Nieśmiałość - jak uczyć dziecko pewności siebie?

Nieśmiałość jest jedną z form zaburzeń we współżyciu społecznym. Pojęcie nieśmiałości, choć często używane potocznie, nie jest jednoznacznie zdefiniowane. Słownik Oksfordzki podaje m. in., iż ,,najstarsze udokumentowane użycie tego słowa odnotowano w anglo – saksońskim wierszu, napisanym około 1000 roku naszej ery. Być nieśmiałym to znaczy być trudnym w kontakcie z powodu bojaźliwości, ostrożności lub nieufności. Osoba nieśmiała jest ostrożna i niechętna w kontaktach z pewnymi osobami i przedmiotami. Wzdraga się przed okazywaniem pewności siebie, jest przewrażliwiona i bojaźliwa” .
Pojęcie nieśmiałości traktuje się jako zjawisko złożone, jako pewien zespół objawów, który wiąże się ze zmianami w sferze:
emocjonalnej (chodzi tu o lękliwość społeczną, która jest uwarunkowana nadwrażliwością emocjonalną),
motywacyjnej (dotyczy stosunków jednostki do samej siebie, skłonności do niedoceniania się),
behawioralnej (wiąże się z obniżonym poziomem działania osoby nieśmiałej, jeśli działalność ta dokonuje się w obecności innych osób).
Według S. Gerstmanna ,,nieśmiałość jest to rodzaj pewnej postawy emocjonalnej wykształconej pod wpływem rzeczywistych niepowodzeń, które sprawić mogą, iż jednostka zaczyna postępować ostrożnie oczekując i przewidując trudności na swojej drodze do celu” .
H. Hamer wskazuje, iż ,,nieśmiałość przypomina psychiczny paraliż. Jest rodzajem postawy składającej się z zespołu przykrych uczuć, obezwładniających myśli na swój temat i gotowości do wycofywania się z trudnych sytuacji. (...) W zależności od sytuacji może przybierać różne natężenia, np. od lekkiego skrepowania przez lęk bez wyraźnego powodu, Az do paniki i chęci natychmiastowej ucieczki” .
Podążając tym torem można powiedzieć, że nieśmiałość jest jedną z form lęku. Treścią leku u osób nieśmiałych jest obawa przed ośmieszeniem się, kompromitacją i narażeniem na krytykę ze strony innych osób. Pojawia się ono wtedy, gdy osoba nieśmiała jest lub może być oceniana przez innych. W sytuacji trudnej, jednostka przeżywająca silny lęk, zaczyna dążyć już nie do rozwiązania czy realizacji celu lecz do zredukowania, zmniejszenia przykrego stanu emocjonalnego wywołanego nieśmiałym zachowaniem.
P. G. Zimbardo opisuje nieśmiałość jako ,,(...) uświadomienie sobie przez jednostkę własnej niezdolności do podejmowania czynności wówczas, gdy chce ona i wie, jak ją wykonać. Nieśmiałość jest to lęk przed negatywną samooceną i/lub negatywną ocena innych. Osoba nieśmiała wyróżnia się bezczynnością, gdy inni są aktywni i odizolowaniem, gdy inni łączą się ze sobą. W ten sposób jednostkę nieśmiałą charakteryzuje bardziej nieobecność zewnętrznego reagowania niż występowanie reakcji niezwykłych” .
Nieśmiałość utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyjaźni i odczuwanie radości. Sprawia, że inni nie doceniają naszych mocnych stron. Utrudnia precyzyjne myślenie i skuteczną komunikację.
Ogólnie rzecz biorąc objawy nieśmiałości można podzielić na:
- zewnętrzne – osoby nieśmiałe mówią zbyt cicho, unikają kontaktu z innymi ludźmi oraz nie podejmują działania wtedy, kiedy jest to potrzebne;
- fizjologiczne – postawie nieśmiałości towarzyszą często takie objawy, jak:
przyspieszony puls, szybkie bicie serca, rumienienie się, pocenie się, widoczne zdenerwowanie, dolegliwości żołądkowe, niemożność wydobycia głosu z gardła, jąkanie się, niezręczność ruchów, itp.
