Potrzeby dzieci w młodszym wieku szkolnym

Używając pojęcia ,,dziecko” zazwyczaj ma się na myśli człowieka w wieku pięć, sześć lat. Nie ma w tym nic dziwnego gdyż okres trwający między trzecim a siódmym rokiem życia, jest w rzeczywistości najbardziej charakterystyczny dla całego dzieciństwa. Wtedy to życie umysłowe jest o wiele bardziej bogate i urozmaicone niż w okresie poprzednim. Bardzo wyraźnie odróżnia się ono od życia umysłowego osoby dorosłej. W tym to okresie wychowanie umożliwia pełny i swobodny rozwój duszy dziecka. Jest to więc okres dzieciństwa par excellence ( M. Debesse, Etapy wychowania, Warszawa 1996, ,s. 44)
Młodszy wiek szkolny obejmuje okres życia dziecka od 7 do 10 – 12 lat. Stanowi on dla dziecka i jego rodziny rodzaj pomostu miedzy dzieciństwem a adolescencją. Pierwsza klasa szkoły podstawowej bywa traktowana jako etap przejściowy między wiekiem przedszkolnym a szkolnym. Klasa szósta stanowi przejście od fazy dzieciństwa do fazy dorastania czyli okresu wczesnej adolescencji(J. Piaget, Psychologia dziecka, Wrocław 1996, s. 130.).
Mówiąc o rozwoju psychicznym dziecka myślę głównie o rozwoju różnych procesów cech psychicznych jego kształtującej się osobowości. Wśród procesów psychicznych wyróżniamy m. in. procesy poznawcze, uczucia i procesy woli. Do cech psychicznych zaliczamy m. in. cechy temperamentu, charakteru, a także zdolności, zainteresowania, skłonności. Procesy poznawcze to przede wszystkim spostrzeganie, uwaga i pamięć, a także wyobraźnia, myślenie i mowa. Wszystkie one razem wzięte stanowią o poziomie rozwoju umysłowego dziecka. W wieku przedszkolnym wszystkie te procesy bogato się rozwijają, szczególnie zaś - dziedzina wyobraźni, dzięki której powstaje specyficzna dla tego wieku sztuka dziecka, przejawiająca się między innymi jego twórczości plastycznej - głównie malarskiej. Umiejętne kierowanie przez nas wszystkimi procesami poznawczymi daje sylwetkę rozwojową dziecka harmonijnie rozwiniętą, na poziomie jego możliwości wiekowych (red. B Harwas-Napierała, J.Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, T.II Charakterystyka okresów życia człowieka,Warszawa 2006. s. 130).
Granice chronologiczne wieku szkolnego są względnie, podobne jak granice pozostałych okresów rozwojowych. Każde dziecko rozwija się w innym nieco tempie, w odmiennych warunkach środowiskowych, każde jest odrębną indywidualnością, różni się od swoich rówieśników rozmaitymi cechami fizycznymi i psychicznymi. Jednakże u dzieci w wieku szkolnym zachodzą zmiany w psychice, typowe i charakterystyczne wyłącznie dla tego okresu, które pozwalają wyodrębnić ten okres od innych okresów rozwojowych. Granice wiekowe mają charakter umowny gdyż rozwój jest procesem ciągłym, a wszelkie podziały na odcinki czasowe mają przede wszystkim wartość porządkującą, ułatwiającą analizę rozwoju i charakterystykę dzieci w określonym wieku. Młodszy wiek szkolny dzieli się na dwa podokresy:
- faza pierwsza obejmuje 7 i 8 rok życia,
- faza druga 9 i 10 rok życia (J. G. Woititz, Wymarzone dzieciństwo, Gdańsk 1999, s. 111-114.).
