Gimnastyka buzi i języka - program terapeutyczny wspomagający i stymulujący rozwój mowy dziecka przedszkolnego, szczególnie dziecka z wadą słuchu

Gimnastyka buzi i języka
Program terapeutyczny wspomagający i stymulujący rozwój mowy dziecka przedszkolnego, szczególnie dziecka z wadą słuchu

Opracowanie: mgr Agnieszka Irzyk

Spis treści
1. Wstęp
2. Cele programu
3. Metody
4. Formy pracy
5. Warunki realizacji programu
6. Sposoby realizacji:
• Ćwiczenia oddechowe
• Ćwiczenia usprawniające narządy mowy
• Ćwiczenia fonacyjne
• Ćwiczenia rytmizujące (logorytmiczne)
• Ćwiczenia artykulacyjne
• Ćwiczenia słuchowe
• Ćwiczenia kształtujące słuch fonematyczny
• Ćwiczenia stymulujące ogólny rozwój dziecka
7. Przykłady ćwiczeń- opowieści usprawniających narządy mowy
8. Przewidywane efekty
9. Sposoby ewaluacji programu
10. Literatura

WSTĘP
Mowa spełnia ogromną rolę w życiu człowieka. Dzięki niej nawiązujemy kontakty z innymi osobami, przekazujemy informacje i zdobywamy je. Osoby słyszące posługują się w tym celu mową dźwiękową. W przypadku osób z uszkodzonym słuchem mamy do czynienia z kilkoma możliwościami komunikacji: mową werbalną, migami, jednym i drugim kodem językowym jednocześnie oraz wzrokową percepcją mowy. Wada słuchu, chociaż jest dysfunkcją najmniej widoczną, daje szereg skutków, które wyjątkowo niekorzystnie wpływają na ogólny rozwój jednostki.
Od momentu narodzin poznanie świata odbywa się za pomocą dobrze funkcjonujących zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku, węchu, czy smaku. Uszkodzenie jednego z nich powoduje zniekształcenie obrazu poznawanej rzeczywistości. Przyswajanie przez dziecko mowy jest jednym z najważniejszych, a zarazem najbardziej zdumiewających osiągnięć rozwojowych. W okresie wczesnego dzieciństwa w ciągu niezwykle krótkiego czasu, w sposób naturalny dziecko opanowuje umiejętność posługiwania się językiem ojczystym. Rozwój mowy nie przebiega jednak tak samo u wszystkich dzieci. Jedne zaczynają mówić szybciej, a u innych początki mowy są późniejsze i wolniej przyswajają sobie trudniejsze głoski. Poziom rozwoju mowy u dziecka w danym momencie jest zależny od różnorodnych czynników. Do najważniejszych należą psychofizyczny rozwój dziecka oraz wpływ otoczenia. Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności narządu słuchu, muskulatury języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Do rozwoju i koordynacji poszczególnych części wchodzących w skład skomplikowanego narządu mowy potrzebny jest czas, a także aktywne ćwiczenia.
Na podstawie obserwacji, rozmów, badań przesiewowych wymowy prowadzonych w przedszkolu, można stwierdzić, iż rozwój mowy u dzieci jest zróżnicowany i nie u wszystkich przebiega równomiernie. Nieprawidłowości mogą dotyczyć: opóźnionego rozwoju mowy, ubogiego zasobu słownictwa, trudności w dłuższym budowaniu zdań, zaburzeń słuchu fonematycznego, niekiedy mogą wynikać z wady słuchu dziecka.
Okres przedszkolny to doskonały czas na doskonalenie mowy i kształtowania sprawności językowej. Potrzeba stworzenia przeze mnie programu „Gimnastyka buzi i języka” wiąże się z przyrostem dzieci potrzebujących pomocy w zakresie rozwoju mowy, jak również wynika z zapotrzebowania w moim przedszkolu na materiały dydaktyczne do pracy z dzieckiem z wadą słuchu. Jako wychowawca przedszkolny, surdopedagog, nauczyciel terapii pedagogicznej podejmuję w swojej pracy szereg działań w kierunku rozwoju mowy dzieci. Jestem przekonana o roli profilaktyki w skutecznym i prawidłowym posługiwaniu się mową dzieci w wieku przedszkolnym. Chciałabym, aby każdy wychowawca stał się nauczycielem prawidłowej mowy dziecka poprzez świadome stymulowanie jego rozwoju językowego.

CELE PROGRAMU
Program obejmuje realizację założeń wynikających z o podstawy programowej wychowania przedszkolnego.
Fizyczny obszar rozwoju dziecka:
Dziecko:
- uczestniczy w zabawach ruchowych, w tym rytmicznych, muzycznych, naśladowczych;
- wykonuje podstawowe ćwiczenia kształtujące nawyk utrzymania prawidłowej postawy ciała;
- wykazuje sprawność ciała i koordynację w stopniu pozwalającym na rozpoczęcie systematycznej nauki czynności złożonych, takich jak czytanie i pisanie.
Emocjonalny obszar rozwoju dziecka:
Dziecko:
- rozpoznaje i nazywa podstawowe emocje;
- szanuje emocje swoje i innych osób;
-przedstawia swoje emocje i uczucia, używając charakterystycznych dla dziecka form wyrazu;
- wczuwa się w emocje i uczucia osób z anajbliższego otoczenia.
Społeczny obszar rozwoju dziecka:
Dziecko:
-przejawia poczucie własnej wartości jako osoby, wyraża szacunek wobec innych osób i przestrzegając tych wartości, nawiązuje relacje rówieśnicze; - posługuje się swoim imieniem, nazwiskiem, adresem; -używa zwrotów grzecznościowych podczas powitania, pożegnania, sytuacji wymagającej przeproszenia i przyjęcia konsekwencji swojego zachowania; -ocenia swoje zachowanie w kontekście podjętych czynności i zadań oraz przyjętych norm grupowych; przyjmuje, respektuje i tworzy zasady zabawy w grupie, współdziała z dziećmi w zabawie; -obdarza uwagą inne dzieci i osoby dorosłe; -komunikuje się z dziećmi i osobami dorosłymi, wykorzystując komunikaty werbalne i pozawerbalne; wyraża swoje oczekiwania społeczne wobec innego dziecka, grupy.
Poznawczy obszar rozwoju dziecka:
Dziecko:
- wyraża swoje rozumienie świata, zjawisk i rzeczy znajdujących się w bliskim otoczeniu za pomocą komunikatów pozawerbalnych;
- wyraża swoje rozumienie świata, zjawisk i rzeczy znajdujących się w bliskim otoczeniu za pomocą języka mówionego, posługuje się językiem polskim w mowie zrozumiałej dla dzieci i osób dorosłych, mówi płynnie, wyraźnie, rytmicznie, poprawnie wypowiada ciche i głośne dźwięki mowy, rozróżnia głoski na początku i na końcu w wybranych prostych fonetycznie słowach,
- rozpoznaje litery, którymi jest zaintersowane na skutek zabawy i spontanicznych odkryć, odczytuje krótkie wyrazy utworzone z poznanych liter w formie napisów drukowanych dotyczące treści znajdujących zastosowanie w codzinnej aktywności,
- odpowiada na pytania, opowiada o zdarzeniach z przedszkola, objaśnia kolejność zdarzeń w prostych historyjkach obrazkowych, układa historyjki obrazkowe, układa historyjki obrazkowe, recytuje wierszyki, układa i rozwiązuje zagadki,
- wykonuje własne eksperymenty językowe, nadaje znaczenie cxynnościom, nazywa je, tworzy żarty językowe i sytuacyjne, uważnie słucha i nadaje znaczenie swym doświadczeniom.

