Różnorodność form oddziaływań w pracy z dzieckiem autystycznym w ZSz nr 30 w Bydgoszczy

Początki pracy z tymi dziećmi autystycznymi w nasze placówce sięgają 10 lat wstecz. Wtedy to w szkole, jeszcze z siedzibą na ulicy Dworcowej, powstała pierwsza w Bydgoszczy klasa dla dzieci z autyzmem. Inicjatorem był dr Nowak, szef Polskiego Towarzystwa Autyzmu.
Obecnie jednym z priorytetów rozwoju szkoły jest utworzenie drugiej klasy dla starszych uczniów autystycznych, a w niedalekiej przyszłości również dla dzieci młodszych.
Na tę chwilę, obowiązek szkolny w placówce realizuje 7 dzieci z autyzmem, objętych nauczaniem indywidualnym - 10.
Wszyscy nauczyciele pracujący w Zespole Szkół Nr 30 ukończyli studia podyplomowe lub kursy kwalifikacyjne z oligofrenopedagogiki – czyli mają uprawnienia do pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Dodatkowo 20 odbyło szkolenie z terapii behawioralnej, 1 ukończył 2-letnie Studium Pomocy Dzieciom Autystycznym i ich Rodzinom, 1 jest w trakcie Wczesnego Wspomagania Rozwoju i Edukacji Uczniów Autystycznych.
Poniższy referat został przedstawiony na konferencji „Autyzm – jak pomagamy w Bydgoszczy” 6 grudnia 2008r.

W pracy z dziećmi z autyzmem stosujemy różnorodne metody i terapie wspomagające ich rozwój:

1. Elementy terapii behawioralnej (omówione w części dot. indywidualnego nauczania).

2. Program Aktywności Knillów – Programy Aktywności zostały stworzone przez małżeństwo Mariannę i Christophera Knillów. Pracując przez wiele lat z osobami niepełnosprawnymi, doszli oni do przekonania, że odpowiednio skonstruowany program terapeutyczny jest w stanie obudzić inicjatywę nawet w osobach najgłębiej upośledzonych, a więc najbardziej wycofanych. Oparli się na założeniu, że najważniejszym kanałem sensorycznym jest skóra. Dotyk jest bowiem pierwszym wrażeniem, jakiego doznajemy. Od wrażliwości dotykowej zależy umiejętność nawiązania kontaktu z otoczeniem. Ten jest z kolei podstawą kształtowania się kolejnych umiejętności w tym komunikacji. Wczesna komunikacja między niemowlęciem a dorosłym wyraża się właśnie poprzez dotyk. W swoich Programach Aktywności autorzy skojarzyli ruch i dotyk ze specjalnie skomponowaną muzyką. Wykonując przy muzyce określone ćwiczenia, dziecko uczy się odczuwania własnego ciała i otwiera się na doznania dotykowe z otoczenia.
Program Aktywności składa się z sześciu części:
- Programu Wprowadzającego;
- Programu Specjalnego dla dzieci ze znaczną niepełnosprawnością ruchową;
- Programu Pierwszego, koncentrującego się na ćwiczeniach górnej partii ciała;
- Programu Drugiego, koncentrującego się na ćwiczeniach dolnej partii ciała;
- Programu Trzeciego wymagającego od uczestnika większej sprawności i koordynacji ruchowej, a także uwagi;
- Programu Czwartego – najtrudniejszego – gdzie dużą rolę odgrywa już własna inicjatywa dziecka (np. taniec).
Podczas realizacji wszystkich programów każdy ruch dziecka wspierany jest przez specjalny akompaniament muzyczny, będący sygnałem konkretnej aktywności. Zadaniem muzyki jest stymulacja uwagi, a także stwarzanie korzystnych podstaw do uczenia się. Dziecko zapamiętuje kolejne sekwencje sygnałów muzycznych, co sprawia, że dotyk terapeuty jest dla niego przewidywalny. Taka rytualizacja aktywności jest dla dziecka źródłem poczucia bezpieczeństwa, co w przypadku dzieci z autyzmem jest bardzo istotne.
Programy podstawowe skupiają się kolejno na odczuwaniu poszczególnych części ciała poprzez różne aktywności, wymagają od dziecka większej ruchliwości, koordynacji oraz świadomości społecznej.