W najmłodszych latach życia dziecka, tj. od urodzenia do 6 lat, charakterystyczne były dwie właściwości : po pierwsze najbardziej intensywne tempo rozwoju, obejmujące wszystkie dziedziny jego życia oraz zabawa jako wysuwający się na pierwszy plan, niemalże jedyny rodzaj działalności dziecka. Natomiast młodszy wiek szkolny posiada już całkiem inne właściwości. Pomimo tego, że w dalszym ciągu trwa intensywny rozwój jednak w porównaniu z poprzednim okresem jest on wolniejszy. Najbardziej intensywny rozwój obejmuje procesy intelektualne, co jest ściśle związane z podjęciem nauki szkolnej, która stanowi ogromny stymulator rozwoju umysłowego. Drugą właściwością, szczególnie charakterystyczną dla młodszego wieku szkolnego, jest ogromna aktywność dziecka. Przejawia się ona w upodobaniu do zabawa i gier ruchowych do zajęć o charakterze sportowym. Aktywność ruchowa umożliwia właściwy rozwój fizyczny dziecka, przyczynia się do zwiększenia wytrzymałości i siły mięśni, do wzrostu sprawności ruchowej. Traktowana jest również jako reakcja dziecka na rozpoczęcie nauki szkolnej i tryb życia , jaki narzuca mu szkoła: siedzący utrudniający zaspokojenie naturalnej potrzeby ruchu. Trzecim zjawiskiem charakterystycznym jest pierwszoplanowe znaczenie nauki szkolnej w życiu człowieka. Począwszy od 7 roku życia dziecka przez kilkanaście lat zdobywanie wiedzy stanowić będzie motyw przewodni. Wokół niego koncentrować się będą wszystkie sprawy, problemy, potrzeby, i to bez względu na to czy nauka sprawia mu trudności czy też będzie odnosić same sukcesy. Dziecko w młodszym wieku to przede wszystkim uczeń. Rolę tą pełni nie tylko w szkole ale również poza nią. W czasie wolnym jako uczeń jest traktowany w środowisku rówieśniczym i rodzinnym (H. Filipczuk, Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1985, s. 9-14) .
Każde dziecko posiada odmienne potrzeby będą one uwarunkowane wiekiem, płcią , cechami indywidualnymi. Potrzeby psychiczne człowieka zmieniają się wraz z jego wiekiem. Ich rozwój uzależniony jest między innymi od wyposażenia genetycznego, oddziaływania środowiska, od tego jakich wzorców w zakresie zaspokajania potrzeb otoczenie dziecku dostarczyło, jakie zostały w nim rozbudzone i jakie sposoby ich zaspakajania nauczyło. Czynniki te powodują , że u dzieci w tym samym wieku zachodzą znaczne różnice w zakresie, ilości, jakości, sposobie manifestowania, zaspokajania potrzeb, pomimo iż występują też liczne podobieństwa uwarunkowane właściwościami rozwojowymi. Im dziecko starsze, tym większe różnice wynikają z oddziaływania środowiska i jego zabiegów wychowawczych. Potrzeby dzieci w wieku szkolnym są więc bardziej zróżnicowane niż potrzeby dzieci młodszych ponieważ nauczyły się one różnych sposobów ich zaspakajania, są w tym okresie bardziej samodzielne, potrafią sobie lepiej radzić w sytuacjach, w których ich zaspokojenie może stwarzać trudności, znają różnego rodzaju mechanizmy kompensacyjne i obronne, rzadziej uciekają się do pomocy dorosłych. Jeżeli już to robią to umieją dobrze ukryć przed nimi swoje potrzeby i tak zakamuflować drogi, którymi dążą do ich zaspokojenia , że nie są oni dobrze zorientowani w dziecięcych kombinacjach (E. Furman, Jak wspierać dziecko w rozwoju; podręcznik psychoanalizy dla rodziców, Warszawa 1994,s. 265-286.) .
