Program autorski "Lubię przyrodę" - program zajęć pozalekcyjnych dla uczniów klas IV-V

Program autorski „LUBIĘ PRZYRODĘ”

Program zajęć pozalekcyjnych rozwijających zainteresowania przyrodnicze uczniów klas IV-V szkoły podstawowej

WSTĘP

Praca z dziećmi w systemie pozalekcyjnym jest cenną propozycją zagospodarowania wolnego czasu uczniów. Stwarza szansę ich intelektualnego rozwoju. Uczestnictwo w zajęciach daje uczniom możliwość samorealizacji, łączenia teorii z praktyką oraz odkrywania tajemnic przyrody na drodze eksperymentów. Otwiera drzwi do zdobywania umiejętności poprzez obserwacje i doświadczenia a także samodzielnego dochodzenia do wniosków. Pobudza również aktywność uczniów i ich twórcze myślenie. Uczy współdziałania w zespole, kształtuje właściwe postawy i charakter młodego człowieka. Zadaniem nauczyciela przyrody jest przekazanie uczniom wiedzy i doświadczeń umożliwiających im poznanie otaczającego świata oraz rozbudzenie ciekawości przyrodniczej. Obcowanie z przyrodą pozwala na zdobycie wielu umiejętności i doświadczeń – co na pewno zaprocentuje w przyszłości.

CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU

Program zajęć pozalekcyjnych „Lubię przyrodę” został opracowany i dostosowany do potrzeb i możliwości młodszych uczniów II etapu edukacyjnego (klasy IV-V). Zakłada on realizację celów kształcenia i treści kształcenia określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej). Przeznaczony jest dla uczniów chcących poszerzać swoje zainteresowania przyrodnicze, otwartych na nowe wyzwania, dążących do poszerzenia swoich horyzontów i wiedzy. Odwołuje się do wrodzonej ciekawości dziecka i chęci poznawania. Jego treści pozwalają na dokładniejsze pogłębienie i rozszerzenie wiadomości, których nie można realizować na lekcjach przyrody ze względu na ograniczenia czasowe. Program pozwala zwrócić uwagę uczniów na otaczający świat, zainteresowanie jego pięknem i ochroną jego zasobów. Aby proces nauczania przyniósł pożądane efekty a przede wszystkim był ciekawy dla ucznia, zajęcia będą miały charakter obserwacyjny i doświadczalny. Uczniowie często sami decydują co i w jaki sposób wykonają. Samodzielne wykonanie prostych doświadczeń, określenie ich wyników i sformułowanie wniosków pozwolą na zainteresowanie uczniów przebiegiem zajęć, umożliwią angażowanie w proces poznawczy wszystkich zmysłów, co ułatwi zrozumienie i zapamiętanie zagadnień. Treści zawarte w programie mogą być realizowane w dowolnej kolejności i modyfikowane przez nauczyciela, uwzględniając potrzeby, możliwości, zaangażowanie i zainteresowanie uczniów danym zagadnieniem.

UWAGI O REALIZACJI PROGRAMU

Program „Lubię przyrodę” przeznaczony jest dla uczniów klas IV-V szkoły podstawowej. Realizowany będzie w formie zajęć pozalekcyjnych. Realizacja treści programu przewidziana jest na czas jednego roku. Spotkania odbywać się będą raz w tygodniu w wymiarze 1 godziny lekcyjnej.
Warunki realizacji programu:
- Pracownia przyrodnicza
- Teren wokół szkoły
- Najbliższa okolica szkoły

CELE KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA:

Cele ogólne:
- Rozwój zainteresowań przyrodniczych;
- Rozbudzanie potrzeby kontaktu z przyrodą;
- Popularyzacja wiedzy przyrodniczej;
- Zaciekawienie światem przyrody oraz rozbudzenie pasji poznawczych;
- Rozbudzanie i rozwijanie pasji badawczej;
- Motywowanie uczniów do poznawania przyrody w sposób aktywny, twórczy, dociekliwy i wytrwały;
- Rozwijanie w uczniach poczucia własnej wartości oraz wiary we własne możliwości;
- Wspomaganie wszechstronnego rozwoju ucznia;
- Zwiększanie motywacji uczniów do nauki przyrody poprzez ukazanie jej obecności
w życiu codziennym;
- Promowanie pracy zespołowej, uaktywnianie uczniów;
- Rozwijanie umiejętności czytania ze zrozumieniem poprzez stosowanie się do instrukcji i procedur;
- Przygotowanie uczniów do samodzielności w zdobywaniu wiedzy;
- Rozwijanie umiejętności samodzielnego poszukiwania potrzebnych informacji;
- Prowadzenie działań na rzecz ochrony przyrody;
- Rozbudzanie wrażliwości na problemy środowiska przyrodniczego;
- Dostrzeganie współzależności między działalnością człowieka a stanem środowiska;
- Dostrzeganie zmian zachodzących w otaczającym środowisku oraz ich wartościowanie;
- Przybliżenie uczniom zagadnień związanych z odpadami w skali lokalnej;