Głównym celem niniejszego programu jest:
- usprawnianie narządów artykulacyjnych i kształtowanie sprawności językowej dziecka w wieku przedszkolnym, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości dziecka z wadą słuchu.

Umiejętności kluczowe:
Dziecko:
- wykonuje ćwiczenia według instrukcji nauczyciela,
- nawiązuje kontakt wzrokowy z nauczycielem,
- prawidłowo oddycha,
- usprawnia narządy artykulacyjne,
- stosuje odpowiednie natężenie głosu w czasie mówienia,
-doskonali wrażliwość słuchową,
- stara się prawidłowo artykułować głoski,
- interesuje się dźwiękami- rozróżnia je, reaguje na nie, określa ich natężenie, wysokość itp.,
- doskonali słuch fonematyczny,
-wzbogaca zasób słownictwa.

METODY PRACY
- podające
- obserwacja
- ćwiczenia praktyczne
- zabawa

FORMY PRACY
- zbiorowa
- zespołowa
- indywidualna

WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU
Program „Gimnastyka buzi i języka” jest otwarty i przeznaczony dla nauczycieli wychowania przedszkolnego. Proponowane ćwiczenia i zabawy można wplatać w zajęcia lub stosować w dowolnym, dla nauczyciela czasie, dostosowywać je do wieku dzieci i realizowanej tematyki. Realizacja programu nie wymaga dużych nakładów finansowych.
Wskazane jest aby ćwiczenia i zabawy wynikające z programu stosować systematycznie, w pogodnej atmosferze opartej na wzajemnym szacunku i zaufaniu.

SPOSOBY REALIZACJI

1. Ćwiczenia oddechowe - zwiększają pojemność płuc, kształtują ruch przepony, uczą ekonomicznego zużywania powietrza podczas mówienia, różnicowania fazy wdechowej i wydechowej oraz wydłużania tej drugiej, co zapobiega mówieniu na wdechu. Ćwiczenia prowadzone są w formie zabawowej przy wykorzystaniu różnych środków, np. piórek, listków, papierowych śnieżynek, wody mydlanej, wiatraczków itp. Są także wplatane w opowieści i zabawy ruchowe.
• dmuchanie na wiatraczek,
• naśladowanie nadmuchiwania balonu, wypuszczanie powietrza z balonu: długie sss,
• gra na organkach, trąbce, gwizdku,
• zdmuchiwanie papierków z gładkiej i chropowatej powierzchni,
• przenoszenie skrawków styropianu lub papieru za pomocą słomki,
• dmuchanie na zawieszone na nitce paski papieru, bibułki lub kulki z waty,
• puszczanie baniek mydlanych,
• naśladowanie śmiechu różnych ludzi: staruszki(he-he-he), kobiety(jasny: ha-ha-ha), mężczyzny (tubalny, rubaszny: ho-ho-ho-), dziewczynki (piskliwy, chichotliwy: hi-hi-hi), chłopca(wesoły, hałaśliwy: ha-ha-ha),
• chłodzenie gorącej zupy na talerzu (ręce ułożone na kształt głębokiego talerza)- dmuchanie ciągłym strumieniem
• zdmuchiwanie mlecza, aż spadnie ostatnie nasionko-długie strumienie powietrza,
• wąchanie kwiatka-wdech i wydech nosem, czas trwania obydwu czynności zbliżony,
• odtajanie zamarzniętej szyby- chuchanie(długie), chuchanie na ręce bo zmarzły,
• mecz ping-pongowy- wdmuchiwanie piłeczki do bramki przeciwnika, leżąc na brzuchu,
• w siadzie lub w pozycji stojącej, rozsuwanie rąk na wdechu i zsuwanie ich na wydechu (tzw. harmonijka),
• wdech z wyciągnięciem rak ku górze, wydech z opuszczeniem rąk w dół,,
• łączenie samogłosek(ciągnąć je na jednym wydechu jak w śpiewie): ao, eo, eu (naśladowanie syreny)
• naśladowanie sapania lokomotywy: pach,pach lub pf,pf,pf, lokomotywa oddaje nadmiar pary: fff lub szszsz, pociąg powoli rusza i jedzie coraz szybciej: cz-cz-cz (na jednym wydechu)
• parskanie wargami: brrr, prrr wymawianie pojedynczych samogłosek na wydechu,
• liczenie na jednym wydechu,
• powtarzanie zdań na jednym wydechu (początkowo krótkich, dwu-trzywyrazowych, potem coraz dłuższych),
• powtarzanie zdań szeptem,
• śpiew piosenek, zabawy ze śpiewem- np. "Jestem muzykantem...",
• recytacja wierszy (można wykorzystać m.in. utwory J.Brzechwy), zwrócić uwagę na staranne i wyraźne wybrzmiewanie wszystkich słów, bez "połykania" końcówek, zlewania się wyrazów, odpowiednie tempo mowy, pauzy logiczne i gramatyczne, wypowiadanie na wydechu (należy demonstrować właściwy sposób mówienia).

2. Ćwiczenia usprawniające narządy mowy - wypracowują zręczne i celowe ruchy języka, warg, podniebienia i rozwijają wyczucie ich położenia (kinestezję artykulacyjną), doskonalą sprawność mięśni i utrwalają poprawną artykulację ( układanie narządów mowy w sposób charakterystyczny dla danej głoski). Początkowo prowadzi się ćwiczenia w obrębie jednego narządu, dopiero później należy przejść do koordynacji ruchów dwu narządów.
Ćwiczenia dolnej szczęki:
• przesuwanie tylko dolnej szczęki raz w lewą, raz w prawą stronę, z zaznaczeniem pozycji środkowej,
• wysuwanie do przodu i cofanie dolnej szczęki,
• chwytanie górnej wargi dolnymi zębami,
• naśladowanie ruchów żucia gumy, żucia trawy przez krowę,
• wymawianie "szerokiego a" i przechodzenie do wymawiania "a" połączonego z głoską "s",
Są to ćwiczenia najłatwiejsze w tej grupie. Poruszanie dolną szczęką to czynność fizjologiczna, która najwcześniej pojawia się w rozwoju dziecka, np. przy ziewaniu, ssaniu, jedzeniu. Ćwiczenia te często wykorzystywane są do korekcji nieprawidłowego zgryzu.
Ćwiczenia warg i policzków:
• szerokie otwieranie ust i zamykanie,
• zamknięte usta przesuwać raz w lewą, raz w prawą stronę,
• oddalanie od siebie kącików ust, jak przy wymawianiu "i" oraz zbliżanie, jak przy wymowie "u"
• nabieranie powietrza pod górną wargę, potem pod dolną,
• nadmuchiwanie policzków i uwalnianie powietrza nagromadzonego w jamie ustnej (przypomina to wymowę głoski "p")
• nadymanie policzków, wargi są zwarte,
• nadymanie jednego policzka i przesuwanie powietrza z jednej strony jamy ustnej na drugą, wargi pozostają zamknięte,
• zabawa w "żabkę"- robienie z buzi dużego balonu, naciskanie lekko palcami na policzki i wypuszczanie porcjami powietrza,
• wciąganie policzków do jamy ustnej,
• zwieranie i rozwieranie warg przy zaciśniętych zębach
• zaokrąglanie i spłaszczanie warg przy zwartych szczękach(przy spłaszczaniu wargi pozostają złączone)
• układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną,
• ssanie górnej a następnie dolnej wargi,
• masowanie warg (wargą o wargę),
• masowanie zębami górnej i dolnej wargi,
• utrzymanie rurki wargami, wdech i wydech kącikami ust,
• zabawa w "wąsy"- utrzymanie rurki między nosem a górną wargą,
• cmokanie- posyłanie buziaczków,
• zabawa w "motor"- parskanie wargami
• wymawianie samogłosek z przesadną artykulacją
• wymawianie samogłosek przy zwartych szczękach
• wyraźne wymawianie samogłosek w parach: e-o naśladowanie samochodu policyjnego; i-o naśladowanie karetki pogotowia; e-u naśladowanie straży pożarnej,
• wymawianie wszystkich samogłosek w określonej kolejności (stopniowo dodawać kolejne samogłoski do powtórzenia: i-u, i-u-a, i-u-a-e..., itd.)