Potrzeba kontaktu z dorosłymi zaczyna zanikać w wieku 7 lat. O ile u 7 - latka zauważymy jeszcze potrzebę kogoś bliskiego w nowych, nieznanych sytuacjach to już u 9-10- latek nie przejawia takiej potrzeby. Wynika to ze zwiększonej samodzielności oraz tego, że już w wielu sytuacjach potrafi poradzić sobie samo. Tym samym jego poczucie bezpieczeństwa nie jest zagrożone, gdy pozostaje samo. Poza tym dziecko w młodszym wieku szkolnym cechuje duża ruchliwość, silna potrzeba działania. Góruje ona nad potrzebą kontaktu z dorosłymi, jest od niej o wiele silniejsza. Dorośli co najwyżej mogą umożliwić realizację potrzeby ruchy stwarzając do tego odpowiednie warunki. Towarzyszami w realizacji potrzeby aktywności są przede wszystkim rówieśnicy, koleżanki i koledzy z podwórka, osiedla, niekiedy rodzeństwo. Potrzeba obcowania z rówieśnikami wysuwa się na pierwszy plan, ale jest ona inna niż z dorosłymi w pierwszych latach życia. Nie jest to jednak kontakt psychiczny, wzajemne stosunki maja charakter powierzchowny, nietrwały. Nie należy jednak zapominać, że dziecko potrzebuje kontaktu z dorosłymi, choć nie jest ona pierwszoplanowa. Potrzeba więzi emocjonalnej i codziennego obcowania jest utajona (A. Matczak, Zarys psychologii rozwoju, Podręcznik dla nauczycieli, Warszawa 2003, s. 223-227.).
W tym okresie życia rówieśnicy:
o wywierają na dziecko wpływ wyrównujący i normalizujący
o bardziej akceptują dziecko niż dorośli
o zapewniają możliwość uczenia się ról społecznych
o są ważnym źródłem informacji
o sprzyjają rozwojowi procesów identyfikacji.
Oprócz oddziaływania grup rówieśniczych, na rozwój społeczny wpływ ma dom rodzinny oraz zamierzone oddziaływania nauczycieli. O tempie i kierunku społecznego rozwoju dziecka współdecydują dwa czynniki: jego inteligencja oraz przyswojony przez nie system wartości.
To właśnie nauczanie początkowe powinno odpowiednio ukierunkować ten rozwój, zwłaszcza przez równoczesne stymulowanie sfery poznawczej i społecznej, poprzez stawianie uczniów w sytuacjach wymagających wyboru postępowania i związanych z nimi wartości na podstawie świadomie podejmowanych decyzji, opartych na stopniowo wzrastającym wysiłku intelektualnym. Dziecko właśnie w atmosferze wspólnego wysiłku, porównywania warunków pracy, zaangażowania kolegów, oceny przez nich, oducza się egoizmu, zaczyna się liczyć z opinią innych i samo podlega ocenie, troszczy się o wspólny rezultat pracy i wspólne dobro, uczy się odpowiedzialności za własne i wspólne czyny( A. Matczak, Zarys psychologii rozwoju, op. cit., s. 263-268.).
Najsilniej przejawia się pragnienie aktywności, działania, z którym wiąże się potrzeba samodzielności. Dzieci w młodszym wieku szkolnym mniej mówią o swej samodzielności, a większym stopniu ją realizują. Podejmują różne czynności nie tylko samodzielnie ale również samowolnie, bez zgody, wbrew woli, a czasem i bez wiedzy dorosłych. Działanie takie wynika nie tylko z jego większych możliwości fizycznych, motorycznych, sprawnościowych, intelektualnych, ale także z bogactwa zgromadzonych doświadczeń. Na ich podstawie dziecko dochodzi do stwierdzeń iż dorośli nie zawsze wyrażają zgodę na realizacje jego pragnień, pomysłów, inicjatyw (H. Filipczuk, Rodzice i dzieci, op. cit., s. 30-31.) .
