Jak prowadzić kompleksową pracę z uczniem agresywnym, rodzicami i nauczycielem? na podstawie książki Ewy Sokołowskiej "Jak postępować z agresywnym uczniem - zmiana sposobu myślenia i postępowania"

Agresja (łac. aggresio – napaść) – w psychologii określenie zachowania ukierunkowanego na zewnątrz lub do wewnątrz, mającego na celu spowodowanie szkody fizycznej lub psychicznej. [Wikipedia]
Agresja jest to „wrogie, zaczepne zachowanie się; też: silne negatywne emocje wywołujące takie zachowanie. [Słownik Języka Polskiego]

Dziecko agresywne jest niewątpliwie kłopotem dla rodziców, nauczycieli i wychowawców. Często też jemu samemu nie jest z tą postawą najlepiej. Nikt bowiem nie lubi uczniów agresywnych - ani rówieśnicy, ani dorośli. Wzbudzają złość, strach i poczucie bezsilności. Sami nie zadajemy sobie trudu poznania mechanizmów wywołujących zachowania agresywne. Nie potrafimy prawidłowo reagować na agresję skierowaną przeciwko nam, ani gdy jesteśmy jej świadkami.

Książka Ewy Sokołowskiej pt: „Jak postępować z agresywnym uczniem - zmiana sposobu myślenia i postępowania” to rzetelny poradnik dla nauczycieli i rodziców, który przedstawia wiele przykładów historii z życia wziętych. Zawarta jest w niej wiedza psychologiczna, zwłaszcza podejście poznawczo-behawioralne. To podejście, w jasny sposób przekazuje prawdy, które dotyczą naszego zachowania (czyli tego, co jest behawioralne) oraz sposobu myślenia (tego, co poznawcze). Książka ukazuje wiele skutecznych sposobów postępowania z dziećmi, bazujących na teorii poznawczo – behawioralnej. Teorie te nie pozwalają na dopuszczanie do agresywnych zachowań lub skuteczne radzenie sobie z nimi, kiedy już się pojawią.

Książka składa się z 3 rozdziałów, mianowicie: „Zmiana sposobu działania”, „Zmiana sposobu myślenia” oraz „Jak wypracować sobie dobre kontakty z innymi”.

1. Zmiana sposobu działania

Pierwszy rozdział poświęcony jest podejściu behawioralnemu do agresji, a dokładniej zmianie sposobu postępowania nauczyciela, jeśli jego sposoby są nieskuteczne.
Według koncepcji behawiorystycznej zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w uczeniu się, kontakty interpersonalne są zależne od środowiska fizycznego i społecznego (system szkolny, sytuacja w rodzinie, środki masowego przekazu). Struktura zachowania człowieka jest w dużym stopniu kopią zachowania środowiska.
Rozważając problem agresji musimy zacząć od zadania sobie pytań:
• Co dokładnie robi dziecko, jak przejawia się jego agresywność?
• Gdzie zachował się w ten sposób, kiedy, w jakich okolicznościach? (miejsce, czas, okoliczność)
Nauczyciel musi dbać, aby żadne dziecko nie czerpało korzyści z przejawianej agresji, a może to zrobić tylko w momencie, gdy odpowie sobie na wyżej postawione pytania.
Warto uzupełnić sobie poniższą pomocniczą tabelkę:
CO ROBI DZIECKO?
MIEJSCE NIEWŁAŚCIWEGO ZACHOWANIA
CZAS
OKOLICZNOŚĆ ZAJŚCIA
• co się wydarzyło przed?
• co on dokładnie robił?
• co nastąpiło bezpośrednio po?