Ćwiczenia języka:
• wysuwanie i chowanie języka, usta szeroko otwarte- język szeroki i wąski,
• zabawa "zmęczony pies"- wysuwanie języka daleko na brodę, sapanie,
• kierowanie języka w kąciki ust, na górną i dolną wargę (przy szeroko otwartych ustach)
• dotykanie językiem dolnych i górnych zębów, zabawa w "liczenie zębów",
• oblizywanie zębów i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami,
• oblizywanie warg (ruchem okrężnym), wargi można posmarować miodem,
• mlaskanie czubkiem a następnie środkiem językiem,
• dotykanie językiem górnych dziąseł i opuszczanie do dolnych,
• wysuwanie języka jak najdalej z ust i chowanie go jak najdalej do jamy ustnej- zabawa "ptak wylatuje z gniazda",
• układanie języka w łopatkę, rulonik, strzałkę
• zaginanie języka do góry i do dołu wewnątrz jamy ustnej(język nie dotyka warg)
• wysuwanie języka przy zbliżonych szczekach, górne siekacze "skrobią" język,
• nie dotykając warg i zębów, poruszać sztywnym językiem jak "wahadełko",
• wielokrotne uderzanie językiem o górne dziąsła, wymawiając przy tym głoskę "t" a następnie "d",
Ćwiczenia języka należy rozpoczynać od dużych ruchów języka na zewnątrz jamy ustnej.

Ćwiczenia podniebienia miękkiego:
• wywołanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej (język spoczywa na dnie jamy ustnej),
• ssanie przez smoczek, ssanie cukierka,
• płukanie gardła ciepłą wodą,
• lekki kaszel z wysuniętym na zewnątrz językiem,
• głębokie oddychanie przez usta przy zaciśniętych nozdrzach i przez nos przy zamkniętych ustach,
• chrapanie na wdechu i wydechu,
• wymawianie głosek tylnojęzykowych w połączeniu z samogłoskami, np. ga, go, gu, ge, gi, gy, gą, gę (podobnie k, h),
Proponowane ćwiczenia należy rozpoczynać równolegle z ćwiczeniami warg i języka.

3. Ćwiczenia fonacyjne mają na celu wykształcenie odpowiedniej wysokości głosu, umiejętności odpowiedniego stosowania jego natężenia w czasie mówienia, zapobiegają napięciom mięśni krtani, gardła, likwidują głosy piskliwe, krzykliwe, które utrudniają odbiór mowy, wyrabiają miękki charakter głosu.
• wymawianie długo samogłosek: a, e, o, u, i, y (śpiewnie), każdej oddzielnie,
• kilkakrotne powtarzanie tej samej głoski, np. aaa (płynnie, rytmicznie), zabawa "śpij laleczko" - dzieci kołyszą lalki i śpiewają: aaa, lalki jednak płaczą: uuu, przychodzi pajacyk, który dziwi się, że lalki płaczą i mówi: ooo, one jednak nadal płaczą: uuu, usłyszał to koziołek i śpiewa swoją kołysankę: eee, lalki dalej płaczą: uuu, a dzieci im śpiewają: aaa, w odwiedziny do lalek przyszła myszka, która też stara się je uciszyć: iii, ale to nie pomaga, lalki płaczą: uuu, wreszcie przychodzi ostatni gość- małpka, która martwi się, dlaczego lalki płaczą: yyy, one jednak wreszcie zasypiają...(można przeprowadzić zabawę z podziałem na role, wymyślić podobne zabawy),
• zabawa "Echo"- wywoływanie poszczególnych samogłosek, powtarzanie ich głośno, a następnie coraz ciszej,
• łączenie wymowy samogłosek ze spółgłoskami: m,n (ma,me,mo...) i w odwrotnym kierunku (am, em, om...),

4. Ćwiczenia rytmizujące (logorytmiczne) - są to ćwiczenia muzyczno - ruchowe i słowno-ruchowe, a ich składnikiem wiodącym jest rytm. Kształcą one ruchy całego ciała, co ma pośredni wpływ na ruchy narządów mowy oraz wyrabiają poczucie rytmu umożliwiającego prawidłowe stosowanie prozodii mowy, tj. melodii, akcentu, rytmu, wrażliwość na muzykę.
Logorytmika uczy płynności ruchów, otwiera na muzykę, jej rytm, pozwala w celowy sposób wyładować nagromadzoną energię oraz zwolnić napięcie mięśniowe. W zabawach logorytmicznych wykorzystuje się umiejętności zdobyte przez dziecko podczas wstępnych ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych.
Wyróżnia się trzy grupy ćwiczeń logorytmicznych: *Ćwiczenia techniki ruchu – stosowane są w diagnozowaniu i prognozowaniu zaburzeń motorycznych u dzieci oraz wprowadzają elementy współzawodnictwa i likwidują zahamowania w przypadku silnych napięć emocjonalnych i ruchowych.
*Ćwiczenia metrorytmiczne, których celem jest wyrobienie u dziecka umiejętności słuchania muzyki, umiejętność właściwego słuchania muzyki i wiązania jej z ruchem, reagowanie na zmiany rytmu, łączenie ruchów ciała z muzyką i nadawanie im walorów estetycznych, wyrabianie samodzielności, ale również współdziałanie z grupą.
*Ćwiczenia słowno – ruchowe mające na celu dalsze doskonalenie wrażliwości słuchowej, prawidłowego oddechu oraz rozwijanie mięśni narządów artykulacyjnych.
• łączenie różnych tekstów z elementami ruchowymi i rytmicznymi: np.chodzenie w rytmie wiersza "Idzie Grześ" J.Tuwima, naśladowanie ruchem fabuły- niesienie ciężkiego worka, dziecko chodzi powoli, pochylone, stopniowo wyprostowuje się, idzie szybciej bo worek jest lekki, wysypał się piasek, -marsz po kole w rytm muzyki, na sygnał zatrzymanie się i wybrzmienie podanego rytmu, np.: pam,pam- pam,pam,pam, ponowny marsz po kole, na przerwę: jednoczesne wybrzmienie i wyklaskanie wcześniejszego rytmu,
• chodzenie w rytmie marsza i w tym rytmie wymawianie podawanych imion, np.: O-la, Zo-sia, Ku-ba, itd., następnie rytmiczne wymawianie z równoczesnym wyklaskiwaniem,
• zabawa: „Walka z piłkami”- dorosły toczy kilka piłek kolejno do dziecka. Dziecko toczy piłki z powrotem do dorosłego,
• zabawa: „Żołnierski marsz”- dziecko ma wyprężoną sylwetkę, ręce przyciśnięte do tułowia. Maszeruje jak żołnierz podczas parady: stopy mocno wyprężone i wysunięte ku przodowi. W tej pozycji wyprężona stopa powinna być postawiona na podłodze,
• „Zabawa z piłką”- przy akompaniamencie muzycznym dzieci stoją w kole, jedno trzyma piłkę. Na raz – kolejno podają piłkę od dziecka do dziecka, muszą uważać na akcenty muzyczne,
• dziecko powtarza usłyszany rytm: wyklaskuje, wytupuje, wystukuje (uderzając klockami, grając na bębenku),
• zabawa: „Na łące”- dzieci na umówiony sygnał naśladują odpowiedniego owada, np.: na klaśnięcie – świerszcze biegają i wydają odgłos: „cyk, cyk, cyk...”, na uderzenie w bębenek – żaby skaczą i wołają: „kum, kum, rech, rech...”, na dźwięk trąbki – pszczoły latają i bzyczą: „bzz, bzz, bzz...”,
• zabawa: „Siała baba mak” – ćwiczenia z wykorzystaniem tekstu i ruchu,
• zabawy Klanzy,
• rysowanie określonych znaków graficznych (wodzenie palcem po wzorze do piosenki, samodzielne kreślenie wzoru na kartce papieru, na tacy z piaskiem, itp.) podczas słuchania i śpiewania piosenek ("Piosenki do rysowania" M.Bogdanowicz),
• ćwiczenia grafomotoryczne połączone z rozwijaniem mowy i rytmu- dzieci powtarzają wierszyki i ilustrują je (np. Deszczyk pada, deszczyk pada, Parasolka się rozkłada- rysowanie deszczu i parasola),