Małe dziecko, którego samowiedza była bardzo słaba cieszyło się, że jest coraz starsze, większe. Potrzeba ta jest tym silniejsza w wieku szkolnym, gdy w wielu dziedzinach dokonuje się intensywny rozwój, a dziecko dzięki swej większej dojrzałości i sprawności intelektualnej jest w stanie zmiany te zaobserwować. Ponieważ zna się już trochę na miarach i wadze zauważa, że co roku przybyło mu kilka kilogramów i centymetrów. Potrafi stwierdzić iż coraz lepiej czyta, pisze, liczy. Potrzeba wzrostu, rozwoju, osiągnięć jest bardzo silna ponieważ w szkole jest stale oceniane, porównywane z innymi, ciągle analizuje się i podsumowuje jego osiągnięcia( IBIDEM) .
Nie mniej ważnym jest w młodszym wieku szkolnym proces rozwoju osobowości. Właśnie w tym okresie pod wpływem zmieniających się warunków zewnętrznych i wewnętrznych następuje intensywny rozwój osobowości. U dzieci w tym okresie dokonuje się proces rozwojowy nazywany racjonalizacją „ja”. Dziecko zaczyna spostrzegać, analizować i oceniać samego siebie oraz świadomie planować własne poczynania(Red. B. Harwas- Napierała, J. Trempała, Wiedza z psychologii rozwoju człowieka w praktyce społecznej, Poznań 2002, s.34-41.).
Do najważniejszych potrzeb psychicznych tego okresu rozwojowego zalicza się również potrzeby poznawcze. W pewnym stopniu wiąże się ona z realizacją potrzeby aktywności. Dziecko niekiedy podejmuje działania, które silnie są nasycone elementami poznawczymi, przyczyniającymi się do wzbogacania i pogłębiania informacji o przedmiotach, narzędziach, materiałach i ich właściwościach. Dziecko również zainteresowane jest otoczeniem przyrodniczym, geofizycznym i społecznym. Kolejnym sposobem w jaki dziecko zaspakaja potrzebę poznawania świata jest korzystanie ze środków masowego przekazu – radia, telewizji, czasopism, książek, z których większość jest już w stanie samodzielnie przeczytać (H. Filipczuk, Rodzice i dzieci, op. cit., s. 30-31 .) .
Dziecko w wieku 7-11lat przejawia także wiele innych potrzeb charakterystycznych dla gatunku ludzkiego. Ich stopień występowania oraz sposób zaspakajania zależą od jego indywidualnych właściwości i od środowiska. W stopniu słabszym w młodszym wieku szkolnym przejawiają się potrzeby emocjonalno – społeczne takie jak: potrzeba więzi uczuciowej, przynależności, akceptacji. Istnieją one chwilami, sygnalizują swoje istnienie jednak nie wysuwają się na pierwszy plan (IBIDEM) .
Istotne znaczenie ma potrzeba bezpieczeństwa, bez względu na etap rozwojowy. U dzieci w młodszym wieku szkolnym, dzięki wzrostowi samodzielności fizycznej i społecznej, rozszerzeniu wiedzy o świecie nie ulega ona już tak łatwo zachwianiu. Na ogół nie boi się już ono zwierząt oraz zostać samo w domu, może jeszcze 7- letnie, ale prawie nigdy 10- letnie. Również sytuacje społeczne w mniejszym stopniu zagrażają jego poczuciu bezpieczeństwa, gdyż z większością zdołało się już oswoić. Dla wielu dzieci źródła silnych napięć lękowych stanowić będą wydarzenia szkolne takie jak: kartkówki, sprawdziany, odpytywanie. Kolejnym bodźcem mogą być rówieśnicy, a dokładniej sytuacja gdy dziecko może stać się przedmiotem drwin kolegów. Źródłem napięć psychicznych i przeżyć lękowych mogą być również sytuacje rodzinne, do których można zaliczyć: sytuacje konfliktowe typu ,,przewinienie- kara”, jeśli dziecko jest zbyt surowo karane, konflikty między rodzicami, zwłaszcza zagrażające dotychczasowemu życiu rodzinnemu np. rozwód. Poczucie bezpieczeństwa w tym okresie może zachwiać jeszcze jeden czynnik niezaspokojenie potrzeby akceptacji. Zaspokojenie tej potrzeby jest o wiele trudniejsze i skomplikowane niż w młodszym wieku. Nie tylko ze względu na zwiększone wymagania dorosłych czy możliwości dziecka ale przede wszystkim ze względu na naukę szkolną. Szkoła dostarcza wielu napięć i to wynikających głównie z obawy przed możliwością niezaspokojenia potrzeby akceptacji. Gdy dziecko dostanie ocenę poniżej oczekiwanej przez dorosłych równoznaczne to jest z łagodniejszą lub jaskrawszą formą odrzucenia, dezaprobaty i to podwójnie przez rodziców i nauczyciele. W tym okresie potrzeba akceptacji może być jeszcze niezaspokojona z racji wymagań innego środowiska. Im dziecko starsze tym bardziej jest związane z rówieśnikami , tym bardziej zależy mu na ich opinii (IBIDEM) .