Szczegółowe cele kształcenia:

Wiadomości: - Uczeń:
- poznaje sposoby prowadzenia obserwacji;
- wymienia przyrządy stosowane w obserwacjach;
- zna sposoby dokumentowania obserwacji;
- zna potrzeby hodowanych organizmów;
- wymienia potrzebne materiały do założenia hodowli;
- wie jak powstają tworzywa sztuczne;
- zna różne właściwości i zastosowanie tworzyw sztucznych;
- wie jak należy postępować z plastikowymi odpadami;
- wymienia rodzaje zanieczyszczeń środowiska;
- wyjaśnia pojęcia: recykling, degradacja, segregacja, utylizacja;
- wymienia rodzaje odpadów powstające w gospodarstwie domowym;
- wymienia źródła i rodzaje odpadów;
- wyjaśnia, na czym polega segregacja odpadów i jaki jest jej cel;
- wyjaśnia konieczność segregacji odpadów w domu i w szkole;
- wyjaśnia wpływ odpadów na środowiska i zdrowie człowieka;
- rozumie znaczenie recyklingu i potrzebę segregowania odpadów;
- wie, jak należy dbać o środowisko naturalne;
- wie w jaki sposób należy ograniczać zużycie surowców naturalnych;
- wie jak właściwie zachować się w środowisku przyrodniczym;
- zna zasady gospodarki odpadowej Gminy Łomazy
- wie jakie znaczenie ma właściwe odżywianie się, zbilansowana dieta i aktywność fizyczna;
- wie co znaczy „zdrowa żywność” i „śmieciowe jedzenie”;
- zna czynniki ważne dla utrzymania zdrowia.

Umiejętności: - Uczeń:
- dopasowuje sposób dokumentowania do rodzaju obserwacji;
- posługuje się przyrządami do obserwacji w sposób prawidłowy;
- samodzielnie wykonuje preparaty mikroskopowe;
- dokumentuje swoje obserwacje;
- prowadzi obserwację założonej przez siebie hodowli i/lub obserwację pogody;
- prowadzi dzienniczek obserwacji;
- planuje, zakłada i prowadzi hodowlę wybranych organizmów wg instrukcji;
- dokumentuje prace hodowlane;
- wyciąga wnioski z prowadzonych prac hodowlanych;
- określa potrzeby pokarmowe hodowanych organizmów;
- przeprowadza doświadczenia na podstawie instrukcji;
- posługuje się odpowiednimi narzędziami i materiałami do przeprowadzenia doświadczeń;
- rozpoznaje różne właściwości tworzyw sztucznych;
- potrafi wyprodukować tworzywo sztuczne np.: styropian;
- prowadzi obserwację zachodzących zmian podczas doświadczeń;
- wyciąga wnioski z przeprowadzonych doświadczeń;
- aktywnie uczestniczy w porządkowaniu terenu najbliższej okolicy;
- zachowuje czystość w swoim otoczeniu;
- potrafi właściwie segregować odpady;
- wskazuje korzyści jakie daje nam stosowanie recyklingu,
- dostrzega negatywne i pozytywne zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu;
- proponuje sposoby pozyskiwania surowców wtórnych,
- odnosi sukcesy w konkursach ekologicznych;
- przygotowuje się do publicznych wystąpień;
- prezentuje własne pomysły wykonując prace plastyczne, rękodzielnicze;
- korzysta z informacji zamieszczonych na opakowaniach produktów spożywczych;
- potrafi wybrać zdrowe produkty spożywcze analizując etykiety;
- rozpoznaje sytuacje i zachowania stanowiące zagrożenie dla zdrowia i życia;
- propaguje zdrowy styl życia w szkole, w domu i środowisku pozaszkolnym;
- analizuje różne źródła i dokonuje wyboru informacji najbardziej istotnych;

