Przyroda i nauczyciel w edukacji ekologicznej dziecka przedszkolnego

Przyroda już od wczesnego dzieciństwa jest najbliższa i najbardziej dostępna dziecku, stanowić więc powinna źródło jego przeżyć i wiedzy. Wpływa na cały organizm dziecka, zarówno na sferę fizyczną jak i psychiczną. Pod jej wpływem staje się ono silniejsze, odporniejsze na szereg chorób. To ona przywraca mu utracony apetyt, pogłębia jego sen, wzmacnia system nerwowy, pobudza aktywność całego organizmu. Niezastąpioną funkcję odgrywa ona w rozwoju ruchowym. Naturalne środowisko zawiera szereg niespodzianek w postaci powalonego pnia , kałuż, nierównej drogi, rowu, który trzeba, przeskoczyć. Wszystkie te „ atrakcje” wywołują u dziecka chęć pokonania ich, a przez to ćwiczą jego wolę, ambicję i motorykę. Przyroda inspiruje do zabaw ruchowych o tyle ciekawszych, że różnych w poszczególnych porach roku. Zimą dostarcza śniegu do lepienia bałwana, jazdy na sankach, nartach, latem umożliwia kąpiel w morzu, jeziorze, zabawy z piłką na łące czy w lesie.
Wszystkie te, zabawy obok „ czystych” funkcji zabawowych mają duże znaczenie dla wypoczynku, regeneracji sił, hartowania i wzmacniania. Umiejętności zdobyte poprzez zabawę sprzyjają takiemu stosunkowi dziecka do otoczenia, środowiska, które jest nacechowane rozmysłem. W obcowaniu dzieci z przyrodą występuje naturalny wzajemne przenikanie się elementów poznania i myślenia, społecznego działania i doznań emocjonalno – estetycznych, wyładowania fizycznej energii i potrzeby ruchu. Dziecko w wieku przedszkolnym realizuje swą intelektualną aktywność w dwojaki sposób: poprzez przyswajanie wiedzy o otaczającym świecie oraz przez samodzielne jej odkrywanie. Dokonywane przez dziecko odkrycia dostarczają mu materiału do tworzenia nowych pojęć, wzbogacają jego mowę o słowa, których desygnaty stanowi wszystko, co określamy mianem „ przyroda” jak i o nazwy czynności i procesów z nią związanych( wzrost, łodyga, roślina itp.). Świat przyrody dla dziecka jest przede wszystkim czymś nowym, tajemniczym, nieznanym, czymś co budzi u dziecka rozległą ciekawość, chęć poznania czegoś nowego zmusza do myślenia i zadawania pytań oraz powoduje silne przeżycia emocjonalne sprzyjające zapamiętywaniu. Dlatego też, dziecko w kontakcie z przyrodą, uczy się spontanicznie i naturalnie w każdych okolicznościach, niejako mimowolnie, a nawet przypadkowo. Okres przedszkolny jest ważnym etapem życia człowieka, wtedy bowiem zaczyna przyswajać podstawowe wiadomości o środowisku naturalnym poprzez bezpośredni z nim kontakt. „ Dziecko w wieku przedszkolnym nie chce poznawać świata w myśl zasady od teorii do praktyki, nie oczekuje też gotowych odpowiedzi na nurtujące je pytania, ponieważ jego rozwój wpisana jest potrzeba aktywnej konfrontacji z otoczeniem oraz należących do niej pytań i odpowiedzi”.( Smak 2006 s. 127) Dzieci poznają przyrodę wszystkimi zmysłami i reagują na nią w sposób spontaniczny, radosny, szczery i czynny. Po swojemu wyrażają zachwyt otaczającym pięknem przyrody, uśmiechem, okrzykiem, podskokiem, tańcem, śpiewem i reakcjami, których dorosły nie jest w stanie przewidzieć. Dziecko jest istotą ciekawą świata a przyroda jest naszym pomocnikiem w rozbudzaniu nowych zaciekawień i zainteresowań dziecka. Bezpośrednie zetknięcie z otoczeniem przyrodniczym wywołuje u dziecka zdziwienie, stwarza szerokie możliwości doświadczeń umysłowych w pływających na jego rozwój intelektualny. Kontakt z przyrodą budzi uczucia opiekuńcze i rodzi zamiłowanie do pielęgnowania roślin i zwierząt, dzięki czemu można wprowadzić podstawowe elementy ochrony środowiska. Konieczność poznawania przez dzieci świata przyrody, kształtowania pojęć przyrodniczych, postaw i zachowań prośrodowiskowych oraz zainteresowań i jego twórczej ciekawości jest ogromna, tak ogromna, że nie możemy mówić o prawidłowym rozwoju osobowości bez zastosowania tej drogi rozwoju. Świat przyrody, w którym żyje dziecko jest dla niego obiektem frapującym i niezwykle interesującym, ponieważ świat ten bardzo zróżnicowany.
