mają na co dzień problemy z wyuczeniem stosunkowo prostych czynności, dość szybko przyswajają podstawowe umiejętności z zakresu obsługi komputera oraz obowiązujące i ponadprogramowe treści szkolne.
Wzrósł również poziom motywacji do nauki i osiągnięcia szkolne uczniów, co potwierdziła analiza dokumentacji szkolnej (porównanie wyników ocen opisowych końcowych i śródrocznych ) oraz wyniki dokonanej analizy Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych uczniów.
Analiza Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych poszczególnych uczestników projektu pozwoliła zauważyć wzrost umiejętności w następujących obszarach:

1. Poziom rozwoju społeczno-emocjonalnego uczniów.
Pozytywna samoocena uczniów.
Wykonywanie poleceń nauczyciela.
Samodzielne rozwiązywanie problemów.
Podejmowanie współpracy w grupie.
Pozytywne relacje z innymi.
Aktywny udział w zajęciach.

2.Wyniki dydaktyczne uczniów, głównie w zakresie umiejętności pisania, czytania i liczenia.
Tworzenie wyrazów z rozsypanek sylabowych.
Układanie zdań z rozsypanek wyrazowych.
Wyszukiwanie w tekście podanych wyrazów.
Stosowanie w zapisie znaków interpunkcyjnych.
Znajomość pisowni niektórych wyrazów z trudnością ortograficzną.
Udzielanie odpowiedzi na pytania dotyczące tekstu.
Czytanie ze zrozumieniem krótkich informacji
Tworzenie zbiorów przedmiotów według określonego kryterium.
Wykonywanie prostych zdań tekstowych.
Wykonywanie obliczeń z użyciem kalkulatora w komputerze.

3.Zakres wykorzystania komputera w korzystaniu, tworzeniu i przetwarzaniu informacji przez uczniów.
Zapisywanie danych w programach Word, Point, Notatnik.
Posługiwanie się encyklopedią multimedialną.
Docieranie do informacji za pomocą internetu.

ROZDZIAŁ V
ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI

Analiza materiału zebranego w niniejszej pracy potwierdza założoną hipotezę oraz pozwala sformułować następujące wnioski:
W zakresie wspomagania wszechstronnego rozwoju uczniów niepełnosprawnych intelektualnie komputer może być wartościowym narzędziem stanowiącym pomoc:

w realizacji wyznaczonych programem kształcenia zajęć dydaktycznych (lekcje wspomagane komputerowo);
w diagnozowaniu i kontrolowaniu postępów rozwojowych ucznia;
w realizacji zajęć rewalidacyjnych i korekcyjno-wyrównawczych;
w utrwalania przyswojonej wiedzy, nabytych umiejętności i sprawności;
zbogacaniu form pracy pozalekcyjnej z młodzieżą;
aktywizowaniu uczniów, wywoływaniu pozytywnych motywacji do nauki poprzez uatrakcyjnienie procesu dydaktycznego;
prowadzeniu indywidualizacji nauczania w równoległym ćwiczeniu elementów zadań z większą grupą uczniów.

Na podstawie powyższych wniosków można sformułować następujące postulaty:

1. Szkoła powinna szybciej reagować na istniejące potrzeby nauczycieli dostarczając sprawdzonych wzorców efektywnego wykorzystania komputera w kształceniu dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie.
2. Konieczne jest stworzenie centralnej bazy programów, które zgodnie z zasadami nowoczesnej dydaktyki usprawnią proces nauczania dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie.
3. Ważne jest, aby zajęcia z wykorzystaniem komputerem włączyć na stałe w proces edukacyjny uczniów.
4. Istnieje konieczność metodycznego przygotowania nauczycieli do umiejętnego zastosowania technologii informatycznych w procesie kształcenia i rewalidacji.
5. Należy zwiększyć liczbę godzin usprawniania komputerowego przez tworzenie klas o profilu informatycznym w Specjalnych Szkołach Przysposabiających do Pracy.
Jedną z cech charakterystycznych dla współczesnej edukacji jest wprowadzenie oraz wykorzystywanie w procesie nauczania nowoczesnych środków dydaktycznych, które w połączeniu z formami tradycyjnymi stały się podstawą do wypracowania strategii kształcenia multimedialnego. Celem tego kształcenia jest zapewnienie uczniowi, a szczególnie uczniowi niepełnosprawnemu intelektualnie, dostępu do źródeł wiedzy oraz dostarczanie potrzebnych wiadomości za pośrednictwem różnorodnych nośników informacji. Taki sposób nauczania przyczynia się do uruchomienia różnorodnych aktywności uczących się osób: spostrzeżeniowej, manualnej, intelektualnej i emocjonalnej.
Praca z komputerem oddziałuje interaktywnie na wiele zmysłów oraz stymuluje do wyszukiwania, porównywania i zapamiętywania informacji. Niekwestionowane są także zalety pracy z komputerem w odniesieniu do wzrostu samooceny i poczucia własnej wartości ucznia. Praca z komputerem dostarcza wiele satysfakcji, pobudza aktywność, motywuje do działania, skupienia uwagi i wkładania większego wysiłku w wykonywane zadania.
Wykorzystanie komputera w edukacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną otwiera przed nauczycielami nowe możliwości skuteczniejszego oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego. Dlatego w dobie społeczeństwa informacyjnego komputer i technologia informacyjna powinny w szerokim zakresie być wykorzystywane w pracy z uczniami o specyficznych potrzebach edukacyjnych.
Realizowany projekt zajęć komputerowych dał uczniom niepełnosprawnym możliwość korzystania w szerszym zakresie z technologii informatycznych, co w pozytywny sposób wpłynęło na rozwój ich umiejętności i samodzielności. Wywarł również ogromne znaczenie na kreowanie przez uczestników pozytywnego wizerunku własnej osoby, pokonanie nieśmiałości i budowanie wiary we własne siły. Uatrakcyjnienie procesu kształcenia sprzyjało większej aktywizacji uczniów, wywołało pozytywną motywację do nauki. Komunikacja ze światem zewnętrznym poprzez internet przybliżyła uczniów niepełnosprawnych do społeczeństwa informacyjnego.
Przyswojenie technik komputerowych daje szansę młodym ludziom niepełnosprawnym intelektualnie na uniknięcie wykluczenia społecznego. Stają się bardziej samodzielni w życiu, mają obniżony poziom lęku przed nieznanym, czują się bardziej wartościowi i pewni swoich umiejętności. Konsekwencją tych działań jest integracja społeczna osób niepełnosprawnych w myśl haseł M. Grzegorzewskiej : „Nie ma kaleki, jest człowiek”, a więc „Każdy człowiek ma prawo do miejsca w społeczeństwie i do osobistego szczęścia”.
BIBLIOGRAFIA

1. Biegańska A., Czym jest projekt edukacyjny?. „Dyrektor szkoły” 2005, nr 7/8.
2. Borecka I., Wontorowska- Roter S., Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, UNUS, Wałbrzych, 2003.
3. Brzeziński J., Metodologiczne i psychologiczne wyznaczniki procesu badawczego w psychologii, PWN, Poznań 1978.
4. Kaczmarek Ż., Komputer na zajęciach korekcyjno-wyrównawczych, PWSzZ, Wałbrzych, 2003.
5. Łaszczyk J. (red.), Komputer w kształceniu specjalnym, WSiP, Warszawa, 1998.
6. Muszyński H., Wstęp do metodologii i pedagogiki, PWN, Warszawa 1971.
7. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970.
8. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Ossolineum, Wrocław 1977.
9. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. Z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.).
10. Sękowska Z., Pedagogika specjalna. Zarys, PWN, Warszawa, 1985.
11. Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, FOSZE, Rzeszów, 1997.
12. Szymański M.: Rozprawa o metodzie (projektu) [w:] Pedagogika w pokoju nauczycielskim, (red.) Kruszewski K, WSiP, Warszawa 2000.
13. Wołczyk J. (red.), Pedagogika, PWN, Warszawa 1978.

ZAŁĄCZNIKI
Załącznik 1

KARTA OBSERWACJI

Arkusz diagnozujący jaki jest poziom wiedzy i umiejętności praktycznych uczniów w zakresie edukacji informatycznej w ramach zajęć wspomagania komputerowego.
1. Imię i nazwisko nauczyciela dokonującego obserwacji:
2. Data:
3. Cele:
4. Opis zachowań uczestników zajęć:
rodzaje podejmowanej aktywności:
wypowiedzi uczestników:
stosunek osób uczestniczących do działań:
zachowania towarzyszące:
5.Wnioski, uwagi, ustalenia.

Załącznik 2

ARKUSZ OBSERWACJI

Arkusz obserwacji ma na celu zapoznanie się ze stanem wiedzy i wynikami jakie uczeń osiągnął podczas realizacji projektu.

Imię i nazwisko ucznia....................

1. Rozumie i stosuje zasady bezpiecznej i higienicznej pracy z komputerem.
zawsze często rzadko nigdy
2. Przygotowuje stanowisko pracy i porządkuje po jej zakończeniu.
zawsze często rzadko nigdy
3. Wymienia podstawowe części zestawu komputerowego.
wszystkie większość jedną nie zna
4. Uruchamia i zamyka system.
zawsze często rzadko nigdy
5. Uruchamia i zamyka program edukacyjny.
zawsze często rzadko nigdy
6. Wymienia przykłady zastosowania komputera w życiu codziennym.
4 3 2 1
7. Stosuje podstawową terminologię komputerową.
zawsze często rzadko nigdy
8. Korzysta z internetu na poziomie
wysokim średnim niskim nie potrafi
9. Umie rysować za pomocą myszki w edytorze graficznym o poziomie trudności
wysokim średnim niskim nie potrafi