5. Ćwiczenia artykulacyjne - artykulacja to ruch i układ narządów mowy przy wymawianiu poszczególnych głosek), dotyczą wymowy głosek w izolacji, w grupach głosek, w wyrazach, zdaniach, tekstach, bazują na umiejętnościach zdobytych w trakcie ćwiczeń z wszystkich wcześniejszych grup, należy je łączyć z innymi ćwiczeniami mowy.
Biorąc pod uwagę kalendarz rozwojowy mowy, ćwiczenia artykulacyjne u dzieci:
• 3-letnich- mają na celu usprawnienie i doskonalenie wymowy głosek p, p' ,b, b', m, m', w, w', f, f', t, d, n ,l, l', ś, ź, ć, dź, j, k, k', g, g', x,
• 4-letnich- głosek s, z, c, dz
• 5-6-letnich- głosek sz, ż, cz, dż, r,
• 7-letnich- utrwalanie poprawnej wymowy wszystkich głosek i doskonalenie techniki mówienia.

Opanowanie poszczególnych dźwięków mowy powinno odbywać się w następującej kolejności:
• wypowiedzenie dźwięku w izolacji, na przemian z dźwiękiem, który wcześniej go zastępował (głoska pojawiła się samoistnie lub została wywołana przez logopedę), np. głoska "r", r-l, r-l, lub r-j, r-j,
• połączenia sylabowe- "nowa" głoska występuje na początku, w środku i na końcu, np.:tra, tre, tro, tru, try, atra, etre, otro, utru, ytry, dra, dre, dro, dru, dry, adra, edre, odro, udru, ydry,(podobnie: pra, bra, kra, gra, fra, wra), ra, re, ri, ro, ru, ry, ara, ere, iri, oro, uru, yry, ar, er, ir, or, ur, yr,
• automatyzacja (utrwalenie) "nowego" dźwięku w słowie: trawa, tratwa, treść, tren, trele, troska, troje, trójkąt, trudny, truskawka, tryskać, drabina, dratwa, drewno, drewniak, dren, droga, drobne, drut, drugi, drużyna, rak, rebus, rower, rura, ryba, para, korona, jezioro, orać, pora, litera, cerata, dar, plaster, żar, smar, lakier, puder, cukier, traktor, marmur, mur, tur, itp.
• powtarzanie a następnie układanie zdań, z wyrazów zawierających wprowadzony i utrwalony dźwięk, uczenie się na pamięć wierszy, opowiadanie nt obrazka, itp.:
Tereska karmi kury.
W ogrodzie rosną czerwone róże.
Romek naprawia stary rower.
Po trawie chodzi czarny kruk.
"Baran" J.Brzechwa
Przyszedł baran do barana
I powiada: "Proszę pana,
Nogi bolą mnie od rana,
Pan mnie weźmie na barana".

Baran tylko głową kręci:
"Nosić pana nie mam chęci,
Ale znam pewnego wilka,
Który nosił razy kilka".
Trwoga padła na baranów:
"Dobrze nad tym się zastanów,
Wiesz, co było swego czasu?
Nie wywołuj wilka z lasu".
Baran słysząc to zbaraniał,
Baran dłużej się nie wzbraniał,
I choć rzecz to niesłychana,
Wziął barana na barana.

6. Ćwiczenia słuchowe- mają na celu pomóc dziecku rozwijać jego uwagę słuchową i zainteresowanie dźwiękami, uczyć rozróżniania dźwięków, reagowania na usłyszane dźwięki i lokalizować ich źródło, a także rozróżniać natężenie, wysokość, czas trwania oraz ilość dźwięków.
*Reakcja na dźwięk
• podawanie za plecami dziecka pojedynczo dźwięków instrumentów (bębenek, grzechotka, tamburyno, trójkąt, cymbałki), zadaniem dziecka jest podskoczyć za każdym razem, gdy usłyszy dźwięk instrumentu,
• układanie za pomocą patyczków na wzorze rysunku, zadaniem dziecka jest dołożyć kolejny patyczek do rysunku za każdym razem, gdy usłyszy za swoimi plecami uderzenie dwóch patyków,
• podawanie w sposób niewidoczny dla dziecka dźwięków wydawanych przez kaczkę (np. za pomocą zabawki wydającej dźwięki), zadaniem dziecka jest chodzić w sposób podobny do chodu kaczki w trakcie trwania dźwięku oraz stanąć w miejscu, gdy kwakanie kaczki ustanie,
• podawanie za plecami dziecka głosek Linga [a, u, i, s, s, m], zadaniem dziecka jest wrzucić fasolkę do butelki za każdym razem gdy usłyszy wypowiadaną głoskę.

*Rozpoznawanie dźwięków
• podawanie za plecami dziecka pojedynczo dźwięków instrumentów (bębenek, grzechotka, tamburyno, trójkąt, cymbałki), zadaniem dziecka jest wskazać na znajdujących się przed nim obrazkach rysunek instrumentu, który usłyszał,
• podawanie za plecami dziecka dźwięków: brzęczenia kluczy, uderzających o siebie patyczków, szeleszczącej torebki, potrząsanej butelki z wodą, zgniatanego papieru, dziecko przysłuchuje się pojedynczym dźwiękom oraz odpowiednio wskazuje na ułożone przed nim takie same przedmioty jednocześnie manipulując nimi w celu odtworzenia usłyszanego dźwięku,
• podawanie w sposób niewidoczny dla dziecka dźwięków zabawek prezentujących głosy zwierząt np. kaczki, psa, żaby, zadaniem dziecka jest naśladować sposób poruszania się zwierzęcia, którego dźwięki usłyszało,
• wypowiadanie za plecami dziecka nazw zwierząt znajdujących się na obrazkach: kaczka, kura, pies, kot, krowa, owca itp., dziecko wskazuje obrazek przedstawiający zwierzę, którego nazwę usłyszało,

*Różnicowanie dźwięków
• podawanie za plecami dziecka w różnej kolejności niskich i wysokich dźwięków przy użyciu cymbałków, zadaniem dziecka jest podskoczyć, gdy usłyszy wysoki dźwięk lub przykucnąć, gdy usłyszy niski dźwięk,
• sprzątanie patyczków po ułożeniu z nich podanego wzoru, zadaniem dziecka jest słuchać i liczyć podawane za plecami uderzenia patyków, a następnie zgodnie z ilością usłyszanych uderzeń wziąć odpowiednio tą samą ilość patyczków i włożyć do pudełka,
• wypowiadanie za plecami dziecka w różnej kolejności głośnych i cichych wyrazów dźwiękonaśladowczych: hau, hau, zadaniem dziecka jest wskazać odpowiednio obrazek dużego psa, gdy usłyszy głośny dźwięk i małego pieska, gdy usłyszy cichy dźwięk,
• wypowiadanie w sposób niewidoczny dla dziecka samogłoski „a” raz w sposób przerywany: a, a, a, a, a raz w sposób nieprzerywany: aaaaaa, zadaniem dziecka jest wskazać narysowaną przed nim odpowiednio linię przerywaną lub ciągłą (nie przerywaną).