Istnieje niezliczona ilość roślin i zwierząt a zadaniem nauczyciela jest umożliwienie dziecku poznanie tej różnorodności. Jakie rośliny i zwierzęta dziecko pozna , tak naprawdę nie jest istotne, ważne jest, aby poznało przedstawicieli różnych gatunków, tych bliskich i tych bardziej odległych, ale powinno poznać najbliższe otoczenie przyrodnicze, które w każdym miejscu jest inne. Dzięki znajomości własnego otoczenia dziecko może poczuć się odpowiedzialne za ten niewielki obszar naszego świata. Może także uczestniczyć w tym dziele, jeśli nauczy się obserwować i zadawać pytania , jeżeli uświadomi sobie, że stan środowiska zależy od każdego z nas. Doprowadzenie poprzez obserwacje do zrozumienia, że rośliny i zwierzęta przy całej swej odmienności posiadają wspólne cechy, podlegają tym samym prawom – rosną, rozwijają się i rozmnażają. Na etapie przedszkolnym dziecko powinno zdobyć elementarne wiadomości o różnorodności i jedności świata oraz poznać podstawowe procesy życiowe. Założeniem wychowania przedszkolnego jest między innymi postępowanie aktywizujące procesy rozwojowe dziecka. jednym z najskuteczniejszych czynników jest kontakt z przyrodą, która stanowi bogate źródło wrażeń, przeżyć, doznań, a także wywołuje chęć aktywnego działania. W kształtowaniu aktywności poznawczej dzieci należy uwzględnić ich możliwości w tym zakresie. Charakterystyczną cechą psychiki dziecka jest dominacja przeżyć emocjonalnych nad innymi przeżyciami, która powoduje niejednokrotnie zniekształcanie czynności umysłowych, a szczególnie nieprawidłowe uogólnianie. Dziecko obserwując przyrodę, dokonuje szeregu operacji umysłowych, takich jak: analiza, synteza, porównywanie, poszukiwanie cech różniących i wspólnych, aż wreszcie dochodzi do uogólniania, które jest podstawą tworzenia pojęć przyrodniczych o charakterze ogólniejszym. Świat przyrody jest znaczącym czynnikiem wpływającym na umiejętność koncentracji uwagi, która „ stanowi (...) miarodajny wskaźnik zainteresowania i potencjału dziecka.” ( Wood 2006 s. 67) Przyroda to sprzymierzeniec w rozwoju myślenia dziecka, ponieważ dziecko operując materiałem przyrodniczym w postaci jabłka, gruszki, ułatwia dziecku przeprowadzić operacje myślowe umożliwiające tworzenie się w jego umyśle pojęć np. owoce. W związku z tym, rolą nauczyciela jest nauczanie dokładnego obserwowania za pomocą kilku zmysłów, stworzenie warunków do dokładnej obserwacji, kształtowanie uwagi dziecka z mimowolnej na dowolną. Dziecko obserwując przyrodę zauważa pewne związki przyczynowo – skutkowe tego świata, np. robi się cieplej - topnieje śnieg. Ułatwia mu to odkrycie pewnej prawidłowości, że wszystko co się dzieje jest wynikiem pewnych wcześniejszych zdarzeń ściśle określonych, że nic nie dzieje się bez przyczyny.
