Problematyka oddziaływań sugestywnych wobec dzieci

Problematyka oddziaływań sugestywnych, w tym ocena wiarygodności zeznań świadków w procesie karnym to bardzo złożone zagadnienie, zwłaszcza jeżeli bierzemy pod uwagę małoletnich świadków. Niejednokrotnie ze względu na brak dowodów lub obecności innych świadków w toczących się postępowaniach karnych, tak naprawdę od zeznania dziecka zależy dalszy tok sprawy, jej kierunek, konsekwencje jakie może ponieść osoba podejrzana. Zatem właściwa ocena wiarygodności zeznań świadków z uwzględnieniem świadków małoletnich jest priorytetem psychologii sądowej.
W obecnym czasie wiele spraw, które są przedmiotem zainteresowania opinii publicznej, dotyczy problemu niewłaściwego traktowania dzieci, w tym nadużyć na tle seksualnym czy przemocy względem nich. Ze względu na specyfikę i charakter wyżej wymienionych nadużyć, często jedynym dowodem popełnionego czynu karalnego jest tylko zeznanie dziecka, które może być autentyczne lub podlegać w mniejszym lub większym stopniu oddziaływaniom sugestywnym.
Bardzo ciekawie do zagadnienia podchodzi M. Zielona-Jenek, autorka książki „Przesłuchanie małoletnich świadków”. niezwykle szczegółowo i trafnie analizuje ona problem podatności małoletnich świadków na sugestię oraz kryteria, które należy wziąć pod uwagę przy ocenie wiarygodności składanych przez nich zeznań.
Aby bardziej zrozumieć poruszaną problematykę na początku należy wyjaśnić sam termin sugestia. Według Eysenck, Arnold i Meili sugestia to „proces komunikacji, w trakcie którego jedna lub kilka osób powoduje, że inna osoba lub osoby zmieniają (bez racjonalnej refleksji) swoje sądy, opinie, postawy lub zachowania” (za: M. Zielona-Jenek, Warszawa 2012, s. 34).
Wielu badaczy zajmowało się już problematyką wiarygodności zeznań małoletnich świadków, w tym zniekształcającego wpływu sugestii, zwłaszcza ze strony osób dorosłych, najczęściej będących opiekunami osoby nieletniej.
Potwierdza to eksperyment Ceciego, Rossa i Toglii, opisany w książce M. Zielona Jenek „Przesłuchanie małoletnich świadków”, w którym osoba dorosła w trakcie trwania badania podała dzieciom błędną informację, sugerując tym samym inny przebieg zdarzenia, od tej którą dzieci usłyszały za pierwszym razem. Wyniki badań potwierdziły znaczny wpływ sugestii przekazanej przez osobę dorosłą na dzieci biorące udział w eksperymencie. W tym kontekście również należy wziąć pod uwagę prawdopodobieństwo, że podanie nowej informacji stanie się dla nieletniego świadka, determinantem wystąpienia sugestii zniekształcające całe wydarzenie.
Gudjonsson wnioskował, że podatność na sugestie jest związana bezpośrednio z umiejętnością logicznego wnioskowania, świadomości i społecznego doświadczenia jednostki (za: M. Zielona-Jenek, 2012). Ponadto każda jednostka (także nieletni) inaczej reaguje na sugestię, inną ma podatność, która jest uwarunkowana wieloczynnikowo.
Spojrzenie Gudjonssona, które podkreśla rolę doświadczenia życiowego i świadomości ma ogromne znaczenie zwłaszcza w przypadku zeznań dziecka. Może ono wpłynąć na brzemienne w skutkach nieporozumienie.
Biorąc pod uwagę wspomnienie danego wydarzenia czy sytuacji, należy wziąć pod uwagę warunki spostrzegania, czas ekspozycji danego bodźca oraz częstotliwość i rodzaj zapamiętanej informacji. Osoby dorosłe zapamiętują z reguły z ważnego dla nich wydarzenia, tylko część istotnych szczegółów, które w momencie przypominania nie ulegają zniekształceniom i błędom poznawczym. Podobnie jest u dzieci, które sporadycznie ulegały wpływom sugestii gdy w grę wchodziły ważne i kluczowe dla ich życia, postrzegania czy wrażliwości sytuacje lub zdarzenia.