3. Metoda Dobrego Startu – składają się na nią 3 elementy: element słuchowy (piosenka lub wiersz), element wzrokowy (wzory graficzne) i element motoryczny (wykonywanie ruchów w czasie odtwarzania wzorów graficznych, połączonych z rytmem piosenki lub wiersza). Celem metody jest jednoczesne rozwijanie funkcji wzrokowych, słuchowych, językowych, motorycznych, a także kształtowanie lateralizacji (ustalenie ręki dominującej) oraz orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Funkcje te leżą u podstaw złożonych czynności czytania i pisania. Metoda Dobrego Startu kształci także zdolność rozumienia i posługiwania się symbolami abstrakcyjnymi, ułatwia nawiązanie kontaktów społecznych i uczy współdziałania dzieci, mających trudności w przystosowaniu społecznym lub zaburzonych emocjonalnie.

4. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne – wykorzystuje dotyk, ruch oraz wzajemne relacje fizyczne, emocjonalne i społeczne we wspomaganiu rozwoju dziecka i terapii zaburzeń. Ćwiczenia wywodzą się z naturalnych potrzeb dziecka, które zaspokajane są w kontakcie z osobą dorosłą. Stosowane jest kołysanie, przytulanie, turlanie, przeciąganie. Podstawą metody jest rozwijanie poprzez ruch: a) świadomości własnego ciała, b) świadomości przestrzeni i działania w niej, c) dzielenie przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywanie z nimi bliskich kontaktów oraz d) ruch kreatywny.

5. Metoda A. Tomatisa – w literaturze metoda ta znana jest również jako „trening uwagi słuchowej”, „stymulacja słuchowa” lub „trening audio-psycho-lingwistyczny”, a podstawowym jej celem jest wspomaganie funkcji słuchowej przez co następuje poprawa koncentracji, jakości uczenia się, wspomaganie zdolności językowych, komunikacyjnych, zwiększenie kreatywności oraz poprawa jakości zachowań społecznych.
Metoda Tomatisa okazała się bardzo skuteczna w terapii dzieci z problemami szkolnymi typu: zaburzenia uwagi, mowy, koncentracji, dysleksja. Zastosowanie tej metody przyniosło również zadowalające efekty w przypadku dzieci autystycznych i z problemami koordynacji sensomotorycznej.
Metoda ta polega na słuchaniu dźwięków poprzez urządzenie zwane „elektronicznym uchem”, które jest idealnym modelem ucha ludzkiego – „ćwiczy” ono ucho w taki sposób, aby mogło pracować bez zakłóceń. Ćwiczenia te stymulują centralny system nerwowy, a w szczególności korę mózgową, która stanowi centrum procesów myślenia. Stymulacja ucha odbywa się poprzez dźwięki o określonej, zróżnicowanej częstotliwości. Dziecko może dobrze słyszeć, ale nie oznacza to, że potrafi równie dobrze słuchać, czyli że ma prawidłowo rozwiniętą uwagę słuchową. Może mieć trudności z prawidłową selekcją i analizą dźwięków, rozróżnianiem wysokich i niskich częstotliwości, a także nie posiadać umiejętności jednoczesnego kojarzenia znaku graficznego z dźwiękiem, co jest konieczne w przypadku poprawnego czytania i pisania. Dodatkowo może temu towarzyszyć nadpobudliwość psychoruchowa.