* Lokalizowanie dźwięków
• podawanie za plecami dziecka dźwięków grzechotki w różnej kolejności z lewej oraz z prawej strony jego ciała, zadaniem dziecka jest podnieść rękę po tej stronie, po której usłyszał dźwięk,
• ustawienie przed dzieckiem z prawej strony, z lewej i z przodu trzech butelek z wodą, podczas gdy dziecko ma zamknięte oczy potrząsanie jedną z butelek, zadaniem dziecka po otworzeniu oczu jest wskazanie butelki, która była potrząsana (z której dochodził dźwięk),
• chowanie w pomieszczeniu w sposób niewidoczny dla dziecka budzika, dziecko, gdy budzik zacznie dzwonić, szuka budzika kierując się tym, skąd dochodzi jego sygnał,
• ustawienie przed dzieckiem w odległości ok. 0,5m od siebie czterech pudełek, ukrycie w jednym z pudełek w sposób niewidoczny dla dziecka grającej pozytywki, dziecko ma za zadanie wskazać i otworzyć pudełko, w której jego zdaniem znajduje się pozytywka.
*Pamięć słuchowa
• podawanie za plecami dziecka pojedynczo dźwięków trzech instrumentów, zadaniem dziecka jest po odsłuchaniu trzech instrumentów ułożyć obrazki przedstawiające te instrumenty w kolejności takiej, jak usłyszał,
• podawanie za plecami dziecka kolejno trzech wybranych dźwięków: brzęczących kluczy, uderzających o siebie patyczków, szeleszczącej torebki, potrząsanej butelki z wodą, zgniatanego papieru, zadaniem dziecka jest wysłuchać tych dźwięków a następnie w odpowiedniej kolejności przy użyciu takich samych przedmiotów je odtworzyć,
• wypowiadanie za plecami dziecka kolejno trzech wyrazów dźwiękonaśladowczych prezentujących głosy zwierząt, dziecko po odsłuchaniu trzech dźwięków wybiera spośród ułożonych przed nim obrazków zwierzęta, których głosy usłyszało i układa w kolejności, w jakiej zostały zaprezentowane, następnie samodzielnie naśladuje głosy zwierząt,
• wypowiadanie za plecami dziecka jednego lub kilku wyrazów dźwiękonaśladowczych prezentujących głos wybranego zwierzęcia, dziecko zapamiętuje ilość usłyszanych wyrazów, wskazuje obrazek zwierzęcia, którego głos słyszało (np. psa), a przy obrazku układa kasztany w ilości odpowiadającej ilości usłyszanych wyrazów (np. 4 kasztany).

* Zapamiętywanie rytmów
• wyklaskujemy za plecami dziecka rytm posługując się czterema klaśnięciami stosując pomiędzy nimi krótsze lub dłuższe przerwy, dziecko po wysłuchaniu rytmu podskakuje w miejscu zgodnie z podanym rytmem,
• przy użyciu bębenka wystukujemy rytm, uderzamy w bębenek cztery razy stosując pomiędzy nimi krótsze lub dłuższe przerwy, dziecko po odsłuchanie sekwencji uderzeń wystukuje za pomocą bębenka taki sam rytm,
• stosując wycięte z kartonu koła układamy przed dzieckiem trzy ciągi, z których każdy składa się z czterech kół o mniejszych i większych odstępami pomiędzy figurami, za plecami dziecka klaszczemy zgodnie z jednym z przedstawionych sekwencji stosując dłuższe lub krótsze przerwy pomiędzy klaśnięciami, dziecko po wysłuchaniu klaśnięć ma za zadanie wskazać ciąg kół odpowiadający usłyszanemu rytmowi,
• przy użyciu tamburyna podajemy dziecku rytm składający się z czterech uderzeń, dziecko przy pomocy czterech jednakowych klocków układa ciąg zgodnie z usłyszanym rytmem stosując mniejsze lub większe odstępy pomiędzy klockami
7. Ćwiczenia kształtujące słuch fonematyczny - rozwijają zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy, uczą dzieci wyodrębniać z potoku mowy wyrazy, w wyrazach- sylaby, w sylabach- głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie (wyróżniać głoski w nagłosie, śródgłosie i wygłosie), odróżniać poszczególne głoski, np. dźwięczne od bezdźwięcznych, itp., tego rodzaju ćwiczenia przeznaczone są dla dzieci starszych, młodsze natomiast rozpoznają, porównują i naśladują naturalne dźwięki z otoczenia(np. odgłosy zwierząt, pojazdów, itp.)
• rozróżnianie dźwięków mowy ludzkiej, świata przyrody, instrumentów muzycznych itp.,
• wsłuchiwanie się w ciszę- wyłapywanie i nazywanie dźwięków z otoczenia, np. tykanie zegara, szum wiatru, brzęczenie muchy, itp.,
• rozpoznawanie osób po głosie- kolegów, którzy naśladują np. głosy zwierząt, zabawy "W ciemnej piwnicy", "Kto cię woła?",
• łączenie w pary przedmiotów, wydających takie same dźwięki,
• liczenie dźwięków,
• rozpoznawanie melodii nuconej lub granej,
• zabawa "Echo rytmiczne"- powtarzanie dźwięków następujących po sobie, początkowo takich samych, później różnych,
• graficzne odtwarzanie wysłuchanych rytmów za pomocą kresek, kółek, itp.,
• wyróżnianie wyrazów w zdaniu, ilość wyrazów ilustruje liczba klocków, klaśnięć, itp.
• różnicowanie wyrazów (wskazywanie na obrazku), które różnią się tylko jedna głoską, powoduje to zmianę znaczenia wyrazu, np. bułka-półka, domek-Tomek, góra-kura, dama-tama, koza-kosa, rok-lok, kasa-kasza, kos-kosz, buty-budy, itp.,
• rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej: szafa-safa, sanki-szanki, dziecko ma określić kiedy mówimy prawidłowo,
• wydzielanie sylab w wyrazach,
• nazywanie obrazków- podanie dziecku początkowej sylaby, a ono ma skończyć wyraz i odwrotnie- dziecko zaczyna a n-lka kończy,
• dzielenie na sylaby imion, prostych wyrazów, np. z wyklaskiwaniem ilości sylab,
• wyodrębnianie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie,

• wyodrębnianie samogłoski w nagłosie- wydłużanie samogłoski nagłosowej,wyszukiwanie imion rozpoczynających się od wybranej samogłoski,
• wydzielanie spółgłoski nagłosowej przez przedłużanie nagłosu (wybierać wyrazy rozpoczynające się od spółgłosek szczelinowych, które dają się przedłużać, np. ssanki, szszszalik, spółgłoski te należy wymawiać "bez oparcia", tzn. nie mówić sy, zy, szy, ponieważ dziecko słyszy wtedy dwa dźwięki),
• wyszukiwanie przedmiotów, zabawek, których nazwy rozpoczynają się na daną spółgłoskę,
• wydzielanie głosek w łatwych wyrazach, imionach dzieci, głoskowanie wyrazów przez n-lkę a dzieci początkowo odgadują, następnie dzieci same głosują,
• wydzielanie spółgłoski wygłosowej, np. lasss (podawać takie wyrazy, których głoska wygłosowa da się przedłużać i nie ulega ubezdźwięcznieniu,
• wydzielanie grup spółgłoskowych o trudnej budowie, np. sta, pta, tło, bło, rty....

