Wielkanocne tradycje

Tradycje Świąt Wielkiej Nocy
Ludowe obrzędy i zwyczaje, stroje, pieśni i tańce przetrwały dzięki ludziom, którzy przekazywali je z pokolenia na pokolenie. Są nieodłącznym elementem kultury, tradycji i codziennego życia. Przez intelektualną i duchową jedność z miejscem poznania następuje jedność z Ojczyzną. Są to korzenie, z których wyrastamy jako naród.
WIOSNA
To wyjątkowy czas. Jest nadzieją na nowe życie, o które należy się troszczyć i otaczać je opieką. Świętowanie rozpoczynało się Wielkanocą, a kończyło w dzień św. Jana. Szczególną rolę w podejmowaniu wiosną zabiegów magicznych odgrywały woda i ogień – żywioły o mocy oczyszczania i dawania życia. Powracał czas pracy na roli. Trzeba było przygotować jego nadejście i wszelkimi sposobami zapewnić urodzaj.
BOCIANY
Powinny powrócić do swoich gniazd najpóźniej na Święto Zwiastowania Pańskiego / 25 marca /. Ptaki te darzono szacunkiem, a w symbolice chrześcijańskiej łączono z pobożnością, czujnością i wiernością. Ten, kto pierwszy zobaczył przylatującego bociana, miał zapewnione szczęście. Na powitanie ptaków powracających z ciepłych krajów pieczono bułeczki w kształcie BOCIANICH ŁAP i wkładano je do gniazd. Funkcję ofiary zapewniającej urodzaj pełniły także ulepione z ciasta miniaturowe narzędzia gospodarskie, np. brony czy pługi.
PIERWSZY WIOSENNY GRZMOT był znakiem, że siły ciemności i chaosu zostały pokonane.

TOPIENIE MARZANNY
Morena, marzaniok, śmierć, śmierztecka, śmietka, śmierci cha – to określenia, jakie nadawano kukle marzanny. Orszak dzieci niosących gałązki jałowca obchodził z marzanną wszystkie domy we wsi. Po drodze podtapiano kukłę w każdej napotkanej wodzie. Kiedy zapadł zmrok, marzannę przejmowała młodzież. Przy zapalonych gałązkach jałowca wyprowadzano śmierć poza granice wsi, odzierano z ubrania, podpalano i płonącą wrzucano do wody.

ZIELONY GAIK W ZAGRODZIE
Kiedy wypędzono zimę należało obrzędowo wprowadzić, do gospodarstw domowych wiosnę w postaci zielonej gałęzi lub drzewka – GAIKA - MAIKA Była to mała choinka ustrojona we wstążki, świecidełka oraz kolorowe papierki przeplatane słomką. Z tak udekorowanym gaikiem, śpiewając odpowiednie pieśni obrzędowe, chodziły kilkuosobowe grupki dziewcząt i chłopców zaglądając do każdej zagrody i prosząc o drobne datki.
ŚWIĘTA KATOLICKIE mają swoiste tradycje.

NIEDZIELA PALMOWA
W kościele wspomina się triumfalny wjazd Chrystusa na osiołku do Jerozolimy, podczas którego uradowany tłum kładł na drodze przed Nim płaszcze i zielone gałązki. W obchodach tego dnia najważniejsze jest święcenie palm i procesja.
PALMY tworzone są z witek wierzbowych, gdyż wierzba jest drzewem, które wiosną najwcześniej budzi się do życia, a w symbolice Kościoła jest znakiem zmartwychwstania i nieśmiertelności dusz. W Wielką Sobotę palmy są palone, a popiół z nich jest używany w Środę Popielcową do posypywania wiernym głów.

JEZUSEK PALMOWY
Obecnie jedynie w Tokarni k/Myślenic można zobaczyć w Niedzielę Palmową barwną procesję, podczas której wożona jest w otoczeniu palm figura Jezusa na osiołku.

PUCHEROKI
Jest to zwyczaj związany z Niedzielą Palmową. Zachował się szczątkowo w niektórych podkrakowskich miejscowościach. Kiedyś był to zwyczaj krakowskich żaków, którzy przebrani chodzili w ten właśnie czas po domach bogatych mieszczan. Ponieważ w 1780 roku zabroniono im tego, przenieśli go na podkrakowskie wsie, a od nich zwyczaj przejęli wiejscy chłopcy. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa ”puen” /chłopiec/. Pucherok ubrany jest w odwrócony do góry futrem kożuch, opasany słomianym powrósłem, na głowie ma stożkowatą czapkę z tektury, z której zwisają wstążki opadające na twarz wysmarowaną sadzą. Odwiedzają domostwa chodząc w gromadzie i wygłaszają wierszowane oracje. Otrzymują za to od gospodarzy datki w naturze /jaja, placek, owoce/, a czasem drobne kwoty pieniężne.
WIELKI TYDZIEŃ
TOPIENIE JUDASZA
Ważnym dniem Wielkiego Tygodnia jest Wielka Środa. Młodzież, zwłaszcza chłopcy, topili tego dnia Judasza. Ze słomy i starych ubrań robiono wielka kukłę, którą następnie wleczono na łańcuchach po całej okolicy. Przy drodze ustawiali się gapie, którzy okładali kukłę kijami. Na koniec wrzucano „zdrajcę” do stawu lub bagienka. Wymierzanej w ten sposób sprawiedliwości stawało się zadość.