Nauczyciel musi pamiętać, że to co nastąpiło bezpośrednio po zachowaniu, warunkuje utrwalenie, bądź zaniechanie działania przez agresora – jest to tzw. warunkowanie sprawcze.
Ponadto w pracy z dziećmi agresywnymi niebagatelną rolę odgrywa behawioralna technika wzmacniania zachowań właściwych, która uznawana jest za najtrafniejszą w pracy z trudnymi dziećmi. Oznacza to, że człowiek, także uczeń dąży do osiągnięcia pewnych celów. W związku z tym można stosować system wzmocnień pozytywnych, w celu uzyskania określonego, pożądanego przez nas zachowania. Wzmocnienia pozytywne możemy kojarzyć z nagrodą, następstwem czegoś ważnego i przyjemnego dla jednostki. Behawioryści wykazali, iż bardziej skutecznym wzmocnieniem do wywołania porządnych zachowań, są wzmocnienia pozytywne niż negatywne. Sztuka tych oddziaływań polega na tym, iż należy w odpowiedni sposób je dobrać. To co dla jednych będzie nagrodą, wzmocnieniem pozytywnym, dla innych uczniów może stanowić karę. Jeśli chcemy więc prawidłowo stosować system wzmocnień pozytywnych, musimy zdać sobie sprawę, co tak naprawdę będzie motywowało ucznia i będzie stanowiło dla niego rodzaj gratyfikacji. Stosując wzmocnienia pozytywne nauczyciel lub rodzic może przygotować sobie tabelkę „dobrego zachowania” i w nią wpisywać wszystkie, nawet drobne pozytywne zachowania ucznia/dziecka. Może też zdecydować się na „ignorowanie małych przewinień” - wówczas niektóre zachowania ucznia/dziecka może pominąć milczeniem, nie patrzeniem na dziecko, nie komentowaniem jego zachowania. Musimy także pamiętać, że wybieramy jedno, dwa lub trzy zachowania, które chcemy zmienić w pierwszej kolejności. Ważna jest tutaj „reguła krok po kroku”.
Uczeń musi mieć także możliwość i okazję do spędzania przyjemnie czasu z rodzicami, bądź nauczycielem (bez komentowania z ich strony, bez nakłaniania do robienia czegokolwiek, ale dla rozrywki i odpoczynku), by mógł czuć akceptacje jego osoby. Jest to tzw. „specjalny czas”. Dzieci potrzebują czasu i zróżnicowanej uwagi rodziców - tj. ignorowania złych zachowań i natychmiastowego pochwalenia zachowań pozytywnych. Pochwała, która jest adekwatna i natychmiastowa, mobilizuje do pracy. Poświęćmy więc sporo czasu na pochwały i „docenianie” właściwych zachowań.
Ciekawostka! Dzieci należy często chwalić, np. jeżeli kogoś ganimy n-krotnie, to dla równowagi - w celu podtrzymania dobrej relacji - powinniśmy po pochwalić przynajmniej półtora raza więcej.
Kolejną ważną rzeczą w pracy z uczniem agresywnym jest stosowanie procedury stop - czasowego unikania wzmocnienia, izolowania od wzmocnień pozytywnych – czyli należy dziecku pozostawić czas do przemyślenia swojego zachowania, jeśli nie robiło tego, o co je poprosiliśmy.
Z procedurą stop, jak i innymi technikami behawioralnymi ściśle wiąże się konsekwencja. Musi być ona natychmiastowa i skuteczna, czyli doprowadzona do końca. Reguły muszą być uczniom znane, a cele - jasne, np. jeżeli chcemy by uczniowie byli grzeczni, musimy nazwać przejawy tej grzeczności. Przede wszystkim należy stosować jedną miarę dla wszystkich, np. nie może być tak, że jedno dziecko zostanie ukarane za stanie na ławce, a drugie nie.
Inne sposoby pracy z uczniem to:
• działanie ucznia i świadomość pozytywnych i negatywnych konsekwencji
• rozważanie plusów i minusów różnych rozwiązań sytuacji problemowych
• głośne komentowanie tego, co się robi
• analizowanie tego, co się wie, a czego nie wie
• oczekiwanie trzech minut, zanim podejmie się działanie.
Nauczyciel/rodzic wydając polecenia powinien kierować się następującymi regułami:
• instrukcja powinna być konkretna, mało słów
• wskazane jest podkreślenie instrukcji gestem
• podczas wypowiadania instrukcji powinna być cisza
• mówienie spokojnym tonem
• instrukcja nie powinna sugerować możliwości wyboru
• brak pytań retorycznych
• na koniec trzeba dopilnować wykonanie instrukcji przez ucznia/dziecko.
Instrukcja nauczyciela powinna ułatwić dziecku samokontrolę, samouspokajanie i samoinstruowanie się.