W każdym okresie rozwojowym dziecko przejawia potrzebę posiadania oraz korzystanie z różnych przedmiotów. Potrzeba ta w młodszym wieku szkolnym współistnieje z innymi. Aby zrealizować różnego rodzaju aktywności, zainteresowania konieczne jest dysponowanie wieloma przedmiotami. Począwszy od przyborów szkolnych , poprzez sprzęt sportowy, materiały i narzędzia do majsterkowania, książki, różnego rodzaju kolekcje. Przedmioty te nie tylko pomagają w zaspokojeniu potrzeby działania ale również stanowią jeszcze inną wartość- przyczyniają się do uzyskania pozytywnej oceny, uznania, a niekiedy do zdobycia lepszej pozycji w grupie rówieśniczej (IBIDEM) .
Przy organizacji opieki nad prawidłowym zaspokojeniem potrzeb i rozwojem fizyczno-motorycznym wskazane jest wykorzystywanie zabawy z elementami zróżnicowanych ćwiczeń gimnastycznych. Ćwiczenia nie mogą być zbyt trudne i długie ani zbyt krótkie i łatwe. Poza tym, należy na bieżąco, podczas trwania lekcji stosować ćwiczenia korygujące wady postawy. Innym, ważnym warunkiem do zaspokojenia potrzeb i osiągnięcia dojrzałości szkolnej jest odpowiedni rozwój procesów poznawczych. Rozwój ten w młodszym wieku szkolnym jest dynamiczny, dokonuje się w kierunku wyodrębniania się i usamodzielniania czynności umysłowych. Do głównych form aktywności poznawczej należy rozwój spostrzegania, myślenia, mowy i pamięci. Spostrzeganie pod wpływem nauki odrywa się od działania, a włącza w osobowość. Dostarcza dziecku satysfakcji intelektualnych i estetycznych. Spostrzeganie zaczyna być podporządkowane „ja” dziecka i potrzebom bezpośrednio z tym „ja” związanym. Spostrzeganie staje się aktywne, gdy nabiera charakteru obserwacji i wypływa z potrzeby dziecka (red. B. Harwas- Napierała, J. Trempała, Wiedza z psychologii, op. cit., s.44-49.)
Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie czego dziecko w młodszym wieku szkolnym potrzebuje najbardziej. Aby jego rozwój przebiegał prawidłowo, wszechstronnie i harmonijnie potrzebuje wielu wartości. Lista potrzeb dzieci w młodszym wieku szkolnym nie jest zbyt długa. Warto jednak pamiętać, że wymagają one zaspokojenia, a ściślej mówiąc stałego zaspakajania. Choć niektóre z potrzeb wysuwają się na plan pierwszy nie należy jednak zapominać o tych , które manifestują się mniej jaskrawo. Zaniedbanie jakiejkolwiek z nich , nawet tej , która wydaje się słaba, może doprowadzić do powstania braków rozwojowych, przejściowych trudności, a czasem trwałych nieprawidłowości w rozwoju dziecka (IBIDM) .