Język angielski jest OK. Idea oceniania kształtującego na zajęciach języka obcego

1. WPROWADZENIE
Ocenianie postępów w nauce związane jest ze stresem nie tylko dla samego ucznia. Także nauczyciele odczuwają liczne wątpliwości dotyczące oceniania, często stawiając sobie pytania o obiektywność metod oceniania wyników uczniów. Nauczyciele zastanawiają się również, na ile sprawiedliwie zdołali ocenić osiągnięcia i czy rzeczywiście wystawione przez nich oceny odzwierciedlają to, co faktycznie uczniowie wiedzą i potrafią. Zdarza się zatem, że i sam nauczyciel odczuwa stres związany z procesem oceniania. Ponadto, nauczyciele często napotykają odgórne zalecenia wdrożenia określonych sposobów oceniania wiedzy uczniów, z którymi nie zawsze są dobrze zaznajomieni. Obecnie, duży nacisk kładziony jest na włączanie do praktyki pedagogicznej elementów oceniania kształtującego na wszystkich etapach edukacyjnych oraz w ramach wszystkich nauczanych przedmiotów, w tym – języków obcych.

2. CZYM JEST OCENIANIE KSZTAŁTUJĄCE?
Według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD, 2015) ocenianie kształtujące to częste, interaktywne ewaluowanie postępów ucznia i uzyskanego przez niego zrozumienia materiału. Cały proces oceniania służy temu, aby określić, w jaki sposób uczeń ma się dalej uczyć i jak najlepiej go wspierać w przyswajaniu wiedzy oraz umiejętności. OK to zatem konkretne działania nauczyciela i uczniów, które mają na celu pozyskanie w trakcie kształcenia informacji, które pozwolą rozpoznać, jak przebiega uczenie się i czy zmierza ono we właściwym kierunku. OK to zaplanowany proces, w którym nauczyciel wykorzystuje dowody potwierdzające aktualny stan wiedzy oraz umiejętności uczniów. Wszystkie te działania mają na celu pomóc nauczycielowi dostosować sposób pracy do potrzeb uczniów, a samym uczniom pomóc dobrać – przy wsparciu nauczyciela – odpowiednie strategie uczenia się, by móc osiągać coraz lepsze rezultaty (Popham, 2008).
Oceniane kształtujące to szeroko pojęty styl nauczania, począwszy od planowania pracy, poprzez odpowiednią organizację pracy, atmosferę na zajęciach oraz system motywacji ucznia.
OK to dawanie informacji zwrotnej pomagającej się uczyć.
Każdy człowiek wymaga odrębnego traktowania, a ocenianie kształtujące daje taką możliwość.
OK bazuje na mocnych stronach każdego dziecka, można nauczyć go czegoś nowego. Trzeba tylko te atuty odnaleźć i rozwinąć.
Najistotniejszym założeniem OK jest całościowe monitorowanie osiąganych przez uczniów umiejętności, które oceniamy jako kluczowe w ramach danego przedmiotu nauczania. Podczas zajęć z języków obcych głównym celem powinno być rozwijanie językowej kompetencji komunikacyjnej.

3. KIEDY STOSOWAĆ OCENIANIE KSZTAŁTUJĄCE?
Należy podkreślić, iż OK przebiega na bieżąco, w trakcie procesu kształcenia, a nie – na jego zakończenie. Jest to największa różnica względem oceniania sumującego, które zakłada ocenę osiągnięć uczniów po zrealizowaniu określonej części materiału w formie uogólnionej oceny szkolnej (Kotarba, 2016). Faktem jest, iż we wszystkich zorganizowanych systemach edukacyjnych został wprowadzony pomiar tzw. postępów w nauce wyrażany poprzez oceny uzyskane z testów czy sprawdzianów. Zdarza się wtedy, że cały proces kształcenia prowadzony jest ‘pod test’, tak aby uczniowie nauczyli się odpowiednio postępować z poleceniami i osiągali w ten sposób wysokie wyniki. Nauczanie języka obcego w takiej formie oraz prowadzone w jego ramach ocenianie niejednokrotnie sprawia, iż pomijany jest ważny cel kształcenia, którym jest rozwijanie sprawności porozumiewania się w języku obcym.