6. Metoda Opcji (THE SON-RISE) – uczy jak opracować i wdrożyć domowy program terapeutyczny dziecka z autyzmem. Rodzice uczeni są konkretnych technik i narzędzi dotyczących edukacji i postaw wobec swego dziecka. Program Son-Rise zakłada, że to rodzice są dla dziecka najlepszym źródłem informacji, dlatego ukierunkowany jest nie tylko na dzieci, ale również na rodziców.
Zasady oraz działania stosowane w programie Son-Rise to:
- dołączanie do rytualistycznych i powtarzających się zachowań dziecka, które daje klucz do rozwiązania tajemnicy tych zachowań i ułatwia kontakt wzrokowy, rozwój socjalny i włączenie się do zabawy z innymi;
- używanie własnej motywacji dziecka;
- nauka poprzez zabawę interaktywną;
- okazywanie entuzjazmu, energii i ekscytacji, które zwraca uwagę dzieci
oraz budzi w nich stałą chęć do nauki i kontaktu;
- optymistyczne i wolne od sądów nastawienie podnoszące w dzieciach do
maksimum poziom uwagi, radości i życzeń;
- usytuowanie rodzica jako najważniejszego i trwałego fundamentu - co
prowadzi do najbardziej spójnej i konsekwentnej koncentracji odnośnie
terapii, inspirowania dziecka i jego edukacji;
- stworzenie bezpiecznego, wolnego od zakłóceń obszaru do zabawy i pracy,
które daje optymalne środowisko dla nauki i rozwoju.
7. Biofeedback – jest nową, opartą na naukowych podstawach, metodą zwiększania możliwości naszego umysłu. Oparta jest na wyspecjalizowanej technice komputerowej, która umożliwia osobie uczenie się zmieniania charakterystyki swych fal mózgowych – chodzi tu o usprawnienie działania umysłu przy równoczesnej relaksacji. Pojawiające się na ekranie komputera obrazy i dźwięki stymulują w odpowiedni sposób pracę mózgu, a dziecko za pomocą tylko własnych myśli (bez użycia klawiatury) uczy się koncentrować na wykonywanym zadaniu. Biofeedback poprawia szybkość myślenia, pamięć, rozwija prawidłowe relacje z innymi ludźmi.

8. Kinezyterapia – czyli terapia ruchem osób z obniżoną sprawnością motoryczną. Ma na celu lepsze dotlenienie komórek mózgowych, usprawnienie motoryki ciała, zrozumienie celowości ruchów poprzez ćwiczenie ogólnorozwojowe, oddechowe, relaksacyjne.

9. Dogoterapia – to system ćwiczeń i zabaw z psami wspomagający rehabilitację ruchową oraz umysłową osób niepełnosprawnych, w tym także dzieci autystycznych. Poprzez zabawy, przytulanie i głaskanie psa dzieci rozluźniają się, dużo szybciej i dokładniej próbują wykonać ćwiczenia, są radosne i uśmiechnięte. Udział psa służy wzmocnieniu rehabilitacji, wszechstronnie oddziałując na psychikę, pobudzeniu zmysłów i pozytywnych emocji.

10. Arteterapia – jest terapią poprzez sztukę. Dziecko za pomocą różnych technik plastycznych ma możliwość symbolicznie wyrazić trudne przeżycia, doświadczenie, emocje. Arteterapia wyzwala aktywność twórczą, wyrównuje braki i ograniczenia psychofizyczne a jednocześnie obniża napięcie i pomaga nazwać problem. Pozwala na akceptację siebie i innych. Nadaje sens i wzbogaca życie ludzi niepełnosprawnych. Ważny jest sam akt twórczy a nie efekt końcowy wykonanej pracy.

11. Muzykoterapia – wykorzystuje terapeutyczny wpływ muzyki na rozwój dziecka autystycznego. Muzyka daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań, pobudza do działania lub skłania do skupienia, pomaga w nawiązaniu kontaktu z innymi ludźmi.