Szczegółowe cele wychowania:
Uczeń:
- dba o właściwą atmosferę w szkole;
- przestrzega zasad etycznych podczas prowadzenia obserwacji i doświadczeń;
- przestrzega zasad bezpieczeństwa podczas zajęć;
- przestrzega zasad współpracy w grupie;
- okazuje szacunek wszystkim istotom żywym;
- przestrzega zasad zdrowego stylu życia;
- przestrzega zasad prawidłowego żywienia;
- wykazuje się dokładnością podczas pracy;
- systematycznie i we właściwy sposób opiekuje się hodowanymi organizmami;
- ocenia wpływ działalności człowieka na stan środowiska;
- uzasadnia konieczność dbania o środowisko naturalne;
- wykazuje odpowiedzialność za stan środowiska w najbliższej okolicy;
- aktywnie uczestniczy w akcjach i uroczystościach szkolnych związanych z ochroną przyrody;
- podnosi swoją świadomość ekologiczną;
- jest przekonany o celowości segregowania śmieci w swoim gospodarstwie i segreguje je;
- kształtuje nawyki ekologicznego życia we własnym domu;
- dąży do ograniczenia odpadów, przejawia postawę dbałości o stan środowiska;
- szanuje przyrodę, stara się jej nie zanieczyszczać;

TREŚCI NAUCZANIA

I cykl zajęć- Obserwacje i doświadczenia przyrodnicze
Zakres treści nauczania:
Obserwacje i doświadczenia jako podstawowe źródło wiedzy o przyrodzie i zachodzących w niej zjawiskach. Sposoby prowadzenia obserwacji. Dokumentowanie obserwacji i doświadczeń. Świat w powiększeniu: obserwacje za pomocą lupy i lornetki oraz obserwacje mikroskopowe. Obserwacje długoterminowe, np. obserwacje meteorologiczne, obserwacje roślin. Przyrządy i pomoce przyrodnika. Budowa i funkcje mikroskopu. Zasady mikroskopowania. Rodzaje preparatów mikroskopowych. Zasady bezpiecznego prowadzenia obserwacji i doświadczeń. Cechy dobrego obserwatora.

Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania
- Prowadzenie obserwacji terenowych (np.: organizmów żyjących w parku, nad rzeką), mikroskopowych, meteorologicznych;
- Wykonywanie preparatów mikroskopowych;
- Posługiwanie się lupą, lornetką, mikroskopem, przyrządami meteorologicznymi;
- Zakładanie dzienniczków obserwacji, zielników roślin;
- Gromadzenie kolekcji okazów przyrodniczych, np.: muszli, piór, nasion, roślin, kamieni itp.
- Gromadzenie materiałów do zielnika;
- Przygotowanie wystawy najpiękniejszych zielników roślin;
- Założenie hodowli wybranej rośliny;
- Stworzenie sytuacji doświadczalnej z wykorzystaniem rośliny;
- Prowadzenie prostych doświadczeń przyrodniczych.

Przewidywane osiągnięcia ucznia:
Wiadomości: - Uczeń zna:
- kilka sposobów prowadzenia obserwacji;
- przyrządy stosowane w obserwacjach obiektów przyrodniczych i w obserwacjach meteorologicznych;
- sposoby dokumentowania obserwacji, m.in. opis, sprawozdanie, szkic, rysunek schematyczny, dzienniczek obserwacji;
Umiejętności: - Uczeń:
- umie dopasować sposób dokumentowania do rodzaju obserwacji;
- posługuje się lupą, lornetką, mikroskopem w sposób prawidłowy;
- samodzielnie wykonuje preparaty mikroskopowe;
- dokumentuje swoje obserwacje;
- prowadzi systematyczną obserwację założonej przez siebie hodowli i/lub obserwację pogody;
- prowadzi dzienniczek obserwacji.

II cykl zajęć- Hodowle przyrodnicze
Zakres treści nauczania:
Zakładanie hodowli organizmów takich jak: drożdże, pleśniak biały, dżdżownice, wybrana roślina, np. fasola. Wymagania hodowanych organizmów. Obserwacja hodowanych organizmów. Dokumentowanie prowadzonych obserwacji.

Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania
- Zakładanie i prowadzenie hodowli organizmów;
- Analiza potrzeb pokarmowych wybranych organizmów;
- Obserwacja kształtów ew. sposobów poruszania się wybranych organizmów;
- Prowadzenie obserwacji mikroskopowych komórek drożdży, strzępek grzyba;
- Prowadzenie obserwacji grzybni za pomocą lupy.

Przewidywane osiągnięcia ucznia:
Wiadomości: - Uczeń:
- zna potrzeby hodowanych organizmów;
- wymienia potrzebne materiały do założenia hodowli.
Umiejętności: - Uczeń potrafi:
- zaplanować, założyć i prowadzić hodowlę wybranych organizmów wg instrukcji;
- udokumentować prace hodowlane;
- wyciągać wnioski z prowadzonych prac hodowlanych;
- określać potrzeby pokarmowe hodowanych organizmów.

III cykl zajęć- Tworzywa sztuczne wokół nas
Zakres treści nauczania:
Wprowadzenie do świata tworzyw sztucznych: historia tworzyw sztucznych, surowce do produkcji tworzyw sztucznych, przedmioty wykonane z tworzyw sztucznych. Plastikowe odpady. Doświadczenia z tworzywami sztucznymi: Całkiem zwyczajne folie z plastiku?; Gdzie się podziała woda?; Produkujemy tworzywo sztuczne!; Produkujemy piankę!; Miniaturowa oczyszczalnia. Bajka- „Plastikowa księżniczka”. Filmy edukacyjne o tworzywach sztucznych.

Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania
- Analiza tekstów z podręcznika „Plastek i jego zaczarowane pudełko”;
- Prowadzenie doświadczeń zgodnie z zestawem edukacyjnym „Plastek i jego zaczarowane pudełko”;
- Prowadzenie obserwacji zmian zachodzących podczas doświadczeń;
- Oglądanie filmów edukacyjnych o tworzywach sztucznych;
- Wypełnianie kart pracy;

Przewidywane osiągnięcia ucznia:
Wiadomości: - Uczeń:
- wie jak powstają tworzywa sztuczne;
- zna różne właściwości i zastosowanie tworzyw sztucznych;
- wie jak należy postępować z plastikowymi odpadami;
Umiejętności: - Uczeń:
- samodzielnie przeprowadza doświadczenia na podstawie instrukcji;
- posługuje się odpowiednimi narzędziami i materiałami do przeprowadzenia doświadczeń;
- na podstawie przeprowadzonych doświadczeń: rozpoznaje różne właściwości tworzyw sztucznych;
- potrafi wyprodukować tworzywo sztuczne np.: styropian;
- prowadzi obserwację zachodzących zmian podczas doświadczeń;
- wyciąga wnioski z przeprowadzonych doświadczeń.

IV cykl zajęć- W trosce o najbliższe otoczenie
Zakres treści nauczania:
Międzynarodowe akcje ekologiczne- czy są potrzebne? Rodzaje odpadów i źródła ich powstawania. Gospodarka odpadami w naszej gminie. Odpady, które można wykorzystać- surowce wtórne. Recykling surowców wtórnych. Zasady segregacji odpadów. Zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu.

Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania
- Organizacja i udział akcji, apeli, imprez o charakterze ekologicznym, np.: akcji „Sprzątanie Świata”, Dnia Ziemi;
- Przygotowanie i organizacja konkursów ekologicznych, zbiórek surowców wtórnych;
- Tworzenie gazetek ściennych o tematyce przyrodniczo- ekologicznej, wystawek pokonkursowych;
- Realizacja działań z zakresu edukacji ekologicznej w ramach programu edukacyjnego „Szkolne i przedszkolne projekty recyklingowe” fundacji Recal z Warszawy;
- Realizacja programu zbiórki zużytych baterii dla organizacji Reba z Warszawy;
- Organizacja wycieczki do oczyszczalni ścieków lub innego zakładu zajmującego się gospodarką odpadami.

Przewidywane osiągnięcia ucznia:
Wiadomości: - Uczeń:
- rozumie znaczenie recyklingu i potrzebę segregowania odpadów;
- wie, jak należy dbać o środowisko naturalne;
- wie w jaki sposób należy ograniczać zużycie surowców naturalnych;
- wie jak właściwie zachować się w środowisku przyrodniczym;
- zna zasady gospodarki odpadowej Gminy Łomazy
Umiejętności: - Uczeń:
- aktywnie uczestniczy w porządkowaniu terenu najbliższej okolicy;
- zachowuje czystość w swoim otoczeniu;
- potrafi właściwie segregować odpady;
- dostrzega negatywne i pozytywne zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu;
- odnosi sukcesy w konkursach ekologicznych;
- aktywnie uczestniczy w akcjach i uroczystościach szkolnych związanych z ochroną przyrody;
- podnosi swoją świadomość ekologiczną;
- przygotowuje się do publicznych wystąpień;
- prezentuje własne pomysły wykonując prace plastyczne, rękodzielnicze.