TRIDUUM PASCHALNE – Trzy Święte Dni Rozpoczyna się Mszą Wieczerzy Pańskiej, osiąga swój szczyt w Wigilii Paschalnej i kończy się nieszporami Zmartwychwstania Pańskiego. W czasie Triduum Paschalnego kościół pogrążony jest w smutku z powodu męczeństwa i śmierci Chrystusa. Obowiązuje wówczas specjalna liturgia, a zwyczaje ludowe tego okresu są wyjątkowe.

GROBY
Zachował się w Krakowie zwyczaj związany z Wielką Sobotą. Tego dnia Krakowianie chodzą na „groby”, czyli odwiedzają w licznych kościołach urządzone tam symboliczne miejsca złożenia ciała Jezusa. Odbywają się również WARTY przy grobach, które być może nawiązują do wart żołnierzy rzymskich, którzy pilnowali grobu Chrystusa i byli świadkiem Jego zmartwychwstania. Wieczorem tego dnia „Zygmunt” oznajmia dzwonieniem Zmartwychwstanie Chrystusa, a po nim dzwonią wszystkie dzwony krakowskich kościołów.

ŚWIĘCENIE POTRAW
Ten zwyczaj kultywowany jest w Polsce od setek lat i sięga XIII wieku.Święcenie odbywało się w Wielką Sobotę początkowo w domach, ponieważ ksiądz święcił wszystko, co
przygotowała gospodyni. Później wierni zaczęli przychodzić do kościoła i tak pozostało do dzisiaj.
Co symbolizują potrawy umieszczone w święconce?
Baranek → Z czerwoną chorągwią z krzyżem jest symbolem Chrystusa zwyciężającego.
Jajka → symbol początku, zmartwychwstania i odrodzenia.
Chleb → symbol Chrystusa - "chleba żywego, który zstąpi z nieba". Kiełbasa → Mięso, z którego jest zrobiona, jest pamiątką ofiary z baranka paschalnego.
Chrzan → Ponieważ wyciska łzy z oczu, jest symbolem pokonania goryczy męki Chrystusa.
Zielone gałązki → Wiecznie zielone pędy są symbolem zmartwychwstania.
Baba wielkanocna → Rośnie na drożdżach, symbolizuje wzrastanie wiary, nadziei i miłości.

MISTERIUM WIELKANOCNE w Kalwarii Zebrzydowskiej
Role Chrystusa, apostołów, Szymona Cyrenejczyka, Piłata, rzymskich żołnierzy, żydowskich kapłanów i innych uczestników wydarzeń biblijnych odgrywają zakonnicy i mieszkańcy pobliskich wsi. Wszystko przebiega zgodnie z opisem zawartym w Piśmie świętym, a kulminacja następuje w Wielki Piątek. Tego dnia odbywa się sąd – Piłat wydaje wyrok. Jezus idzie do miejsca kaźni, spotykając św. Weronikę i upadając trzykrotnie pod brzemieniem krzyża. Przy stuku młotków, dochodzącym z kaplicy na Golgocie, narrator opowiada o ukrzyżowaniu Syna Bożego.
WIELKANOC Dla chrześcijan jest to najważniejsze święto w roku. Przekazuje ludziom przesłanie o zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią oraz o nadziei na zmartwychwstanie, którą nosi w sercu każdy wierzący. Tę symbolikę podkreślają zwyczaje kościelne i ludowe.

JAJKO WIELKANOCNE
Tradycja pisanek i dzielenia się święconym jajkiem sięga daleko w przeszłość. Już starożytni Persowie wiosną darowali swoim bliskim czerwono barwione jaja. Zwyczaj ten przyjęli od nich Grecy i Rzymianie. Rumuńskie przysłowie ludowe mówi:, „Jeśli my, chrześcijanie zaprzestaniemy barwienia jaj na czerwono, wówczas nastąpi koniec świata”. Czerwone pisanki mają ponoć moc magiczną i odpędzają złe uroki, są symbolem serca i miłości. Jajko jest formą najbardziej doskonałą. Najpopularniejsze techniki barwienia jajek to pisanki, kraszanki i malowanki.

ZAJĄC
W wielu kulturach, począwszy od starożytności, zając był symbolem odradzającej się przyrody, wiosny i płodności. Zwyczaj obdarowywania przez zająca pochodzi z Niemiec. W Polsce obchodzony jest w niektórych regionach. Według tradycji zając zostawia prezenty (zazwyczaj są to drobne upominki lub słodycze) w pierwszy dzień Świąt Wielkanocnych w koszyczkach ukrytych w domu lub ogrodzie i wyścielonych pociętą na paski zieloną bibułą.

ZABAWA NA „WYBITKI” Inaczej zwana walatką.
Polegała ona na toczeniu po stole pisanek lub kraszanek, albo stukaniu nimi o siebie. Stłuczone stawały się własnością posiadacza nienaruszonej.

EMAUS
Z Wielkanocą wiąże się tradycja odpustu zwanego Emaus. Najstarszy opis tego zwyczaju pochodzi z XVI wieku. Odbywał się on przy kościele św. Salwatora, w drugi dzień świąt.Nazwa zwyczaju pochodzi od miasteczka Emaus, do którego udał się Chrystus po swoim zmartwychwstaniu. Odpust jest pełen kramów z kolorowymi pamiątkami i zabawkami. Typowe zabawki emausowe to: gliniane dzwonki, drewniane ptaszki, koniki, piernikowe serca.

ŚMIGUS - DYNGUS
Lany Poniedziałek czy Poniedziałek Wielkanocny – to określenia drugiego dnia Świąt Wielkanocnych. Polewanie wodą ma długą historię i w polskiej tradycji obecny jest ponad 600 lat. Śmigus-dyngus symbolizuje pozimowe oczyszczenie, radość z przebudzenia się wiosny i oznaki kwitnącej przyrody.Przez dziesiątki lat Lany Poniedziałek kultywowany był głównie na wsiach, gdzie młodzi chłopcy z naczyniami pełnymi wody atakowali dziewczyny. Był to element zalotów, którego rodowód leży prawdopodobnie w pogańskich obrzędach kultu wiosny i płodności. Dzisiejszy Śmigus-dyngus pierwotnie składał się z dwóch zupełnie oddzielnych obyczajów. Śmigus polegał na smaganiu gałązkami panien na wydaniu, co miało zapewnić im płodność i dobre zdrowie. Im więcej oblewających i smagających wokół dziewczyny, tym większe miała ona powodzenie.
KUREK DYNGUSOWY
W Poniedziałek Wielkanocny odbywało się chodzenie z kurkiem po dyngusie, co oznaczało, że młodzieńcy wozili po wsi żywego koguta (kurka) na bogato przystrojonym, dwukołowym wózku do którego był przywiązany ptak. Na początku wykorzystywano żywego koguta, którego wcześniej karmiono ziarnem namoczonym w spirytusie. Dzięki temu ptak był bardziej podatny na wszelkie zabiegi wokół niego, nie wyrywał się. Zdolny był jednie do głośnego, charakterystycznego piania, któremu przypisywano znaczenie symboliczne. Z czasem żywego ptaka zastąpiono sztucznym, ulepionym z gliny, pieczonym z ciasta, wycinanym z deski lub dyni. Tradycyjnie wózek dyngusowy malowano na czerwono i zdobiono suszonymi źdźbłami zbóż, traw i kwiatów. W ten sposób obwieszczał wiosce zmianę pogody na wiosenną. Tak przygotowanego koguta przywiązywano do wózka dyngusowego i ruszano do obchodzenia domów we wsi.

SIUDA BABA
Dawny, polski zwyczaj ludowy obchodzony w Poniedziałek Wielkanocny. Współcześnie zachował się jedynie w podkrakowskich wsiach. Siuda Baba to mężczyzna przebrany za usmoloną kobietę w podartym ubraniu. Chodzi od domu do domu w towarzystwie Cygana i kilku krakowiaków, zbierając datki i szukając młodych panien by wysmarować je sadzą.

RĘKAWKA
Jest to odpust odbywający się przy kościele św. Benedykta, obok kopca Krakusa, w pierwszy dzień po świętach. Według legendy, nazwa pochodzi od noszonej w rękawach ziemi w czasie sypania kopca Kraka. Dawniej obrzęd odbywał się na kopcu, z którego Krakowianie zrzucali: orzechy, bułki, jabłka, obwarzanki, a nawet sypali pieniążki, które chwytali chłopcy bawiący się na jego trawiastych zboczach.
Okołoświąteczne zapewnienia i wróżby traktujemy z przymrużeniem oka. Gdyby było inaczej, poważnie naruszylibyśmy pierwsze przykazanie Dekalogu. Należy jednak mieć świadomość, że istniały. Nie wyrzekajmy się naszych korzeni, nie wyrzekajmy się naszej kultury.