12. Logorytmika – jest metodą łączącą rytm muzyczny z ruchami całego ciała. Głównym celem ćwiczeń muzyczno-ruchowych jest rozwijanie umiejętności sprawnego wykonywania ruchu, a co za tym idzie, wyrabianie szybkiej orientacji w czasie i przestrzeni, koncentracji uwagi, stymulowanie do sprawniejszego myślenia, a także kształcenie takich cech charakteru, jak zdyscyplinowanie, porządek, aktywność poczucie odpowiedzialności, umiejętność współdziałania w grupie. Przede wszystkim jednak zabawy muzyczno-ruchowe kształcąc ruchy całego ciała, wpływają pośrednio na usprawnianie narządów mownych.

13. Gimnastyka Mózgu P. Dennisona – jest to zestaw prostych ćwiczeń ruchowych, prowadzonych z dziećmi w formie zabawy, które mają na celu zintegrowanie pracy mózgu. A mózg nasz nie jest narządem symetrycznym – każda z półkul ma nieco inne zadanie, np. lewa jest półkulą logiczną, to tu odbywa się rozwiązywanie zadań matematycznych, nauka piosenek, liczenie, pamięć krótkotrwała. Prawa natomiast jest półkulą twórczą, odruchową, intuicyjną, pamięć długotrwała. Aby w pełni wykorzystać możliwości mózgu, aby w całości go uruchomić, Dennison proponuje masowanie określonych punktów na ciele oraz wykonywanie różnych ruchów – zawsze naprzemiennych, np. dotykanie prawą ręką lewego ramienia czy kolana i odwrotnie, kreślenie tzw. „leniwych” ósemek całym ciałem lub kredką na papierze. Gimnastyka mózgu pozwala zaktywizować dotychczas nieznane i pomijane sfery intelektu, dzięki czemu w procesie uczenia się włączony jest cały mózg.

14. Stymulacja polisensoryczna w Sali Doświadczania Świata – to sala terapeutyczna przeznaczona dla osób ze zmysłowymi, poznawczymi lub fizycznymi niepełnosprawnościami. Jest to miejsce wielozmysłowej zabawy i relaksu za pomocą zapachu, dotyku, dźwięku, koloru i światła.