Skąd się bierze nieśmiałość? Jakie są jej przyczyny? Wielu badaczy starało się na to pytanie odpowiedzieć. M. in. socjologowie i niektórzy psychologowie dziecięcy uważają, że warunki życia w społeczeństwie sprawiają, że wielu z nas staje się nieśmiałymi. Psychologowie społeczni sugerują, że początkiem nieśmiałości jest tzw. etykieta ,,nieśmiały” – jestem nieśmiały, bo tak o sobie mówię, lub inni tak mnie nazywają.
Natomiast badacze osobowości twierdzą, że nieśmiałość jest cechą dziedziczną, podobnie jak inteligencja czy wzrost. Zdaniem behawiorystów – osoby nieśmiałe nie przyswoiły sobie umiejętności społecznych niezbędnych w relacjach z innymi ludźmi. Psychoanalitycy, z kolei, uważają, że zjawisko to jest symptomem, uświadomionym przejawem nieuświadomionych konfliktów w psychice.
Niewątpliwie istotny wpływ na kształtowanie się nieśmiałości u dziecka ma typ układu nerwowego – jego temperament. Nieśmiałości mogą sprzyjać takie cechy temperamentu, jak: uczuciowość, wrażliwość, skłonność do zamykania się w sobie. Nie należy jednak zapominać, że pod wpływem odpowiedniego postępowania wychowawczego, oddziaływań środowiskowych, zachowanie dziecka może się zmienić. Oznacza to, że nieśmiałość może ukształtować się względnie niezależnie od typu układu nerwowego.
W genezie nieśmiałości dominującą rolę odgrywa więc wychowanie w rodzinie. Na ogół wymienia się dwa niekorzystne środowiska rodzinne, które sprzyjają temu zjawisku.
I – to rodzina ciepła – ograniczająca, która bezwarunkowo aprobuje dziecko, tłamsi wszelką jego samodzielność. Tacy rodzice rzadko stosują kary fizyczne, natomiast często pochwałę.
II – to rodzina nieprzychylna dziecku. Charakteryzuje się wrogością, brakiem akceptacji dziecka oraz zbyt wysokimi wymaganiami i surowymi karami.
Nie ulega wątpliwości, że silne oparcie w rodzicach chroni dziecko przed wszelkimi negatywnymi emocjami. Natomiast brak oparcia z ich strony, powoduje, że dzieci ,,wzrastają z pewnym defektem polegającym m. in. na niezdolności, także w dorosłym życiu, do nawiązywania bliskich kontaktów z innymi ludźmi” .
Przejawiają one skłonność do izolacji, unikania kontaktów z rówieśnikami. Są zazwyczaj spokojne, uległe. Często niezaradne i raczej nie przejmują inicjatywy. Nie popadają w konflikty z rówieśnikami. Są posłuszne, bez sprzeciwu wykonują polecenia osób dorosłych.
Dzieci nieśmiałe wstydzą się swojej nieśmiałości. Chciałyby się odezwać, podejść do innych dzieci, zacząć z nimi rozmowę. Nie mogą się jednak na to zdobyć, gdyż nie mają do tego odwagi.
W zachowaniu dzieci nieśmiałych zwraca uwagę ich małomówność, onieśmielenie w sytuacjach społecznych, apatia, a nawet milczenie. Stąd ich trudności w publicznym zabieraniu głosu, uzasadnieniu własnego zdania. Są mało ruchliwe, wszystkie ich reakcje wydaja się zwolnione. Najbardziej lubią spokojne zabawy. Najczęściej nie wierzą też w swoje możliwości. Miewają zaniżoną samoocenę. Jednak wiele z tych dzieci ma wysokie aspiracje. Chciałyby się wyróżnić, czymś zabłysnąć. A ponieważ przewidują, iż nie osiągną upragnionego sukcesu, wolą nie podejmować prób i wycofać się, niż przeżyć niepowodzenie.