4. ROLA NAUCZYCIELA W OCENIANIU KSZTAŁTUJĄCYM
Należy podkreślić, iż głównym celem OK nie jest ‘wystawienie stopnia’. Jest nim pogłębiona analiza osiągnięć uczniowskich w szerszym kontekście, tak aby umożliwić jak najpełniejsze uzyskanie przez uczniów założonych rezultatów. OK zdąża ku temu, aby uczeń zyskiwał coraz większą pewność siebie jako użytkownik języka obcego. Dlatego konieczne jest stymulowanie ucznia do wysokich osiągnięć. Nauczyciel w modelu oceniania kształtującego staje się zatem kimś na kształt ‘architekta osiągnięć uczniów’, a przestaje być osobą wystawiającą stopnie. W OK nauczyciel może zrezygnować ze stopni oraz stresu, który towarzyszy ich wystawianiu.
OK stanowi aktywny element wspierający uczenie się oraz buduje motywację uczniowską. Nie sprowadza ono wyników, które zdobywają uczniowie, jedynie do wartości wyrażonej cyfrowo, ponieważ OK zakłada, że każdy uczeń ma prawo czegoś nie wiedzieć, co w ocenianiu sumującym jest traktowane jako błąd i wiąże się z obniżeniem stopnia. Tutaj nauczyciel przestaje być tropicielem uczniowskich błędów. Jego zadaniem jest stworzyć określone sytuacje dydaktyczne, które mają pobudzić ucznia do samodzielności, wdrażać do współpracy, pomocy koleżeńskiej oraz samooceny. W związku z tym, w OK sytuacje kontrolowania wiedzy stanowią po prostu element zajęć i są nieodzownie związane z organizacją lekcji. Kiedy nauczyciel stosuje OK, wówczas na bieżąco analizuje to, co się dzieje w trakcie zajęć i stara się reagować tak, aby wspierać proces uczenia się uczniów.

5. CODZIENNA METODOLOGIA OCENIANIA A IDEA OCENIANIA KSZTAŁTUJĄCEGO
OK często traktowane jest jako obiecująca strategia całościowego wspierania nauczania i uczenia się (Heritage, 2013). OK kreuje proces edukacyjny oraz tworzy przychylny klimat emocjonalny, w którym uczniowie mają szansę ćwiczyć poszczególne sprawności w bezpiecznych warunkach.
Należy stwierdzić, iż OK nie wyklucza stosowania oceniania sumującego. Faktem jest, że ocena sumująca jest w polskim systemie oświaty nadal podstawowym elementem ewaluowania pracy i osiągnięć uczniów. Dlatego też nie ma możliwości wyeliminowania jej ze szkolnej rzeczywistości. Wininger podkreśla, iż tym, co rzeczywiście pozwala określić, jaką strategię oceniania przyjmuje dany nauczyciel, jest jego codzienna metodologia oceniania, czyli sposób analizowania zebranych danych na temat osiągnięć uczniów, a także sposób wykorzystania uczniowskich wyników do informowania o tym, w czym dany uczeń jest dobry, a nad czym jeszcze powinien popracować.
Podsumowując, można zauważyć, że ocenianie sumujące oraz przeciwstawne do niego ocenianie kształtujące idą niekiedy w parze, gdyż kształtujące ocenianie sumujące, zgodnie z ideą Winingera, dopuszcza szacowanie postępów, wystawianie stopni, ale z naciskiem na udzielanie uczniowi informacji zwrotnej tak, aby usprawniać jego własny proces uczenia się oraz rozwijania językowej kompetencji komunikacyjnej.
Według H. Torrance (2007), OK jest zawsze ukierunkowane na osiągnięcia uczniowskie w perspektywie długoterminowej. Stosując podejście OK mniej się mierzy i parametryzuje w trakcie procesu kształcenia, jednakże w rezultacie więcej się osiąga głównie dlatego, iż polepsza się relacja nauczyciela z uczniami, co zwiększa ich zaangażowanie oraz motywację do uczenia się języków obcych.