2. Zmiana sposobu myślenia

Drugi rozdział poświęcony jest podejściu poznawczemu do agresji. W pracy z uczniami agresywnymi cenne jest przyjrzenie się naszym myślom jako hipotezom na temat rzeczywistości, siebie samego oraz przyszłości. Każdy z nas doświadcza błędów myślenia, czyli dokonuje zniekształceń poznawczych.
Takimi zniekształceniami może być np.
• myślenie dychotomiczne - boimy się popełnić błąd, bo to będzie oznaczać, że jesteśmy kompletnymi nieudacznikami
• nadmierne uogólnianie - to co zdarzyło się nam raz oznacza, że będzie się przydarzać wciąż i bez końca
• negatywna automatyczna myśl - dobry nauczyciel nigdy się nie zająknie
• czarne okulary - wybieramy tylko negatywne szczegóły i na nich skupiamy uwagę
• abstrahowanie selektywne - uwzględniamy tylko te informacje, które z góry pasują do założonej tezy
• katastrofizowanie - wyolbrzymianie negatywów do rozmiaru totalnej klapy i przewidywanie porażki
• różowe okulary - przeciwieństwo „czarnych okularów”
• syndrom ciągle podnoszonej poprzeczki - skaczemy i skaczemy, ale zawsze jest kolejny próg do przeskoczenia
• etykietowanie - cios w poczucie własnej wartości
• wyolbrzymianie i minimalizowanie - możemy słyszeć komplementy i szczere pozytywne informacje zwrotne ze strony uczniów, ale je pomniejszać
• pochopność wnioskowania - przechodzenie od razu do konkluzji
• rozumowanie emocjonalne - potwierdzenie za pomocą emocji, coś silnie przeżywaliśmy
• trzebofilia - coś muszę, powinienem, wynikające z wewnętrznego przymusu
• przewidywanie przyszłości - błąd polegający na zgadywaniu, co inni mieli na myśli.
• tendencyjny wybór faktów - gdy zdarzy się coś dobrego, natychmiast to unieważniamy.
By poradzić sobie z negatywnymi, automatycznymi myślami, które mają zniekształcony charakter, należy przede wszystkim je wychwycić, dostrzec, że pogarszają nam w sposób znaczący nastrój i sprawdzać na bieżąco ich słuszność - dowody za i przeciwko - czyli arkusz obserwacji. Jeśli wiemy, że są one zniekształcone i błędne, to musimy sami sobie udzielić pomocy, by nie wypalić się zawodowo.
Inne techniki poznawcze, które możemy zastosować w konkretnej sytuacji, gdy przeżywamy depresję.
• technika trzech kolumn
1. dręcząca nas myśl
2. rozpoznane zniekształcenie poznawcze albo popełniony błąd myślenia
3. realistyczna odpowiedź
• myśli alternatywne
• technika postawienia się w roli przyjaciela - co jemu byśmy polecili?
Model poznawczy sposobu reagowania na wydarzenia życiowe tworzą 4 elementy: 1. myśl (treść poznawcza), 2. emocja, 3. odczucia płynące z ciała, 4. zachowanie, dlatego czasem postrzegamy coś jako agresywne, choć takie nie jest. Myślimy bowiem o tym, co nam się zdarza, używając modelu poznawczego: myśl (co pomyślałem?), emocja (co poczułem?), wrażenia z ciała i zachowanie. I traktujmy nasze myśli jak hipotezy, a nie jak prawdy.
Należy więc przełożyć część akcentów z myślenia o problemie na działanie - pokonywanie problemu. Kolejność działań jest wówczas następująca:
• poznajemy specyfikę trudności ucznia i nazywamy ją - wówczas przekładamy jego problemy na specjalny sposób postępowania
• poznawcza restrukturyzacja swoich przeżyć - obiektywizujemy problemy ucznia, nazywamy je, ale też szukamy bardziej specjalistycznej i kompleksowej pomocy.

3. Jak wypracować sobie dobre kontakty z innymi

Reguły skutecznej komunikacji:
• dwustronność - najpierw ja mówię, potem aktywnie słucham, czyli patrzę na rozmówcę, przyjmuję otwartą pozycję ciała, nie robię niczego innego w trakcie rozmowy
• mówić, nawiązując do wypowiedzi rozmówcy
• nie zadawać kilku pytań na raz
• układać pytania otwarte
• nie sugerować odpowiedzi pytaniem
• w pytaniach nie stosować słówka „dlaczego”
Bariery komunikacji:
• nieporozumienia - mówimy coś dobrego, a potem zastrzeżenia
• walka o rację - nie zawsze podejście rodzica do wychowania jest takie samo jak nauczyciela
• uprzedzenia i stereotypy - zbudowane na podstawie własnych doświadczeń szkolnych
Jeśli nasze działania, w tym rozmowy z rodzicami nie skutkują poprośmy o wsparcie dyrekcję lub bardziej doświadczonych kolegów.
Pamiętajmy, że należy precyzyjne oddzielić sferę zawodową od prywatnej, dostrzegać własne ograniczenia i nie brać wszystkiego na siebie (odpowiedzialność spada również na rodziców).
Przeżywana satysfakcja z wykonywania zawodu nauczyciela jest tym, co dodaje nam sił i skrzydeł, pomaga przezwyciężyć negatywne doświadczenia w pracy z uczniem. To właśnie spostrzeganie głębokiego sensu tego, co się robi, pozwala nam radzić sobie z trudnościami - również z agresywnym uczniem.