Należy dodać, iż u małych dzieci, na pewnych etapach rozwoju, nieśmiałość jest czymś naturalnym. Dziecko, w wieku 5 – 8 miesięcy, a następnie mniej więcej 2 lat, odczuwa nieśmiałość. Nie trwa ona długo i po pewnym czasie mija. W przypadku dziecka nieśmiałego staje się cechą stałą.
Jak podaje E. Januszewska - ,,nieśmiałość może występować jako stan przejściowy, a nawet chwilowy w formie onieśmielenia. Częściowo może pojawiać się, zwłaszcza u dzieci i młodzieży, jako normalny przejaw kryzysowych momentów w procesie opanowywania czynności i kształtowania się osobowości, kiedy to jednostka, świadoma własnych braków, lęka się negatywnej opinii ze strony innych oraz negatywnej samooceny, która wpływa hamująco na jej aktywność. W przebiegu rozwoju dzieci i młodzieży nieśmiałość występuje przejściowo zawsze wtedy, gdy osiągnięty poziom samoświadomości przerasta aktualny poziom sprawności wchodzących w zakres aspiracji jednostki” . Szczególnie wyraźnie zaznacza się w początkowej fazie wieku dorastania, gdy młodzież uświadamia sobie fakt, że jeszcze nie jest w stanie zrealizować swoich ideałów. Podnosząc poziom swoich sprawności bądź obniżając nieco poziom ideałów, młodzież niejako ,,wyrasta” z nieśmiałości.
Środowisko rodzinne, w którym wychowuje się dziecko, a także style wychowania, jakie w niej panują, maja wpływ na powstawanie nieśmiałości u dzieci. Wszelkie ograniczenia aktywności i samodzielności sprzyjają pojawieniu się i utrwaleniu zachowania nieśmiałego u dzieci.
W jaki sposób można pomóc dziecku? W pracy z dzieckiem nieśmiałym szczególnie ważne jest poprawienie jego samooceny. Trzeba doceniać nawet niewielkie osiągnięcia aby dziecko miało powód do dumy. Dobre efekty przynosi także pisemne wypunktowanie jego mocnych stron oraz zdolności.
Bardzo pomocne okazuje się ćwiczenie dialogów. Można też opracować z dzieckiem scenariusz zachowania, który zwiększa pewność siebie i wpływa na wzrost poczucia kontroli sytuacji.
Warto też zorientować się, co dziecko rozumie pod pojęciem ,,nieśmiałość”. Większość dzieci nieśmiałych uważa, że są jedynymi osobami, które borykają się z tym problemem. Trzeba uświadomić im, jak powszechna jest nieśmiałość oraz jak wielu ludziom udało się ją przezwyciężyć. Jeśli dorośli sami zaliczają się do tego typu ludzi – powinni się z dzieckiem podzielić swoimi doświadczeniami. Wymiana informacji jest dobrym sposobem na to, aby dzieci poczuły się dużo pewniej, gdy zorientują się, że wielu ludzi czuje to samo, co one.
Wiele nieśmiałych dzieci lubi aktorstwo. Odgrywanie przez nie scen pozwala być przez chwilę kimś innym i pozbyć się skrępowania.
Należy pamiętać o tym, że w pokonywaniu nieśmiałości niebagatelną rolę odgrywa postawa ciała. Elementy mowy ciała, które budzą sympatię to: patrzenie prosto w oczy rozmówcy, uśmiech, swobodna, naturalna postawa, lekkie wychylenie ciała do przodu, podczas rozmowy – potwierdzające skinienie głową. W proponowanych dziecku zadaniach należy zawsze wychodzić od prostych, które dziecko potrafi wykonać, i przy których czuje się pewnie. Jednocześnie pozwala to na doskonalenie trudniejszych umiejętności.
Można również odwołać się do zabaw, ćwiczeń relaksacyjnych. Pomagają się dzieciom odprężyć. Relaksacja sprawia, że człowiek czuje się lepiej bez względu na sytuację, na kłopoty, które go dotykają. Świetną, kapitalną sprawą jest np. słuchanie opowiadań relaksacyjnych. Bardzo pomocna w pokonywaniu nieśmiałości jest nauka technik relaksacyjnych, m. in. umiejętność oddychania przeponą.