6. WDRAŻANIE OCENIANIA KSZTAŁTUJĄCEGO DO PRAKTYKI PEDAGOGICZNEJ
W celu optymalnego wdrażania idei OK do procesu kształcenia nauczyciel:
- dokonuje operacjonalizacji (uszczegółowienia) celów kształcenia oraz ustala kryteria oceniania, które winny być dostosowane do obowiązujących wymagań edukacyjnych, wieku, a także możliwości uczniów i wyrażone w sposób zrozumiały dla uczniów tak, aby móc im je przedstawić, wskazując – Na Co Będziemy Zwracać Uwagę (NaCoBeZU). Operacjonalizacja to przechodzenie od celu ogólnego do zestawu celów szczegółowych przy wykorzystaniu tzw. czasowników operacyjnych (wskazać, powtórzyć, nazwać, przedstawić się, opowiedzieć, scharakteryzować itd.), które wskazują na konkretne czynności wykonywane przez uczniów. Chodzi o to, aby mieć jasną wizję: do czego zmierzamy, na czym nam zależy, jakie sprawności uczniowie mają prezentować i w jakim czasie mają je zdobyć. Pomaga to również uczniom rozpoznać, co jest celem danych zajęć czy danego cyklu zajęć, czego się nauczą, jakie sprawności nabędą. Najważniejsze tutaj jest NaCoBeZU – Na Co Będziemy Zwracać Uwagę – czyli cele wyrażone w języku ucznia. Informujemy uczniów czego dzisiaj się nauczą: nazywać..., zapisywać..., opowiadać o..., odmieniać... itd.
- stale obserwuje postępy uczniów i na bieżąco informuje ich o dokonanych postępach, stosując różne techniki informacji zwrotnej, w tym głównie ocenę opisową. Aby w pełni odczuć zalety OK, konieczne są właściwie dobrane techniki, które umożliwią ewaluację osiągnięć uczniów. Do podstawowych technik OK zaliczamy: obserwacja ucznia (zachowania językowe, pozajęzykowe, aktywność, motywacja), ocena opisowa (cząstkowa, całościowa), samoocena oraz ocena rówieśnicza, port folio (indywidualne, grupowe, klasowe).
- wdraża uczniów do samooceny i oceny koleżeńskiej – samoocena (indywidualna, grupowa) jest istotnym elementem OK. Jest to proces, którego należy nauczyć uczniów. Należy pomóc uczniom w zrozumieniu naszych oczekiwań i tego, co ma być przedmiotem uczniowskiej refleksji. Istotne jest wyrobienie w uczniach nawyku dokonywania autorefleksji na temat własnego procesu uczenia się.
- stwarza odpowiednią atmosferę, która służyć będzie wdrażaniu OK – aby z powodzeniem wdrażać OK , należy zadbać o właściwą atmosferę, w której możliwa będzie współpraca i współdziałanie. Warto wyeliminować konkurencje między uczniami, pracę tylko dla nagród w postaci ocen, włączyć zabawy integrujące zespół uczniowski. Nieodzowna jest również współpraca z rodzicami, którzy często podchodzą nieufnie do informacji zwrotnej i preferują stopnie szkolne. Istotę OK należy zatem przedstawić im w jasny i konkretny sposób (można np. przygotować krótki list do rodziców zawierający główne cele OK czy zorganizować spotkanie).

7. ZAKOŃCZENIE
Podsumowując, wdrażanie OK do pracy dydaktyczno-wychowawczej nie jest łatwe. Nie istnieje bowiem jedno, szybkie rozwiązanie, które można po prostu dodać do istniejącej praktyki pedagogicznej, a które rozwiąże wszystko. Według ekspertów, jeśli nauczyciel chce osiągnąć korzyści, które zapewnia ocenianie kształtujące, musi znaleźć swoje własne sposoby integrowania do lekcji pomysłów, zgodnych z tą ideą (Black, Wiliam, 1998). Black i Wiliam twierdzą, iż wdrażanie OK wymaga czasu i profesjonalnego wsparcia. Nauczyciele potrzebują przełożenia teoretycznych wskazówek na język praktyki pedagogicznej, należytego przygotowania oraz żywych przykładów wdrożeń.

ŹRÓDŁA
Black P. J., Wiliam D. (1998), Inside the black box: raising standards through classroom assessment, London: King’s College London School of Education.
Heritage M. (2013), Formative assessment in practice: A process of inquiry and action, Cambridge, MA: Harvard Education Press.
Kotarba M. (2016), Ocenianie kształtujące na zajęciach z języka obcego we wczesnej edukacji, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Kotarba M. (2017), Nie takie ocenianie straszne – czym jest i jak wdrażać ideę oceniania kształtującego na zajęciach z języka obcego?, Oxford University Press: XXIII Forum Nauczycieli Języka Angielskiego
OECD, Formative Assessment: Improving Learning in Secondary Classrooms, Paris. 2015.
Popham, W. J. (2008), Transformative assessment. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development.
Torrance H. (2007), Assessment as Learning? How to use the explicit learning objectives, assessment criteria and feedback in post-secondary education and training can come to dominate learning, “Assessment in Education”, 14(3): 281 – 14.
Wininger, R. S. (2005), Using your tests to teach: Formative summative assessment, “Teaching Psychology”, 32(2): 164 – 166.