8. Ćwiczenia stymulujące ogólny rozwój dziecka

*ćwiczenia rozwijające słownik czynny i bierny
- rozwijanie mowy poprzez nazywanie i wskazywanie przedmiotów i nazw na obrazkach, w otoczeniu,
- opowiadanie historyjek obrazkowych,
- opowiadanie ilustracji, przeczytanego tekstu,
- udzielanie odpowiedzi na pytania,
- gry i zabawy ortofoniczne,
- ćwiczenia w czytaniu i pisaniu.

*ćwiczenia w zakresie koordynacji wzrokowo – słuchowo – ruchowej:
- dobieranie par obrazków (identycznych) na materiale tematycznym (materiał tematyczny przedstawia przedmioty znane dziecku z otoczenia),
- dobieranie par obrazków (identycznych) na materiale tematycznym (materiał tematyczny prezentowany jest w formie figur i wzorów geometrycznych),
- identyfikowanie kolorów,
- wyszukiwanie w rzędzie obrazków jednego różniącego się szczegółem,
- wyszukiwanie wśród zestawu obrazków identycznego z pokazanym przez dorosłego,
- odnajdywanie w pomieszczeniu desygnatu wskazanego na obrazku,
- składanie z części (od dwóch do ośmiu) obrazka (tematycznego potem atematycznego) rozcinanego w obecności dziecka,
- dopasowanie połówek do obrazków tematycznych, potem atematycznych,
- uzupełnianie części twarzy prezentowanej na planszy,
- układanie postaci ludzkiej z części,
- dokładanie elementów (np. zwierzęta i ich głowy),
- dopasowanie obrazków do konturów ich cieni,
- układanie wzorów tematycznych (domek, pajacyk itp.) z figur geometrycznych,
- układanie wzorów atematycznych z figur geometrycznych,
- układanie białych, czarnych, biało-czarnych (cztery rodzaje) kwadratów w ramce według zamieszczonego wzoru przedstawionego na oddzielnych kartach,
- układanie wzorów w liniach (cztery linie imitujące linie w zeszycie) umieszczonych na paskach,
- ćwiczenia na materiale literowo- wyrazowym:
-wyodrębnianie charakterystycznych elementów mylonych liter różnicowanie par liter, np.: (b-d, m-n, a-o), różnicowanie konfiguracji sylabowych, np.: (bo-do, ba-da, itp.),
- różnicowanie sylaby otwartej z zamkniętą,
-wyróżnianie sylab z mylonymi literami
- przepisywanie liter i wyrazów z literami często mylonymi,
- rozpoznawanie głosów zwierząt,
- różnicowanie dźwięków instrumentów,
- rozpoznawanie dźwięków wydawanych przez różne przedmioty,
- powtarzanie rytmu wystukiwanego ołówkiem na stoliku pod kontrolą wzroku, następnie bez kontroli wzroku,
- wspólne recytowanie wierszyków (terapeuta czyta jeden wers, dziecko powtarza), - dzielenie wyrazów na głoski, litery i sylaby,
- różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie,
- różnicowanie głosek opozycyjnych. Należy przygotować dwa jednakowe pojemniczki, na każdym z nich widnieje zapis graficzny głoski, której różnicowanie dziecko będzie ćwiczyć, np.: š-s, ž-z, č-c, ʒ-ʒ. Dziecku podaje się po jednym obrazku, głośno i wyraźnie wymawiając nazwy przedmiotów umieszczonych na ilustracjach. Zadaniem dziecka jest prawidłowe, umieszczenie karteczek z rysunkami w pudełkach. Przy kłopotach z różnicowaniem głosek, należy dziecku dostarczyć dodatkowych informacji, zwracając uwagę na to, jak zachowują się narządy mowy: Kiedy mówię szynka-wargo robią ryjek, kiedy mówię sanki-buzia się uśmiecha itp.
- różnicowanie głosek opozycyjnych bez korzystania z ilustracji. Zadaniem dziecka jest zaznaczanie w odpowiednich tabelkach, jaką głoskę usłyszało,
- zabawa w słowa: wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu, - zabawy słowne - wykonywanie umownego ruchu na hasło dźwiękowe,
- posługiwanie się narzędziami (łyżka, widelec, nóż, młotek, nożyczki, ołówek, pisak, pędzel, grzebień, spinacz, dziurkacz, sitko, miotełka, szufelka), - otwieranie pojemników, odkręcanie butelek,
- nawlekanie koralików, przewlekanie sznurówki przez dziurki w deseczce,
- rysowanie palcem po piasku, masie solnej,
- rysowanie po śladzie łączenie kropek,
- zamalowywanie płaszczyzn,
- obrysowywanie konturów,
- rysowanie równoległe,
- rysowanie wg wzoru,
- dorysowywanie brakujących części na obrazkach,
- rysowanie samodzielne, dorysowywanie przedmiotu do zbioru,
- zabawa plasteliną i masą solną,
- wyklejanie konturów plasteliną.

*ćwiczenia orientacji przestrzennej:
- określanie położenia poszczególnych przedmiotów w przestrzeni, na obrazku, - rysowanie przedmiotów w odpowiednim położeniu np.dorysuj pod oknem ławkę, obok drzewa dorysuj kwiatek, itp.
- udzielanie słownej odpowiedzi na pytania: np.gdzie leżą klucze? (na stole),
- kolorowanie obrazka według instrukcji, np. pola oznaczone kreską zamaluj na niebiesko, pola zaznaczone trójkątem zamaluj na czarno itp.
- utrwalanie rozróżniania stron ciała: np. pokaż prawą rękę, narysuj kreskę z prawej strony kartki, itp.
- śledzenie przedmiotu przesuwanego od lewej do prawej,
- śledzenie linii (odnajdywanie drogi do przedmiotu),
- rysowanie z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, szlaczków o rozmaitym kształcie, kształtów literopodobnych.

*ćwiczenia pamięci:
-ćwiczenia pamięci symultatywnej
- odszukiwanie dwóch, trzech wskazanych obrazków w całym zestawie,
- zapamiętywanie układu geometrycznego eksponowanego na ilustracji i odtwarzanie go na rysunku.

-ćwiczenia pamięci sekwencyjnej
- odszukiwanie w zestawie obrazków dwóch, trzech, pokazywanych wcześniej,
- zapamiętywanie sekwencji ruchów przedstawionych przez terapeutę (stukanie młoteczkiem w szereg klocków),
- zapamiętywanie układów figur geometrycznych eksponowanych kolejno, np. trójkąt, kwadrat, koło itp. (w zależności od zaawansowania ćwiczeń wprowadza się dodatkowo kolor jako cechę różnicującą).

- ćwiczenia pojemności pamięci - eksponowanie określonego wzoru, który po chwili znika z pola widzenia (tematycznego np. domek, potem atematycznego), ułożonego z figur geometrycznych różnej wielkości, kształtu i koloru i jego odtwarzanie.

*ćwiczenia myślenia:
• ćwiczenia umiejętności przeprowadzania klasyfikacji
- klasyfikacje tematyczne - budowanie zbiorów: pojazdy, owoce, narzędzia, naczynia itp;, dobieranie par: parasol + chmurka, itp., wykluczenie elementu ze zbioru, budowanie zbiorów według podanej (za pomocą obrazka) zasady
- klasyfikacje atematyczne: rozdzielanie klocków według jednej cechy: koloru,
wielkości, kształtu; rozdzielanie klocków według jednej cechy, np. tworzenie zbiorów
trójkątów i kwadratów bez względu na wielkość i kolor.