V cykl zajęć- W trosce o zdrowie
Zakres treści nauczania:
Co to znaczy zdrowo żyć? Zasady dbania o własne zdrowie (zdrowe odżywianie, zdrowy tryb życia). Zdrowa żywność a „śmieciowe jedzenie”. Zbilansowana dieta. Piramida zdrowia. Talerz zdrowia. Regularność posiłków. Rola podstawowych składników odżywczych. Zaburzenia stanu odżywiania. Znakowanie produktów- etykiety. Dodatki do żywności. Rośliny lecznicze. Rośliny trujące. Warzywa i zioła w naszej kuchni.

Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania
- Prowadzenie pogadanek na temat zdrowego odżywiania, zbilansowanej diety i aktywności fizycznej;
- Przyrządzanie zdrowych potraw;
- Przygotowanie i organizacja konkursów o tematyce prozdrowotnej;
- Tworzenie gazetek ściennych o tematyce prozdrowotnej, wystawek pokonkursowych, prezentacji multimedialnych;
- Prezentacje roślin leczniczych i trujących;
- Organizacja i udział w imprezach o charakterze prozdrowotnym, np.: Dzień Promocji Zdrowia.

Przewidywane osiągnięcia ucznia:
Wiadomości: - Uczeń:
- wie jakie znaczenie ma właściwe odżywianie się, zbilansowana dieta i aktywność fizyczna;
- wie co znaczy „zdrowa żywność” i „śmieciowe jedzenie”;
- zna czynniki ważne dla utrzymania zdrowia.
Umiejętności: - Uczeń:
- potrafi korzystać z informacji zamieszczonych na opakowaniach produktów spożywczych;
- potrafi wybrać zdrowe produkty spożywcze analizując etykiety;
- rozpoznaje sytuacje i zachowania stanowiące zagrożenie dla zdrowia i życia;

METODY PRACY:

- słowne: pogadanki, dyskusje
- obserwacyjne: obserwacje makro- i mikroskopowe, obserwacja okazów naturalnych, obserwacje terenowe
- badawcze: doświadczenia i eksperymenty, zakładanie hodowli, konstruowanie
- eksponujące: inscenizacje, filmy edukacyjne
- praktyczne: prace wytwórcze- np. plakaty, wystawy, zielniki, albumy, gazetki tematyczne
- metody aktywizujące: drama, burza mózgów, metaplan
- praca z różnymi źródłami informacji: Internet, literatura popularno- naukowa
- prace społecznie-użyteczne w najbliższym otoczeniu

FORMY PRACY:

- praca indywidualna,
- praca grupowa,
- praca zespołowa,

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

- przyrządy przyrodnika: mikroskop, lornetka, lupa;
- przyrządy meteorologiczne: barometr, termometr, higrometr, deszczomierz, wiatromierz;
- preparaty mikroskopowe;
- podręcznik i zestaw edukacyjny „Plastek i jego zaczarowane pudełko”
- karty pracy, albumy przyrodnicze, literatura popularno- naukowa, strony internetowe;
- sprzęt i materiały służące do prowadzenia eksperymentów
- filmy edukacyjne, programy multimedialne, zestaw multimedialny: komputer, tablica interaktywna, projektor