Nauczanie indywidualne
Nauczaniem indywidualnym w naszej placówce objętych jest 10 uczniów z autyzmem. Nauczani są oni metodą behawioralną w miejscach swojego zamieszkania. Każdy nauczyciel prowadzący ucznia z autyzmem ma ukończony kurs terapii behawioralnej. Dwa razy w semestrze praca nauczycieli poddawana jest ewaluacji na superwizjach ze specjalistami z Gdańska.
Uczniowie nauczani indywidualnie spotykają się dwa razy w miesiącu na spotkaniach integracyjnych w szkole, w ramach spotkań zespołu pod nazwą „Razem poznajemy świat”. Spotkania te są bezpłatne. Dwa razy w roku szkolnym wyjeżdżamy również na wycieczki integracyjne, finansowane z grantów oświatowych. Wyjeżdżamy głównie do gospodarstw agroturystycznych, leśniczówek, stadnin konnych.
Dzieci z autyzmem na nauczaniu indywidualnym w większości prowadzone są metodą behawioralną. Terapia behawioralna opiera się na kilku podstawowych zasadach, których przestrzeganie gwarantuje osiągnięcie sukcesu w pracy z dzieckiem . Są to:
1. zasada małych kroków,
2. zasada stopniowania trudności,
3. zasada stosowania wzmocnień.
Bardzo ważna jest zasada małych kroków. Każdą czynność, którą chce się dziecko nauczyć, rozpisuje się na małe kroki, jasne i zrozumiałe dla ucznia. Od jednego kroku do drugiego przechodzi się tylko wówczas, gdy dziecko opanuje poprzedni w stu procentach. Równie ważna jest zasada stopniowania trudności. Pracę rozpoczyna się od ćwiczeń łatwych i konkretnych; od uczenia umiejętności podstawowych, z których dziecko może skorzystać natychmiast i będzie mogło je stosować do końca życia.
Trzecią zasadą jest stosowanie wzmocnień. Wzmocnieniem jest każde wydarzenie, które zwiększa siłę zachowania, po jakim następuje wzmacnianie. Aby dziecko mogło zrozumieć, że dane zachowanie jest pożądane lub czynność jest wykonana prawidłowo, musi ona zostać wzmocniona. W terapii behawioralnej zatem szeroko stosuje się nagrody. Ich stosowanie rozpoczyna się od nagród biologicznych (pożywienie, napoje, ulubione zabawki), które zawsze stanowią formę naturalnego wzmocnienia dla dziecka. Nagrody biologiczne łączone są ze społecznymi, by te zyskały dla dziecka wartość. Bardzo istotną formą wzmacniania zachowań jest stosowanie tzw. systematycznej uwagi i aprobaty. Polega ona na systematycznym dostarczaniu danej osobie właściwie dobranych do jej oczekiwań wzmocnień społecznych celem motywowania i wywoływania pozytywnych zachowań. Istotne dla przebiegu procesu terapeutycznego są też polecenia wydawane przez terapeutę. Muszą być one zawsze jasne i oczywiste.
Podczas realizacji terapii behawioralnej prowadzi się bardzo obszerną i szczegółową dokumentację. Odnotowującą wszystkie:
- stosowane konsekwencje,
- wydawane polecenia,
- postępy ucznia.
Kolejnym zadaniem priorytetowym w terapii behawioralnej jest współpraca z rodziną dziecka. Kontynuowanie terapii w domu przez rodziców oraz inne osoby z otoczenia (rodzina, czy znajomi) sprawia, że terapia dziecka trwa niemal bez przerwy. Taka sytuacja daje pewność, iż dziecko zacznie odnosić sukcesy w wielu płaszczyznach aktywności.
Terapeuci behawioralni, modyfikując zachowania, mają na celu szczególnie:
1. rozwijanie zachowań deficytowych,
2. redukowanie zachowań niepożądanych,
3. generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii.
Zachowania deficytowe są to te zachowania, które uważa się za normalne i pożądane u dziecka w pewnym wieku, a które u danego dziecka występują zbyt rzadko lub nie występują wcale (np. prawidłowa mowa, okazywanie uczuć, zabawa tematyczna).
Zadaniem terapeuty behawioralnego jest kształtowanie u dziecka jak największej liczby zachowań adaptacyjnych, które rozwiną jego niezależność i umożliwią mu efektywne funkcjonowanie w środowisku.
Redukowanie zachowań niepożądanych dotyczy takich czynności, jak:
- zachowania destrukcyjne,
- zachowania agresywne i autoagresywne,
- zachowania autostymulacyjne,
- zachowania rytualistyczne,
- zachowania zakłócające,
- odmawianie jedzenia,
- nieprawidłowe reakcje emocjonalne,
- nieprawidłowa mowa.
Praca nad eliminowaniem zachowań niepożądanych jest najtrudniejszym, ale zarazem i najważniejszym obszarem terapii. Jest niezbędna, aby dziecko osiągnęło gotowość do podjęcia nauki.