Dla dzieci nieśmiałych bardzo ważne znaczenie ma właściwie zorganizowany czas wolny. Jedną z najkorzystniejszych form spędzania wolnego czasu jest czynny wypoczynek, np. gry i zabawy na powietrzu, jazda rowerem. Podczas tych zajęć następuje obniżenie napięcia mięśniowego. Trzeba zawsze pamiętać o tym, aby wypoczynek dostosować do indywidualnych możliwości rozwojowych dziecka.
Niebywały wpływ na zachowanie się dziecka maja też jego zainteresowania i zdolności. Rozwijanie ich pozwala na obniżenie lęku.
Wśród różnych form oddziaływania na dziecko istotną rolę odgrywa także muzyka. Przynosi ona radość, pozwala zrelaksować się. Ważną rolę odgrywają też małe formy sceniczne. Umożliwiają spontaniczną, swobodną aktywność dziecka. Są czynnikiem rozładowującym napięcie psychiczne. Wprowadzają w świat ról i nastrojów, często odmiennych od rzeczywistości, w której żyje dziecko na co dzień. Odprężając się może poczuć się kompetentne i silne. Ponadto, małe formy sceniczne, pomagają dziecku wyrażać skrywane dotąd uczucia.
Inną formą aktywności, powodującą rozwój umysłowy, emocjonalny, manualny, jest lepienie z plasteliny lub modeliny, rysowanie. Zajęcia te absorbują dzieci, a efekty wykonywanych czynności budują ich pewność, sprawiają, że dzieci staja się dumne ze swych osiągnięć.
Problemy wychowawcze z dzieckiem nieśmiałym są złożone i trudne. Przezwyciężenie ich wymaga przemyślanych i ciągle doskonalonych sposobów oddziaływań wychowawczych.
Rozsądny, oparty na wiedzy i miłości stosunek do dziecka, zarówno w domu, przedszkolu czy szkole – to podstawa do pracy z dzieckiem nad wyeliminowaniem występujących u niego zaburzeń.

Bibliografia:

1. Borecka – Biernat D.: Zachowanie nieśmiałe młodzieży w trudnej sytuacji społecznej. Kraków 2001, Oficyna Wydawnicza ,,Impuls”.
2. Brett D.: Bajki, które leczą, cz. 2, Gdańsk 2003. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
3. Ciebiada – Delhasse M.: O nieśmiałości dziecka. ,,Wychowanie w przedszkolu” 1987 nr 10.
4. Hamer H.: Ta obezwładniająca nieśmiałość. ,,Charaktery” 2000 nr 6.
5. Januszewska E.: Nieśmiałość a poziom lęku u dzieci w młodszym wieku szkolnym. ,,Przegląd Psychologiczny” 2000, tom 43, nr 4.
6. Krawczonek M.: Nieśmiałość dziecięca a wychowawcze sposoby jej pokonywania. ,,Wychowanie na co dzień” 2002 nr 6.
7. Krawczonek M.: przechytrzyć nieśmiałość. ,,Przegląd Oświatowy Solidarność” 2002 nr 16.
8. Mandal E.: Oblicza nieśmiałości a płeć biologiczna i psychologiczna. ,,Kwartalnik Pedagogiczny” 2002 nr 3 – 4.
9. Maruszczak M.: Samotnicy i nieśmiałki. ,,twoje Dziecko” 1994 nr 2.
10. Słysz A.: Dzieci nieśmiałe wymagają wsparcia. ,,Edukacja i Dialog” 2003 nr 6.
11. Szperlich E.: O wstydzie i nieśmiałości. ,,Twoje Dziecko” 1992 nr8
12. Zimbardo P. G.: nieśmiałość – co to jest? Jak sobie z nią radzić? Warszawa 2000, wyd. Naukowe PWN.