KRYTERIA OCENY I METODY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW

Bardzo ważnym elementem w pracy nauczyciela i ucznia jest ocena, która pozwala sprawdzić czy zamierzone cele zostały osiągnięte. Dla ucznia ma być ona motywacją do dalszej pracy, a dla nauczyciela sygnałem skuteczności stosowanych form i metod pracy. Kryterium oceny realizacji programu „Lubię przyrodę” nie jest stan wiedzy ucznia w danym momencie, ale jego praca, włożony wysiłek, umiejętności i postępy. Nie stosuje się żadnych testów ani typowych sprawdzianów poza zajęciami edukacyjnymi. Nauczyciel dokonuje obserwacji ciągłej, całościowej i kompleksowej ucznia, przeprowadza z nim rozmowy i gromadzi wytwory jego pracy. Ocena powinna mieć charakter motywujący i dostarczać uczniowi informacji o tym co już umie, a co powinien jeszcze doskonalić. Powinna być zawsze pozytywna, nigdy negatywna.
Oceny dokonuje się na podstawie:
- samooceny ucznia
- rozmowy z uczniem
- konkretnej działalności uczniów w środowisku
- udziału i zaangażowaniu we wszelkich akcjach proekologicznych
- udziału w konkursach przyrodniczych i efektów zadań praktycznych: analiza wytworów działalności uczniów- plakatów, zielników, albumów
- aktywności podczas przeprowadzania obserwacji, doświadczeń, eksperymentów
- efektu końcowego realizacji poszczególnych zadań (ze zwróceniem uwagi na pomysłowość, zaangażowanie w wykonanie, sposób prezentacji)
- udziału w pracach zespołów
Sposoby oceniania:
- uwzględnienie aktywności ucznia w ocenie cząstkowej z przyrody;
- uwzględnienie aktywności ucznia w ocenie zachowania;
- pochwała słowna na forum grupy, klasy;
- pochwała na zebraniu z rodzicami;
- prezentacja wytworów działalności uczniów na gazetkach i wystawkach na szkolnym korytarzu i auli;
- przyznanie dyplomów, wyróżnień, nagród książkowych lub rzeczowych wykonawcom najciekawszych prac konkursowych.

EWALUACJA PROGRAMU

Celem ewaluacji jest uzyskanie informacji zwrotnej od uczniów na temat:
- treści programu (o ile wzrosła wiedza o danym zagadnieniu; czy treści pomogły zrozumieć problem; czy zakres treści okazał się wystarczający);
- form pracy (ich atrakcyjności, wpływu na aktywność podczas zajęć);
- metod pracy (czy były atrakcyjne);
- postaw (czy program miał wpływ na postawy odbiorców, jaki był wpływ programu na postawy odbiorców).
Proponuje się, by ewaluacja została przeprowadzona w formie ankiety skierowanej do ucznia. Wnioski płynące z ankiety wykorzystane zostaną w toku dalszej pracy dydaktycznej.

BIBLIOGRAFIA

1. J. Golanko- Program nauczania przyrody w klasie 4 szkoły podstawowej „Tajemnice przyrody”, wyd. Nowa Era, Warszawa 2017;
2. J. Golanko, B. Albercka i inni- Książka nauczyciela, materiały dydaktyczne do przyrody dla szkoły podstawowej „Tajemnice przyrody 4”, wyd. Nowa Era, Warszawa 2017;
3. M. Marko-Worłowska, J. Stawarz, F. Szlajfer- Podręcznik do przyrody dla klasy czwartej szkoły podstawowej „Tajemnice przyrody 4”, wyd. Nowa Era, Warszawa 2017;
4. Zespół red.- Pomysły na lekcje „Tajemnice przyrody 5”, wyd. Nowa Era, Warszawa 2013;
5. PlasticsEurope- Stowarzyszenie Producentów Tworzyw Sztucznych- „Plastek i jego zaczarowane pudełko”- zestaw edukacyjny, Warszawa 2011;
6. Podstawy teoretyczne programu „Trzymaj Formę!”- Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 2016;
7. M. Jarosz- Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia; wyd. IŻiŻ, Warszawa 2008;
8. J. Hamulka, A. Wawrzyniak- Wiem, co jem- zasady prawidłowego żywienia dla dzieci; Miasto Stołeczne Warszawa, Warszawa 2015;
9. A. Dominiewska- Młody obserwator przyrody- Ekologia, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2010;
10. J. Liszewska, M. Maruszczak, G.Maternicka- Młody obserwator przyrody- encyklopedia, MULICO Oficyna Wydawnicza;
11. H. Garbarczyk- Zielnik, wyd. Arkady, Warszawa 2007;
12. H. Gut- Ścieżka ekologiczna dla klas 4-6, wyd. Nowa Era, Warszawa 2000;
13. E. Jamrozy, M. Sadowski- „Eksperymenty fascynujące doświadczenia do przeprowadzenia w domu”, wyd. SBM 2013;
14. http://www.bryk.pl/wypracowania (autor anonim)
15. http://www.nowaera.pl/
16. opracowania autorskie