Trzecim, bardzo ważnym celem terapii behawioralnej jest generalizacja i utrzymanie efektów terapii w czasie. Można powiedzieć, że zachowanie jest zgeneralizowane, wówczas gdy jest trwałe, pojawia się w różnych środowiskach, w obecności różnych osób oraz rozszerza się na zachowania pokrewne. Jeżeli generalizacja nie następuje, terapia ma jedynie ograniczoną wartość.
Terapia behawioralna jest terapią kompleksową i dotyczy wszystkich sfer rozwoju dziecka. Obejmuje swoim zasięgiem następujące obszary:
1. wczesne rozumienie mowy,
2. trening imitacji,
3. dopasowywanie i sortowanie,
4. imitację werbalną,
5. mowę czynną,
6. pojęcia abstrakcyjne,
7. umiejętności szkolne,
8. rozwój społeczny,
9. czynności samoobsługowe.
Fundamentalną strategią uczenia się, stosowaną przez prawidłowo rozwijające się dziecko, jest imitacja. Wiele spośród dzieci niepełnosprawnych, w tym szczególnie dzieci z autyzmem, nie rozwija jednak tej umiejętności. Przyczyną może być osłabienie układu sensorycznego (deficyty wzrokowe lub słuchowe) bądź problemy natury neurologicznej. Tak więc w procesie terapii behawioralnej uczy się dziecko naśladować ruchy motoryki dużej i małej (rąk, nóg, przemieszczania się w przestrzeni), a następnie przechodzi się do ruchów bardziej precyzyjnych (w obrębie twarzy czy palców dłoni). Mając ciągle na uwadze cel pracy, uczy się ruchów i gestów, które dziecko będzie mogło wykorzystać w przyszłości:
- imitacji ruchów ust mogących w przyszłości służyć do nauki mowy i komunikacji,
- naśladownictwa precyzyjnych ruchów dłoni, które dziecko wykorzysta do pisania i rysowania,
- imitacji ruchów motoryki dużej, które wykorzystane zostaną do zabawy i samoobsługi.
Równocześnie z nauką imitacji prowadzi się ćwiczenia z zakresu rozumienia mowy. Wiele spośród dzieci autystycznych nie rozumie mowy. Dzieci często nie rozumieją nawet kilku najprostszych słów, nie wykonują poleceń, nie łączą wyrazów z ich znaczeniem. Niejednokrotnie ich zachowanie może jednak sugerować rozumienie poleceń, chociaż w istocie stanowi jedynie rozumienie kontekstu sytuacyjnego. Czasami rodzice i nauczyciele popełniają błąd, udzielając łącznie z poleceniem słownym szeregu różnorodnych podpowiedzi (mimiką, gestem) lub wydając polecenie w sytuacji, która sama nasuwa odpowiednie rozwiązania. Dziecko nie uczy się wówczas rozumienia mowy, ponieważ do wykonywania poleceń wykorzystuje wyłącznie podpowiedzi.
Gdy dziecko opanuje umiejętność naśladowania ruchów artykulacyjnych (języka, warg) szybko przechodzi się do imitacji werbalnej. Naśladowanie mowy i kolejny etap – samodzielne nazywanie przedmiotów, osób, zjawisk, czynności – ma doprowadzić do rozwinięcia się u dziecka systemu komunikacji. Nie wszystkie dzieci są w stanie komunikować się werbalnie, a zmiennymi decydującymi o rozwoju mowy czynnej, są wiek i tempo nabywania nowych umiejętności.
Równocześnie z wyżej wymienionymi obszarami rozwija się umiejętności z zakresu samoobsługi. Dzieci autystyczne na ogół posiadają duże deficyty w tej dziedzinie, co często wynika z wyuczonej bezradności, spowodowanej nadopiekuńczą postawą osób bliskich i znaczących.
Dopiero wówczas, gdy dziecko: skupia uwagę na terapeucie, nie stymuluje się, nie krzyczy, porzuciło rytuały, nie przejawia innych trudnych zachowań, akceptuje zmiany w otoczeniu, rozumie proste i bardziej złożone polecenia, nazywa (przynajmniej częściowo) obiekty z otoczenia, identyfikuje osoby, można przejść do uczenia umiejętności szkolnych.

„Wesołe przedszkole”
W naszej placówce działa również zespół wczesnego wspomagania – „Wesołe przedszkole”. Są to cotygodniowe, bezpłatne zajęcia korekcyjno-kompensacyjne dla dzieci z deficytami rozwojowymi, w tym dzieci z autyzmem. W pracy z dziećmi korzystamy z nowoczesnych i profesjonalnych metod terapii, w tym:
- program aktywności Knillów
- metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne
- muzykoterapia
- metoda pedagogiki zabawy
- metoda dobrego startu
- metoda czytania całościowego Domana
- metoda kinezjologii edukacyjnej P. Dennisona
- dogoterapia
- terapia logopedyczna
- zajęcia w Sali Doświadczania Świata