Ponadto nie bez znaczenia jest również sposób zadawania pytań, który może zniekształcić zeznanie małoletniego świadka, zwłaszcza gdy pytania są zamknięte i zawierają różne sugerujące możliwości odpowiedzi, lub są co jakiś czas powtarzane w trakcie trwającego przesłuchania. Samo powtarzanie pytania czy sugestii może mieć wyraźny wpływ na kierunek zeznania, ponieważ istnieje duże prawdopodobieństwo że stanie się częścią danego wspomnienia z wydarzenia zwłaszcza u dzieci, które w relacji z osobami dorosłymi są najczęściej przez powtarzanie motywowane do zastanowienia się i zmiany np. niewłaściwego zachowania czy samego sposobu udzielonej odpowiedzi oraz jej treści. Dziecko często w takiej sytuacji interpretuje otrzymane komunikaty zwrotne pod kątem negatywnym i przeżywa dość dużą presję podczas składania zeznania, starając się spełnić oczekiwania pracownika socjalnego, urzędnika lub innej osoby go przesłuchującej. Ponadto takie sytuacje rodzą w nieletnich świadkach znaczne poczucie dyskomfortu, który przejawia się wyraźną niepewnością dziecka czy udzielona przez niego odpowiedź została uznana za prawidłową czy też należy ją poprawić.
Problematykę oddziaływań sugestywnych częściej można zauważyć w grupie dzieci młodszych, zwłaszcza w wieku przedszkolnym, które najbardziej są podatne na sugestie niż u dzieci starszych .
Zniekształcający wpływ sugestii daje się również zauważyć gdy osoba przesłuchująca, miała wobec nieletniego świadka składającego zeznania, określone oczekiwania, które mogły być przez niego odebrane w specyficznym tonie głosu np. o charakterze oskarżającym oraz dodatkowo wzmocnione pozycją autorytetu osoby dorosłej. Ceci i Bruck uważają, że dzieci odbierają dorosłych jako osoby szczere, posiadające odpowiednią wiedzę i doświadczenie, którym można zaufać w znacznie większym stopniu niż osobistemu doświadczeniu danej sytuacji i wspomnieniu, jakie mu towarzyszy (za: M. Zielona-Jenek, 2012).
Na uwagę zasługuje również fakt, że dzieci pochodzące z rodzin o wysokim statusie społecznym i ekonomicznym oraz wychowywane w stylu zapewniającym więź i poczucie bezpieczeństwa w stosunku do swoich rodziców, są mniej podatne na sugestie osób dorosłych pełniących w społeczeństwie rolę autorytetu. Podatność na sugestię należy również wziąć pod uwagę u dzieci o obniżonym poziomie inteligencji, u których kompetencje komunikacyjne i językowe są mocno ograniczone i dzieci z dysfunkcjami zdrowotnymi.
Analizując problematykę oddziaływań sugestywnych na małoletnich świadków należy zwrócić szczególną uwagę, jak podkreśla M. Zielona-Jenek na czynniki poznawcze, a przede wszystkim rozwój języka, logicznego rozumowania i pamięci. Jeżeli chodzi o pamięć, to u dzieci ma ona charakter mimowolny i dotyczy sytuacji, wydarzeń w życiu dziecka, na które zwróciło szczególną uwagę, zwłaszcza jeśli dodatkowo zostały wzmocnione emocjami, których dziecko doświadczyło. Najczęściej jednak dzieci szybko zapominają w związku z ograniczonymi zasobami pamięciowymi oraz słabo rozwiniętymi umiejętnościami językowymi właściwie nazwać istotnych szczegółów dotyczących wydarzenia bądź sytuacji oraz ich zapamiętać.
W książce „Przesłuchanie małoletnich świadków” autorka przedstawia poznawcze modele oddziaływań sugestywnych, tj. model powstawania fałszywych wspomnień, w którym osoba dorosła tworzy swoisty obraz wydarzenia, które nie miało miejsca, a o którym jest przekonana, że w nim uczestniczyła. U nieletnich świadków zeznań przyczyny tworzenia fałszywych wspomnień są najczęściej wynikiem sugestii rodziców lub opiekunów, często pojawiającym się w sytuacji rozwodowej rodziców.
Kolejny to model rozmytego śladu pamięciowego, który tłumaczy teoria głębokości śladu pamięciowego, zakładająca że im bardziej wyraźne ślady pamięciowe danego wydarzenia, tym mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia zniekształcenia przez sugestię. W związku z powyższym jak słusznie zauważają badacze Ceci i Bruck, biorąc pod uwagę czynniki rozwojowe, u nieletnich ślady pamięciowe mają charakter słaby i stąd przy odtwarzaniu konkretnego wspomnienia bardziej są narażone na zniekształcenia (za: M. Zielona-Jenek, 2012).
Ponadto Lidsay i Johnson uważają zgodnie ze stworzonym przez siebie modelem monitorowania rzeczywistości, że słaba odporność dzieci na oddziaływania sugestywne wynika z ich trudności w prawidłowym rozpoznaniu wspomnień prawdziwych od tych przez siebie wyobrażonych.

BIBLIOGRAFIA:

Monika Zielona-Jenek, Przesłuchanie małoletnich świadków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012