Badanie funkcjonowania psychospołecznego 3,5 rocznego dziecka

RAPORT Z BADAŃ

PROJEKT BADAWCZY – OBSERWACJA I OCENA FUNKCJONOWANIA DZIECKA NA PRZEŁOMIE OKRESU WCZESNEGO DZIECIŃSTWA A OKRESU ŚREDNIEGO DZIECIŃSTWA (3,5 r. ż.)
W ASPEKCIE WYBRANYCH OBSZARÓW ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO

W badaniu 3,5 letniego dziecka wykorzystane zostały takie metody jak: obserwacja, wywiad (elementy nawiązania rozmowy z dzieckiem), sprawdzający rozwój komunikacji, mowy i rozwoju społecznego, wybrane formy zabaw oraz zadań o charakterze eksperymentu, których szczegóły będą opisane poniżej.

BADANY ASPEKT: ROZWÓJ JĘZYKA I INNYCH FUNKCJI POZNAWCZYCH (przeszukiwanie pola percepcyjnego, uwaga, koncentracja, pamięć, selektywność) oraz ROZWÓJ SPOŁECZNY/ EMOCJONALNY

JĘZYK RECEPCYJNY:

Wykorzystane techniki i metody badania:
wskazywanie elementów obrazka; nazywanie elementów; zadanie z poleceniem zawierającym przeczenie; rysunek z trzyetapowym poleceniem; grupowanie przedmiotów; odszukiwanie tych samych przedmiotów wśród innych; nazywanie rzeczy na podstawie ich opisu działania; rozpoznawanie nazw struktury przedmiotu.

Obserwacje:
Badane dziecko poprawnie wskazuje poszczególne elementy obrazka (uszy psa, drzwi domu, samochód w garażu, piłkę). Dziewczynka nazywa części ciała wskazane na obrazku i potrafi określić ich funkcje. Wypowiadane zdania są poprawne gramatycznie, mają podmiot i orzeczenie. W kolejnym ćwiczeniu dziecko poprawnie grupuje przedmioty (pokarmy, kolorowe koraliki, zabawki) według ich kategorii. Rozumie przeczenie – zadanie, którego polecenie brzmiało „Pokaż mi, który przedmiot nie jest zabawką.” zostało wykonane poprawnie. Wskazany został widelec.
W zadaniu, którego polecenie było dwuetapowe, dziecko bezbłędnie wykonało oba etapy (polegały one na narysowaniu kwiatuszka, a następnie używając żółtej kredki dorysowaniu słońca). Trzyetapowe zadanie także zostało bezbłędnie wykonane (polegało na wybraniu spośród kredek czerwonej i niebieskiej, kolejno narysowaniu serduszka i chmurki, a następnie włożeniu kredek do zielonego kubeczka) – należy zaznaczyć, że dziecko po drugim etapie zadania zapytało,
do którego kubeczka miało włożyć kredki. Kolorując kwiatuszka dziewczynka powiedziała „Ups, wyjeżdżam troszkę.” oraz „Bo (XXX [imię]) jeszcze czasami wyjeżdża.”.
W innym zadaniu, przeszukuje wpośród różnych kart z obrazkami tych samych, wskazuje je oraz odróżnia od innych (mówiąc np. „Ten miś jest brązowy, a ten nie”.). Zadanie, które polegało na odgadnięciu nazwy przedmiotu po przeczytaniu jego opisu (tego, jak działa lub do czego służy), dziecko dobrze sobie poradziło – odgadło: „Jest to coś, czym rysujesz” oraz „Pływa w wodzie”, natomiast nie odgadło „Pokazuje, jaki jest czas”.
W zadaniu sprawdzającym rozumienie przymiotników takich jak: długi, spiczasty, cienki, gruby, gęsty, szorstki, dziecko poprawnie wskazało przedmioty długie, cienkie, grube oraz szorstkie, po zapytaniu o znaczenie słowa spiczasty, także poprawnie wskazało przedmiot o tej cesze, natomiast nie rozumiało słowa gęsty.

Wnioski:
Dziecko całkowicie poprawnie wykonuje powyższe zadania przynależne do grupy wiekowej
3-latków oraz w bardzo wysokim stopniu poprawności wykonuje zadania z poziomu 4-letniego dziecka. Świadczy to o wysokim rozwoju języka recepcyjnego, ale także o wysokim poziomie funkcjonowania funkcji poznawczych. Przejawy zdań, które dziecko wypowiadało podczas wykonywanych zadań świadczą również o bardzo dobrym przyswojeniu sobie podstawowych funkcji gramatycznych języka oraz o używaniu zdań złożonych, dłuższych. Niektóre wypowiedzi miały charakter mowy egocentrycznej, co może świadczyć o początkach przyjmowania pewnych reguł i stosowania się do nich po ich wypowiedzeniu. Być może dziecko wcześniej słyszało od rodziców lub innych osób, np. informację, że ładnie koloruje, bo coraz mniej wyjeżdża za linie, następnie zapamiętało ten komunikat i dlatego użyło przytoczonego w obserwacjach sformułowania, które obserwator interpretować może jako zauważony przez dziecko własny błąd (słowo „ups” już o tym świadczy oraz „jeszcze czasem”- że dziecko ma świadomość, że jego dane zachowanie z czasem się zmieni). Dziecko rozumie polecenia, nawet kilkuetapowe, potrafi się do nich zastosować, odgaduje także niektóre zagadki, które wskazują na znajomość słów oraz funkcji pewnych przedmiotów. Wypowiadane przez dziecko zdania są jasne i zrozumiałe zarówno pod względem gramatycznym jak i logopedycznym (są wyraźne i zrozumiałe przez dorosłego). Możemy zauważyć tutaj także, jak dziecko używa jeszcze na przemian określenia własnej osoby – mówi o sobie w osobie trzeciej, ale także używa pierwszej osoby „ja”, co wskazuje na umiejętność stosowania tej naprzemienności.

JĘZYK EKSPRESYJNY:

Wykorzystane techniki i metody badania:
prośba opisu ostatnio odwiedzonego miejsca; pytanie o ulubioną zabawkę i uzasadnienie, co się dziecku najbardziej w niej podoba; nazywanie części ciała według ich przeznaczenia; przeczytanie krótkiej bajki z obrazkami – znanej dziecku i nieznanej oraz zapytanie o to co dzieje się na obrazku, co czują bohaterowie na obrazkach oraz co może się zdarzyć dalej.

Obserwacje:
Dziecko formułuje samo wypowiedź, potrafi opowiedzieć gdzie było i co widziało bez naprowadzania i zadawania dodatkowych pytań. Formułuje zdania składające się z wielu wyrazów (ok. 7). Słownictwo jest bogate na ten etap rozwojowy. Dziecko prawidłowo używa zaimków oraz liczby mnogiej. Rozumie polecenia i uzasadnia wybór zabawki. Potrafi wskazać część ciała po usłyszeniu opisu jej funkcji. W zadaniu z czytaniem książki dziecko w znanej sobie historii potrafi odtworzyć ją całą z pamięci oraz „wytknąć” błąd czytającemu, gdy celowo zmieni któryś
z czytanych wyrazów. W nieznanej historyjce dziecko potrafi opisać co dzieje się na obrazku, używa zdań składających się z kilku wyrazów (średnio 4-5). Rozpoznaje oraz nazywa emocje, jakie mogą przeżywać bohaterowie na ilustracjach (dziecko nie mówi np. „ona płacze”, ale „ona jest smutna”). Dziecko potrafi także opowiedzieć przyszły los dziewczynki. Uwzględnia także czas historii oraz dostrzega, że w przyszłości dziewczynka będzie starsza.