• ćwiczenia umiejętności szeregowania
- szeregowanie: układanie ciągów tematycznych, np.: piłka od najmniejszej do
największej, układanie ciągów atematycznych, np.: rosnących okręgów itp.
- uzupełnianie szeregu: uzupełnianie brakującego elementu w szeregu, układanie trzech,
czterech, pięciu brakujących elementów w szeregu, przy podanym elemencie pierwszym i
ostatnim.

• ćwiczenie umiejętności myślenia przyczynowo - skutkowego
- układanie obrazków, na których pojedyncze przedmioty zmieniają się pod wpływem
działania jakiegoś czynnika (instrukcja: Zobacz, ułożę te obrazki po kolei, a potem ty
spróbuj zrobić tak samo; dziecko układa samodzielnie obrazki, uprzednio rozłożone przez
badającego, po prawidłowym ich ułożeniu otrzymuje jeszcze dwa zadania),
- układanie historyjek obrazkowych (instrukcja: Spróbuj ułożyć te obrazki po kolei tak,
żeby można było opowiedzieć jakąś historię. Pomyśl, co wydarzyło się najpierw, a co
potem).

• ćwiczenia myślenia indukcyjnego
- wykrywanie relacji między elementami (uzupełnianie elementu w zbiorze
i odszukiwanie brakującego elementu),
- odnajdywanie brakujących elementów na podstawie znanych relacji (dobieranie
brakujących elementów ze zbioru i rysowanie brakującego elementu).

• ćwiczenia myślenia symbolicznego
- dopasowywanie schematów do przedmiotów (zadaniem dziecka jest odgadywanie, jaki
przedmiot oznacza rysunek schematyczny, instrukcja: zobacz, tu są rysunki, które sama
wykonałam. ponieważ nie umiem dobrze rysować, nie wszyscy potrafią odgadnąć, co
narysowałam, to jest szafa, a to...),
- kodowanie (zadaniem dziecka jest dopasowanie symboli do obrazków (instrukcja:
Popatrz, każdy obrazek ma swój znaczek, spróbuj narysować takie znaczki pod twoimi
obrazkami).

*kształtowanie twórczej aktywności słownej poprzez tworzenie swobodnych tekstów, rymowanek

*wyrabianie umiejętności posługiwania się mową poprawną pod względem gramatycznym:
- tworzenie rzeczowników, czasowników, przymiotników,
- tworzenie kategorii czasu, liczby, osoby,
- wprowadzanie pojęć i wyrazów, oznaczających stosunki między przedmiotami i osobami, tj. przyimki (na, nad, pod, przy, obok, itd.),
- rysowanie figur geometrycznych w różnym rozmieszczeniu jednych w stosunku do drugich (np. kwadrat i w środku krzyżyk, kółko obok kwadratu, nad nim kreskę),
- uzupełnianie tekstu, który należy uzupełnić przyimkami i spójnikami (ustnie lub pisemnie),
- w podobny sposób wprowadza się przysłówki,
- ćwiczenia konstrukcji zdań (układanie zdań z fragmentów znajdujących się na oddzielnych kartonikach, podanych w różnej kolejności),
- tworzenie form przypadkowych wyrazów, (np. narzędnik odpowiada na pytanie: kim? czym?) następnie zadawanie pytań i uzyskiwanie odpowiedzi (Czym się pisze? – odpowiedź - Pisze się...itp.).

PRZYKŁADY ĆWICZEŃ (OPOWIEŚCI ) USPRAWNIAJĄCYCH NARZĄDY MOWY

Jesienna bajka o krasnalu Radusiu, autor: J. Malinowska
Krasnal Raduś postanowił wybrać się na wycieczkę, aby poszukać oznak jesieni. Wyjrzał ze swojego domku (wysuwamy język z buzi). Spojrzał w prawo (wysuwamy język w stronę prawego ucha), potem w lewo (wysuwamy język w kierunku lewego ucha). Rozejrzał się dookoła (wykonujemy kółka językiem dookoła warg). Postanowił pójść na wprost (wysuwamy język jak najdalej do przodu). Ponieważ miał małe nóżki,musiał nimi szybko przebierać (wymawiamy szybko: tup, tup, tup, tup...). Doszedł do parku i zaczął obserwować zmiany w przyrodzie. Spojrzał w górę na rosnące drzewo (podnosimy język do nosa) i zobaczył wiele czerwonych liści, które starał się policzyć (dotykamy czubkiem języka górnych zębów z prawej strony). Zauważył także złote liście, które również policzył (liczymy ząbki górne z lewej strony dotykając je czubkiem języka). Następnie policzył wszystkie liście brązowe (dotykamy językiem dolnych zębów z prawej strony) oraz pomarańczowe (dotykamy językiem zębów z lewej strony). Spojrzał w dół (sięgamy językiem do brody) i zobaczył, że pod jego nogami również znajdują się liście. Rozgarniał je stopami (przesuwamy językiem po dolnych zębach). Liście pięknie szumiały (wymawiamy szu, szu, szu; nauczyciel zwraca uwagę na ułożeniu buzi i języka przy wymowie głoski sz- język uniesiony w górę, buzia wysunięta do przodu). Krasnal Raduś ucieszył się, widząc wokół siebie wiele skarbów (uśmiechamy się rozciągając kąciki ust). Dobrze, że wziął ze sobą koszyczek (wykonujemy koszyczek z języka: wysuwamy język z buzi unosząc jego przód i boki do góry). Najpierw zajął się zbieraniem kasztanów (naśladujemy zbieranie: schylamy się, wypuszczając powietrzez buzi, podnosimy się, naśladując ruch wkładania kasztanów do koszyka, nabieramy przy tym powietrze, wciągając je nosem). Potem pozbierał żołędzie (wykonujemy podobne ruchy naśladujące zbieranie, z głębokim nabieraniem i wypuszczaniem powietrza nosem).
W pewnym momencie do parku przyszły dzieci. Krasnalek jest mały, więc się wystraszył i schował się głęboko (wyciągamy język, następnie chowamy go daleko w głąb jamy ustnej, próbując sięgnąć aż do gardła). Dzieci szukały go za drzewami (sięgamy językiem za ostatnie górne zęby), za ławkami i pod gałązkami (sięgamy językiem za ostatnie zęby dolne z prawej i lewej strony). Niestety, nie znalazły. A może wy wiecie, gdzie schował się krasnalek Raduś?

Zabawa logopedyczna do wiersza W. Broniewskiego : Liście
Klon ma złote liście,
świecą się ogniście, (rysujemy językiem słoneczko- kręcimy nim dookoła buzi)
jesion ma brązowe,
zgubił ich połowę.(pokazujemy językiem ruch spadających liści, unosząc język najpierw do górnej wargi, następnie opuszczając w dół do brody)
Dęby się czerwienią
pół na pół z zielenią (nadymamy raz lewy raz prawy policzek)
Olcha -żółto-siwa,
wiatr jej liście zrywa. (naśladujemy odgłos wiatru, najpierw cicho, potem coraz głośniej, przedłużając wymowę głoski sz.....; przypominamy o prawidłowym ułożeniu buzi i języka: język uniesiony w górę, buzia wysunięta do przodu).
Miesza je z innymi,
pędzi het po ziemi, (zabawy oddechowe: -dzieci otrzymują po jednym jesiennym listku wykonanym z tkaniny lub papieru; kładą listek na wyciągniętej dłoni i zdmuchują, starając się, aby listek nie upadł na podłogę; -dzieci kładą swoje listki przed sobą na podłodze i dmuchają, aby listek „popędził het!po ziemi”)
z najładniejszych liści
cały las oczyści.(dzieci podnoszą z podłogi liście, wykonując głęboki wdech nosem, wkładając listek do koszyka wydychają powietrze)

Blok tematyczny „Jesteśmy samodzielni”- opowiadanie Ala i Ela - Osoba prowadząca czyta opowiadanie, dzieci wykonują odpowiednie ćwiczenia logopedyczne.