W wieku przedszkolnym bardzo istotnym w życiu dziecka, gdzie następuje początek systematycznej , zorganizowanej edukacji rozwija się jego myślenie, które w tym okresie zaczyna być już czynnością wewnętrzną, ponieważ w konkretnych sytuacjach uruchamiane są wyobrażenia, kiedy aktywizowane zostają ślady pamięciowe zdobytych wcześniej informacji prostych i złożonych. „ W inteligentny sposób korzystają z wcześniejszego doświadczenia, tworząc plan działania – co jest świadectwem istnienia nie tylko pamięci, lecz także rozumowania.” ( Wood 2006 s. 71) W tym wieku „ uwaga, koncentracja i zapamiętywanie są czynnościami” ( Wood 2006 s. 73 ) czyli informacja przeznaczona do zapamiętania musi być zawarta w sensownym i celowym zadaniu, które dzięki swojej atrakcyjności skupi w sposób naturalny uwagę dziecka. Świat przyrody stwarza możliwości takiego działania na każdym kroku. Dzięki przyrostowi informacji i ćwiczeniom operowania nimi a także dojrzewaniu kory mózgowej , dziecko staje się zdolne do tworzenia i korzystania z prostych pojęć – stopniowo przechodzi z okresu przedoperacyjnego do okresu operacji konkretnych. Bardzo ważną rolę odgrywa przyroda w rozwoju wyobraźni dziecka. najlepiej to widać w jego zabawach, kiedy materiał przyrodniczy zamienia w statki, czarodziejskie laski, kosmiczne kamienie itd. Małe dziecko żywo reaguje na bodźce, które dostarczają mu przyjemnych wrażeń i radości. Przyroda przez bogactwo świata roślinnego zwierzęcego, przez zjawiska takie jak tęcza, gwiazdki śniegowe, itp. Kształtuje w dziecku poczucie piękna, zachwytu, wrażliwość artystyczną, miłość do otaczającej rzeczywistości. Ponadto zjawiska przyrodnicze wywołują u dziecka pasję poznawczą i badawczą, ponieważ kontakt z przyrodą pobudza jego zainteresowania światem ożywionym i nieożywionym, ćwiczy spostrzegawczość, wyrabia zmysł obserwacyjny, rozwija sprawność myślenia i mowy. Znajomość pewnych zjawisk atmosferycznych przyczynia się do samodzielności dziecka, prawidłowego ubierania się stosownie do temperatury otoczenia i swobodnego korzystania z walorów przyrody – świeżego powietrza.
Kontakt z przyrodą budzi uczucia opiekuńcze względem jej tworów, budzi zamiłowanie do pielęgnacji roślin i zwierząt. Dziecko od najmłodszych lat interesuje się przyrodą. Wszystko co żyje, porusza się, rośnie, wydaje dźwięki, ma interesujący kształt, barwę jest dziecku bliskie. Dzieci poznają przyrodę wszystkimi zmysłami i reagują na nią w sposób spontaniczny, bezpośredni, czynny i widać, że sprawia im to niekłamaną radość. Poznają przyrodę tym lepiej, im bardziej interesują się danym tworem przyrodniczym lub zjawiskiem. Poznawanie przyrody dostarcza dziecku wiele możliwości przeżywania nowych doznań i wzbogacania wiedzy, sprzyja rozwojowi umysłowemu i emocjonalnemu, wpływa na rozwój uczuć estetycznych, dziecko uczy się odczuwania i podziwiania piękna przyrody, a także uzewnętrzniania uczuć.
Podstawowym zadaniem nauczyciela jest dostarczenie dziecku możliwości poznania przyrody poprzez aktywny i bezpośredni z nią kontakt i jej zjawiskami. Dziecko powinno oglądać, szukać, zbierać, porządkować, porównywać, mierzyć, liczyć, obserwować, badać i eksperymentować. Tylko dzięki tym działaniom ma szansę w pełni poznać otaczający je świat. Przychylam się do słów: „ Jeżeli chcemy przyczynić się do harmonijnego i wszechstronnego rozwoju naszych dzieci - wychowanków, to świadomie zwróćmy uwagę na zbliżenie ich do przyrody, co pomoże w odkrywaniu jej piękna i znaczenia”. ( Frątczakowie 1979 s. 16 )
Aby uzyskać pozytywne rezultaty z kontaktów dziecka z przyrodą, musimy my dorośli czuwać i umiejętnie nimi kierować. To od nas przede wszystkim zależy, czy dziecko będzie wzrastało w poczuciu szacunku i podziwu dla piękna przyrody, stanie się jej miłośnikiem i opiekunem, czy też stanie się wandalem, który ją tylko będzie niszczył, bezceremonialnie i bez skrupułów wykorzystywał dla swych egoistycznych i krótkowzrocznych celów. Dlatego też edukację ekologiczna należy rozpocząć już w wieku przedszkolnym, ponieważ okres ten cechuje niezwykła wrażliwość na świat przyrody, zjawiska przyrodnicze, i otaczające środowisko. „ Nabyte wówczas przez dzieci doświadczenia rzutują na ich stosunek do zagadnień ochrony przyrody i naturalnego środowiska życia człowieka. Przy dobrej znajomości własnego otoczenia można się poczuć odpowiedzialnym za stan najbliższego środowiska”. ( Smak 2006 s. 128 )