Wnioski:
Dziecko potrafi bardzo dobrze skomunikować się z druga stroną interakcji, potrafi opisać odwiedzone miejsce i sytuacje bez pomocy w postaci ukierunkowywania wypowiedzi. Używa zdań składających się z więcej niż 3 wyrazów, nawet 7 oraz używa bogatego słownictwa (ma spory jego zasób). Potrafi nazwać części ciała, znając ich przeznaczenie. Posiada umiejętność trafnego rozpoznawania i nazywania emocji, odróżnia je od ich przejawów (np. smutku od płaczu). Posiada dobrą pamięć oraz koncentrację uwagi. Także potrafi wymyślić dalszy ciąg historii i mimo niezdolności jeszcze do abstrakcyjnego myślenia, schematy poznawcze są już na tyle rozwinięte, że dziecko potrafi odnieść się do czasu przyszłego, odnieść się do wydarzeń z bajki i dopowiedzieć dalsze losy bohaterów. Ujmuje tutaj aspekt ciągłości płci (2 etap rozumienia rodzaju), który mówi, że mamy tę samą płeć przez całe życie – zgodny z wiekiem dziewczynki. Nie wszystkie wypowiedzi mają charakter egocentryczny. Dziecko ujawnia myślenie konkretne oraz wyobrażeniowe (tworzy umysłowe reprezentacje, mentalne schematy reprezentujące konkretne obiekty, zdarzenia). Dziecko cechuje się wysokim poziomem rozwoju w tym aspekcie.

BADANY ASPEKT: ROZWÓJ JA

Wykorzystane techniki i metody badania:
Badanie Modelem Selmana, który wyjaśnia problem samowiedzy zgodnie z podejściem poznawczo-rozwojowym; rozpoznawanie siebie na filmie; samoopis.

Obserwacje z badania Modelem Selmana:
Przedstawiono dziecku opowiadanie, którego główny bohater stał przed dylematem. Dziecku zadano szereg pytań, ułożonych w taki sposób, aby każde z nich odpowiadało kolejno pięciu wyróżnionym stadiom rozwoju. (Vasta; „Psychologia dziecka”, s. 495-496) oraz (Selman, 1980, s. 318-319). Dziecko odpowiedziało na pytania zgodnie z drugim stadium rozwojowym (czyli 1 poziom- 3-5 rok życia).
Wnioski z tego badania:
Dziecko odpowiada zgodnie ze znajdującym się przez niego stadium rozwoju.

Obserwacje z rozpoznawania siebie na filmie:
Dziecku podczas zabawy badacz przykleił niezauważalnie dużą naklejkę na czole, wcześniej głaskając dziecko kilka razy po głowie. Całość zabawy została nagrana. Wykonano w przerwie inne ćwiczenie,a następnie odtworzono dziecku nagranie, gdzie wyraźnie był widoczny moment naklejania naklejki na czole dziecka. Dziecko rozpoznało siebie na nagraniu i dotknęło swojego czoła w celu odszukania i odklejenia naklejki.
Wnioski z tego badania:
Dziecko posiada umiejętność rozpoznania siebie, które jest wyższym etapem niż rozpoznawanie siebie w lustrze. Dodatkowym istotnym elementem jest tutaj odroczenie w czasie. Dziecko potrafi zauważyć i wywnioskować z nagrania odtworzonego po przerwie, że było obecne w zabawie
z badaczem widocznej na nagraniu, rozpoznaje siebie i przekłada widoczną sytuację na obecny stan.
Obserwacje z samoopisu:
Dziecko spytane „Jaka jesteś? Powiedz mi coś o sobie.” powiedziało, że ma pieska, ma różową bluzeczkę z myszką oraz że lubi rysować.
Wnioski:
Dziecko odpowiada na poziomie okresu wczesnego dzieciństwa (okres przedoperacyjny w stadium rozwoju wg Piageta), czyli zgodnie ze swoim wiekiem, ponieważ odwołuje się do cech wyglądu zewnętrznego, posiadanych przedmiotów i preferencji. Natomiast widoczny jest tutaj moim zdaniem także lekkie wkroczenie w kolejne stadium, gdzie istotą są m.in. cechy zachowania
i zdolności, które dziewczynka ujęła określając swoje preferencje „Lubię rysować”. Wykazuje zatem wysoki rozwój w tym aspekcie.

BADANY ASPEKT: ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

Wykorzystane techniki i metody badania:
rysowanie postaci; rozpoznawanie patyczków długich/ krótkich, większej ilości/ mniejszej, dużych klocków i małych; podanie swojego wieku; wskazanie liter/cyfr; nazywanie kolorów; rozpoznawanie analogii typu „tatuś-chłopiec / mama-???; lód-zimno/ ogień-???”.

Obserwacje:
Dziecko rysuje postać składającą się z ok. 6 elementów (głowa, tułów, nogi, ręce, włosy, elementy twarzy). Wskazuje poprawnie patyczki krótkie i długie, rozróżnia większą ilość od mniejszej, wskazuje, który z klocków jest duży, a który mały. (Gdy użyłam słowa sześcian, dziecko spytało co to jest. Odpowiedziałam: Jest to figura przestrzenna – taka kosteczka -pokazałam klocek, a nazywa się tak, bo ma 6 ścian. Policzymy razem - i liczyłam razem z dzieckiem. Po policzeniu dziewczynka bardzo się ucieszyła i zauważyła, że drugi klocek też ma sześć ścian. Następnie chciała, aby zbudować z małych klocków dużą kostkę).
Dziecko po zapytaniu poprawnie podało swój wiek (dokładnie trzy i pół). Dziewczynka rozpoznała i wskazała liczby do 10 oraz niektóre literki. Poprawnie pokazała karty z kolorami – 5 kolorów.
Rozpoznała 2 na 5 analogii – 3 sprawiały jej kłopot.

Wnioski:
Dziecko wykazuje wysoki poziom zdolności rozwiązywania problemów. Wiele zadań wykonywanych przez nie poprawnie dotyczy dzieci od 4 roku życia. Analogie jedynie sprawiają jeszcze troszkę trudności. Zaskakującym faktem jest natomiast ciekawość wykazana w związku
z figurą przestrzenną, jaką jest sześcian. Dziecko wykazało gotowość i chęć do rozwiązywania problemów, proponowało własne pomysły oraz cieszyło się z pozytywnych rezultatów. Wykazywało dużą chęć współpracy. Zna też dużą ilość cyferek i potrafi odliczać kolejno do 10, nawet kilka razy próbowała dalej, co wskazuje na wysokie zdolności w tym aspekcie.

BADANY ASPEKT: PRZEJMOWANIE KONTROLI: ODPORNOŚĆ NA POKUSY I ODRACZANIE GRATYFIKACJI

Techniki wykorzystane w badaniu:
technika zabronionej zabawki i technika odraczania gratyfikacji.

Obserwacje:
Dziecko pozostawione w pokoju z atrakcyjną zabawką, jaką była dla dziewczynki interaktywna lalka wykazywało samoregulację, która pozwoliła pokonać pokusę zabawy nią. Sformułowano polecenie tak, aby posiadało dobry argument zakazu. Dziecko patrzyło na zabawkę, później
w przestrzeń przed sobą, na swoje nóżki i znowu na zabawkę. Mówiło do siebie „(XXX [imię]), nie wolno.”. Wytrzymała do czasu przyjścia badacza i nie uległa pokusie.
W technice odraczania gratyfikacji zostawiono dziewczynkę z jej ulubionym ciasteczkiem
i poinformowano, że może zjeść teraz jedno ciasteczko, lub poczekać chwilę i otrzymać dwa takie ciasteczka. Dziecko czekało do przyjścia badacza. Otrzymało dwa ciasteczka.

Wnioski:
Dziecko potrafi stosować samokontrolę. Przejmuje część kontroli wykorzystując mowę egocentryczną, która pozwala na powstrzymanie się dziecka od danej reakcji. W kolejnych stadiach będzie ona zinternalizowana i dziecko nie będzie musiało usłyszeć polecenia skierowanego do siebie na głos, lecz będzie ono uwewnętrznione. W odraczaniu gratyfikacji dziecko wykazało silną wolę, tutaj nie stosowało mowy egocentrycznej, a jednak wytrzymało. Dziecko nie jest w stanie określić strategii odraczania, ale w tym wypadku zastosowana przez dziecko była skuteczna.
Tak pozytywne wyniki mogą świadczyć o pożądanych cechach osobowości i późniejszych pozytywnych skutkach w radzeniu sobie, gdyż istnieje związek między prezentowaną przez dziecko w wieku przedszkolnym zdolnością odraczania gratyfikacji, a tym, jak później w okresie dorastania, rodzice oceniają jego zdolności poznawcze, społeczne i umiejętności radzenia sobie.

BADANY ASPEKT: ROZWÓJ RÓL ZWIĄZANYCH Z PŁCIĄ, ROZUMIENIE RODZAJU, STEREOTYPY PŁCI

Wykorzystane techniki i metody badania:
Pytania dotyczące etapów rozumienia rodzaju; grupowanie przedmiotów związanych
ze stereotypami płci – z wykorzystaniem kart z obrazkami przedmiotów należących poszczególnie do kobiety lub mężczyzny (np. torebka, szpilki, lalka, auto, narzędzia); pytania dotyczące cech płci (typu „kto zarabia więcej pieniążków- mama czy tata? Kto gotuje: mama czy tata? Itp.), wybór zabawek spośród podanych dziecku z zadaniem pytania, którymi chciałoby się bawić; wybór spośród 10 kart z wizerunkami 5 dziewczynek i 5 chłopaków 4 towarzyszy zabawy.

Obserwacje:
Dziecko mówi że jest dziewczynką. Dziecko zapytane czy jak dorośnie to nadal będzie dziewczynką odpowiada, że tak. Natomiast przy zaprezentowaniu dziewczynki w przebraniu chłopca oraz kota w przebraniu psa, po pokazaniu ich bez przebrania, nie zostały już rozpoznane jako dziewczynka i kot, ale jako chłopiec i pies.
W zadaniu z wykorzystaniem kart, dziecko grupuje przedmioty zgodnie ze stereotypem płci- torebkę przypisuje kobiecie, auto- mężczyźnie itd.
Cechy płci także przypisywane są do konkretnych płci- kto gotuje- mama, kto zarabia pieniążki- tata itd.
Wybór zabawek przez dziewczynkę był związany z płcią. Wybrała lalkę, różowego pluszaka oraz klocki. Autko oraz piłka zostały odrzucone (klocki potraktowałam jako „bezpłciowe”).
Spośród kart z wizerunkami potencjalnych towarzyszy zabaw, dziecko wybrało 3 dziewczynki
i jednego chłopca.

Wnioski:
Dziecko rozumie swoją tożsamość płci – poprawnie określa własną płeć (1. etap rozumienia rodzaju). Rozumie też ciągłość (stabilność) płci- że istnieje ta sama płeć przez całe życie (2. etap rozumienia rodzaju, w którym znajduje się również ze względu na swój wiek). Niezmienność (stałość) płci – że rodzaj nie zależy od zmian w wyglądzie, nie jest jeszcze dziecku znana (będzie prawdopodobnie w ok. 6-7 r. ż.).
Stereotypy płci są już dziecku znane (wpisują się w wiek badanego dziecka).
Wybór zabawek ze względu na płeć dziecka jest silnie widoczny. Dziecko w tym wieku wyraźnie się tym kieruje, a podstawy tej stereotypizacji w preferencji zabawek ze względu na płeć są już widoczne nawet u 9 miesięcznych dzieci.
Rozpatrując aspekt wyboru towarzyszy zabaw, dziecko wybiera jeszcze przeciwną płeć, ale przewaga w wyborze jest płci tożsamej ze swoją. Silnie zarysowany wybór zgodny ze swoja płcią będzie widoczny w ok. 4-5 roku życia.

BADANY ASPEKT: ZABAWA TEMATYCZNA I NAŚLADOWCZA ORAZ UDZIAŁ W GRACH Z ZASADAMI

Wykorzystane techniki i metody badania:
Wybór zabaw przez dziecko- propozycje zabaw przez dziecko i obserwacja; zabawa
z wykorzystaniem klocków-gofrów (klocki z dziurkami, które można ze sobą łączyć) oraz figurkami zwierząt i ludzi; gra w slalom z wykorzystaniem skakanki, hula-hop oraz pachołków.

Obserwacje:
Dziecko najczęściej wybiera zabawę w dom oraz zabawę w lekarza (ten sam wybór podczas badania oraz po zapytaniu mamy dziecka jakie zabawy zazwyczaj wybiera).
Dziecko używa różnych przedmiotów (np. klocków, kamyków) w znaczeniu symbolicznym (np. jako jedzenie). W zabawie z wykorzystaniem klocków, dziecko tworzy domek (dużą budę) dla psa, następnie przekształca budowlę, tworząc z niej dom i wprowadza do zabawy domowników (figurki ludzi). Gra w slalom wykazała, że dziecko po zapoznaniu się z zasadami gry, potrafi ich przestrzegać. W instrukcji poinformowałam dziewczynkę, że należy przejść po linii skakanki, następnie wrócić slalomem między pachołkami a następnie przejść przez koło (hula-hop) i pokazałam jak to zrobić. Dziecko bezbłędnie powtórzyło ćwiczenie.

Wnioski:
W wieku przedszkolnym następuje silny rozwój zabaw tematycznych i naśladowczych. Badana dziewczynka wykazuje zainteresowanie tymi zabawami, szczególnie zabawą w dom, lekarza oraz zwierzątkami. Przyjmuje i odgrywa w zabawach określone role, a także posługuje się słownictwem adekwatnym do sytuacji, co świadczy o rozwoju właśnie tego typu zabaw. Wykazuje pomysłowość w naśladowaniu ról oraz budowaniu symbolicznych przedmiotów w zabawie. W grach
z wykorzystaniem zasad także potrafi zastosować się do określonych i przyjętych reguł i wykonuje ćwiczenia poprawnie, naśladując osobę wykonującą zadanie jako pierwsza, ale także stosuje się do instrukcji.

Bibliografia:

1. Birch, A., Malim, T., (2004). Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. Warszawa, PWN.
2. Elkonin, D. B., (1984). Psychologia zabawy. Warszawa, WSiP.
3. Harwas-Napierała, B., Trempała, J., (2000). Psychologia rozwoju człowieka. Tom 3. Warszawa, PWN.
4. Kielar-Turska, M., (2004). Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny w: Psychologia rozwojowa człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. pr. zb. pod red. Harwas, B. H., Trempała, J., Warszawa., PWN.
5. Przetacznik-Gierowska, M., Włodarski, Z., (2002). Psychologia wychowawcza. Tom 2. Warszawa, PWN.
6. Schaffer, H. R., (2005). Psychologia dziecka. Warszawa, PWN.
7. Schaffer, H. R., (2006), Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość. Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
8. Siuta, J., (2005). Słownik psychologii. Kraków, Wydawnictwo Zielona Sowa.
9. Szewczuk, W., (1998). Encyklopedia psychologii. Warszawa, Fundacja Innowacja.
10. Vasta, R., Haith, M. M., Miller, S. A., (2004). Psychologia dziecka. Warszawa, WSiP.

Wioletta Kluczniok