Lalka Ala chętnie wykonuje wszystkie czynności o różnych porach dnia: rano wstaje (przeciągamy się, ziewamy, szeroko otwierając usta), ubiera się (wypychamy językiem policzki, górną i dolną wargę) i gimnastykuje (dotykamy na przemian górnej i dolnej wargi, górnych i dolnych zębów, górnych i dolnych dziąseł, prawego i lewego kącika ust), w kuchni ładnie je śniadanie, zjada zupę mleczną (poruszamy żuchwą, naśladując ruchy jedzenia, mlaskamy, przyklejając język do podniebienia i energicznie odklejając), w łazience myje ręce i zęby (myjemy językiem górne i dolne zęby od zewnętrznej i wewnętrznej strony), w pokoju grzecznie się bawi (poruszamy językiem w różne strony wewnątrz jamy ustnej, śpiewamy: la, la, la, la...), a po zabawie sprząta zabawki (przesuwamy językiem po górnych zębach, dziąsłach i podniebieniu do tyłu, układamy język za ostatnimi zębami górnymi i dolnymi), wieczorem chętnie kąpie się w wannie (wykonujemy z języka wanienkę, wymawiamy:chlapu,chlapu..., plusk, plusk...), przed zaśnięciem spokojnie leży w łóżeczku (pokazujemy, jak nakrywa się kołderką: nakładamy dolną wargę na górną i odwrotnie, wymawiamy cicho ćśśśś.....,naśladujemy chrapanie).
Druga lalka Ela zachowuje się zupełnie inaczej: jest leniwa, nie wykonuje niektórych czynności, a jeśli już coś robi, to robi to niedokładnie i byle jak. Jest hałaśliwa i niegrzeczna (głośno przeciągamy głoski: oooo...., wwww.....,wymawiamy: ble, ble, ble...,parskamy wargami, wysuwamy i chowamy język).

Blok tematyczny „Poznajemy zwierzęta”
Osoba prowadząca czyta zagadki na temat zwierząt. Po odgadnięciu przez dzieci nazwy zwierzęcia, wykonujemy odpowiednie ćwiczenia logopedyczne.
Gniady, kasztan albo kary.
Ciężkie dźwiga on towary.
Na śniadanie owies je,
czasem rżeniem wita cię (koń).
Kląskamy językiem naśladując stukot końskich kopyt. Konik dźwiga ciężary, więc trudno mu iść i lekko kuleje (kląskamy powoli, na przemian szeroko otwierając buzię, jak przy wymowie głoski /a/ oraz układając ją w dzióbek, jak przy wymowie głoski /u/). Koń jest zmęczony: naśladujemy parskanie wprowadzając wargi w wibracje.
Poruszamy żuchwą w różne strony, naśladując jedzącego owies konia.
Naśladujemy rżenie konia, nabierając głęboko powietrze i silnie wydychając: ichacha...

W oborze spokojnie stoi,
kiedy gospodyni ją doi
Może być czarna, biała, bordowa.
Każdy już wie, że to jest...(krowa)
Wysuwamy wargi do przodu wymawiając muuuu....., zmieniamy natężenie głosu (cicho- głośno). Naśladujemy żucie trawy: poruszamy żuchwą w różne stony. Źdźbło trawy przykleiło się krowie do podniebienia: przesuwamy językiem po podniebieniuod przodu do tyłu.

Ma ryjek różowy
i małe kopytka.
Wszystko ładnie zjada
ze swojego korytka. (świnia)
Wykonujemy ryjek świnki: wysuwamy wargi do przodu rozchylając usta. Naśladujemy chrząkanie (chrum, chrum....), kwiczenie (kwi..., kwi...)

Długie uszy, ogon krótki,
zęby ostre, nos malutki.
Chętnie chrupie marcheweczkę,
możesz dać mu dokładeczkę. (królik)
Wysuwamy do przodu usta przesuwając nimi w lewo i w prawo; naśladujemy wąchanie. Królik skacze: poruszamy językiem do górnych i dolnych dziąseł przy szeroko otwartych ustach.

„Chory krasnoludek” - zabawa fabularyzowana
Krasnalek był chory i leżał w łóżeczku i przyszedł pan doktor
- Jak się masz krasnalku?
Krasnalek kaprysi, ziewa, nie chce jeść, nie chce pić. Chyba się przeziębił:
- Ziewa szeroko z opuszczoną nisko dolną szczęką: aaaaaaaaaa
- Nie chce jeść i bardzo chudnie: wciąganie policzków
- Kaszle: z wysuniętym na zewnątrz językiem
- Chętnie ssie smoczek: naśladowanie odruchu ssania
- Bardzo marudzi: mmmm (murmurando)
Wzywamy pogotowie, pogotowie jedzie: eo, eo, au, au, ay, ay, iu, iu,yu, yu

Pan doktor zaleca:
- Płukanie gardełka (gulgotanie)
- Połykanie pastylek (naśladowanie połykania)
- Oglądanie gardła w lusterku (podczas wymawiania samogłosek)
Krasnalek zmęczony zabiegami ziewa (szeroko), ziewa i usypia:
- Chrapie (na wdechu)
- Chrapie (na wydechu)
Budzi się . Będzie brał inhalacje:
- Zaciska na przemian dziurki nosa (w tym czasie oddycha wolną dziurką)
- Wdycha powietrze nosem - wydycha ustami.
Krasnalek czuje się już lepiej- sprawdza czy gardło go jeszcze boli
Trzyma ręką gardło i wymawia sylaby (przy szeroko otwartych ustach):
ga go ge gu gy
ka ko ke ku ky
oko eke uku aku
ago ego ugu ogo
ga go ge gu gy
Zdrowy krasnoludek ma apetyt, zamyka usta i żuje coś smacznego (naśladowanie żucia).Po posiłku krasnal dostał czkawki:
Ap-ap, op-op, up-up, ep-ep, yp-yp, ip-ip.

PRZEWIDYWANE EFEKTY
Oczekuję, że stosowanie ćwiczeń i zabaw prowadzonych w ramach realizacji programu „ Gimnastyka buzi i języka” będzie wspomagało prawidłowy rozwój mowy dzieci. Pomoże dzieciom usprawnić narządy artykulacyjne, rozbudzi ich aktywność językową.

SPOSOBY EWALUACJI PROGRAMU
Do ewaluacji programu posłużą:
- obserwacja zaangażowania i zachowań dzieci,
- rozmowa z dziećmi,
- analiza osiągnięć dzieci na podstawie obserwacji i przeprowadzonych badań dotyczących wymowy dzieci i gotowości szkolnej.

LITERATURA:
Balejko A. „Uczymy się ojczystej mowy"
Chmielewska E. „ Zabawy logopedyczne i nie tylko- poradnik dla nauczycieli i rodzicow”
Demel G. „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”
Rutkowska- Błachowiak I. „Gimnastyka buzi na wesoło”
Sachajska E. "Uczymy poprawnej wymowy"
Skorek E.M. „100 tekstów do ćwiczeń logopedycznych”
Sprawka R., Graban J. „ Logopedyczne zabawy grupowe dla dzieci od 4- 7 lat”