Niezmiernie ważną rolę w edukacji ekologicznej dzieci w wieku przedszkolnym odgrywa nauczyciel, który posiada wiedzę, ale myśli krytycznie i twórczo, inspiruje dzieci do działania współuczestnicząc w procesie edukacyjnym. Wspólnie z dziećmi powinien przeżywać i odczuwać radość z odkrywania prawideł rządzących światem, powinien być empatyczny, niedyrektywny, innowacyjny, przyjmować postawę zaciekawienia światem, mieć pomysły. Nauczyciel powinien w chwilach trudności napotykanych przez dziecko udzielać mu wsparcia, zachęcać dziecko do działania. „ Kiedy natomiast dziecko bez pomocy wykonywało kolejny krok, opiekun starał się wycofać albo podnieść poprzeczkę, ; w następnych etapach udzielał dziecku mniej pomocy, i tak do momentu, w którym potrafiło ono samodzielnie poradzić sobie z zadaniem.” ( Wood 2006 s. 91 ) Tylko nauczyciel znający możliwości swoich dzieci może stosować zasadę „ o jeden krok dalej” ( Twardowski 2004 s. 199 ) Chodzi o to , by dziecko miało przy sobie kompetentnego nauczyciela , który nakłoni je do wykonywania czynności samodzielnie i umożliwi mu uzyskanie takich kompetencji, których nie byłoby w stanie same osiągnąć. Podczas poznawania świata przyrody i jego tajemnic taki nauczyciel z takim typem nauczania jest wręcz wymagany i nieodzowny.
Ponadto, powinien łączyć wiedzę o świecie przyrody, jego ochronie i zagrożeniach z kształtowaniem szacunku dla przyrody, wyrabianiem postaw przyjaznych środowisku a przede wszystkim rozwijaniu wrażliwości u dzieci, ponieważ tylko człowiek wrażliwy jest zdolny do podejmowania prawidłowych decyzji.
Kształtując postawy dzieci wobec przyrody i jej ochrony, nauczyciel powinien respektować system wartości etyczno – ekologicznych, a w związku z tym postawy odpowiedzialności wobec siebie samych, odpowiedzialności wobec innych i odpowiedzialności wobec środowiska.
To nauczyciel powinien pamiętać o:
- kształtowaniu opiekuńczej postawy dzieci wobec istot żywych i środowiska, - ukazywaniu walorów estetycznych przyrody oraz rozwijać zdolność postrzegania harmonii i dysharmonii poznawanych środowisk przyrodniczych, np. łąki, pola, lasu
- zaprzestaniu dzielenia elementów przyrody na gatunki pożyteczne i szkodliwe, gdyż powoduje to, że pierwsze chronimy a drugie tępimy,
- rozwijaniu umiejętności poznawanych środowisk przyrodniczych w sposób emocjonalny,
- ukazywaniu transcendentalnej wartości wszelkiego życia,
- prezentowaniu człowieka na właściwej pozycji we wszechświecie, uzależnionego od różnych otaczających go zjawisk przyrodniczych obserwowanych i odczuwanych bezpośrednio oraz zbliżonych dzieciom pośrednio,
- kształtowaniu współodpowiedzialności dzieci za stan hodowli, „ kącika przyrody” i otaczającego środowiska,
- angażowaniu dzieci do prac na rzecz ochrony środowiska, w najbliżej okolicy lub choćby w ogrodzie przedszkolnym.
Nauczyciel powinien pamiętać, że w toku poznawania przez dzieci otaczającej rzeczywistości: „ Należy stawiać przed dziećmi takie zadania, które wyzwalają w nich konieczność poszukiwania rozwiązań, aktywizują myślenie, wyzwalają inwencję, ekspresję twórczą, mobilizują do zastanawiania się, zadawania pytań i udzielania na nie odpowiedzi poprzez rozwiązywanie problemów. Jeżeli aktywność dziecka zostanie połączona z przeżywaniem i działaniem, wiedza i umiejętności zdobyte tą drogą będą zrozumiałe i trwałe”.( Łada – Grodzicka 2000 s. 11)

Literatura;
1. Frątczak E. i J. (1979) Kącik w wychowaniu przedszkolnym WSiP Warszawa.
2. Łada- Grodzicka A. (2000) ABC... Program wychowania przedszkolnego XXI wieku WSiP Warszawa
3. Smak E. (2006) Nauczyciel w edukacji przedszkolnej Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego Opole
4. Twardowski A. ( 2004) Strategie nauczania wspierające rozwój psychiczny dziecka (w) Wychowanie w Przedszkolu nr 4
5. Wood D. ( 2006) Jak uczą się i myślą dzieci Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków.