Dysleksja a problemy z komunikacją

WSTĘP

Komunikacja jest wszechobecna i wykorzystywana przez wszystkich: jesteśmy gatunkiem ludzkim dlatego, że w drodze ewolucji udało się nam osiągnąć umiejętność złożonej komunikacji społecznej. Tylko człowiekowi jest dana ta cudowna zdolność mówienia, słuchania, rozumienia i reagowania na przekazywane treści. Mowa ludzka jest kluczem do wiedzy, jest najstarszym sposobem porozumiewania się ludzi ze sobą.

TROCHĘ DEFINICJI

„Termin mowa jest pojmowany bardzo różnie w poszczególnych dyscyplinach naukowych. (...) mowa składa się z aktów porozumiewania się językowego. Mowa jest porozumiewaniem się językowym ustnym lub słownym, wykorzystuje bowiem kanał słuchowo – artykulacyjny do przepływu informacji”.
„Odbiór mowy polega na zidentyfikowaniu usłyszanych dźwięków, a następnie na powiązaniu ich z określona treścią. Percepcja mowy jest więc procesem złożonym, w którym uczestniczą:
• słuch fizjologiczny
• słuch fonematyczny, czyli umiejętność rozróżniania dźwięków mowy (fonemów)
• pamięć słuchowa wyrazów, tzn. wzorców słuchowych wyrazów
• umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami (wybór odpowiedniego pojęcia)
• umiejętność rozszyfrowywania związków występujących między wyrazami w zdaniu (rządu, zgody, przynależności), umożliwiająca zrozumienie poszczególnych wyrazów oraz treści całej wypowiedzi”.
„Czynności czytania i pisania stanowią wtórną w stosunku do mowy formę porozumiewania się językowego, pojawiają się, gdy mowa dziecka jest już ukształtowana i rozwinięta. Dlatego też definiując je, należy rozpocząć od czynności prymarnej, czyli mowy”. Czytanie i pisanie oraz mowa to bliźniacze formy komunikacji językowej. Różni je tylko kanał komunikacyjny, obecność odbiorcy – nadawcy, wymagania dotyczące precyzji językowej.
„Definicje dysleksji zmieniają się na przestrzeni ostatnich lat. Powodem tych zmian są coraz to nowsze badania nad mózgowymi mechanizmami dysleksji, coraz lepsze możliwości badawcze budowy, pracy mózgu i różnych jego obszarów, coraz to nowsze teorie na temat przyczyn dysleksji”.
Poglądy na temat dysleksji przez lata ewaluowały. Początkowo używano terminu „ślepota słowna”. Został on jednak skrytykowany, ponieważ okazało się, że przyczyną specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu mogą być nie tylko zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej , ale najczęściej są to zaburzenia rozwoju funkcji językowych.
„Mowę oraz czytanie i pisanie należy traktować jako procesy o charakterze interakcyjnym. Mowa, w aspekcie społecznym, ma bezpośredni charakter interakcyjny (wymaga jednoczesnej obecności nadawcy i odbiorcy). Porozumiewanie się zaś za pomocą tekstów pisemnych ma charakter potencjalnie interakcyjny, ponieważ kryteria ich formułowania są zawsze społeczne, zakładają istnienie mniej lub bardziej określonego odbiorcy”.
„Badania dotyczące powiązań między rozwojem mowy a rozwojem umiejętności czytania obejmują głównie analizę zaburzeń obu tych procesów. Fakty świadczące o powiązaniu zaburzeń czytania i mowy pochodzą z badań nad dziećmi oraz z badań nad afazją i aleksją u dorosłych. Te ostatnie wskazują na współwystępowanie zaburzeń mowy oraz czytania i pisania na skutek uszkodzeń sfer nakładania się korowych jąder analizatorów ośrodkowego układu nerwowego”.
Fakt, że zainteresowano się aspektem językowym dysleksji zawdzięczamy F. Vellutino. Sformułował on hipotezę deficytu werbalnego. Obecnie wielu naukowców i praktyków zaakceptowało definicję dysleksji, która została opublikowana w 1994 roku przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona. Brzmi ona następująco: „Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych: trudności te nie są czynnikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się rożnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często oprócz trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni”.
„W praktyce wyróżnia się najczęściej trzy typy dysleksji, przyjmując za kryterium podziału dominujące zaburzenie, które decyduje o jej klinicznym obrazie:
• dysleksja typu wzrokowego, gdzie występują przede wszystkim zaburzenia percepcji wzrokowej i pamięci wzrokowej
• dysleksja typu słuchowego, u podłoża której leżą zaburzenie percepcji słuchowej i pamięci słuchowej powiązane często z zaburzeniami językowymi
• dysleksja integracyjna – rozpoznawana jest wówczas, gdy rozwój funkcji percepcyjnych, badanych w izolacji, jest zgodny z wiekiem, natomiast zaburzony jest proces integrowania bodźców napływających z różnych zmysłów”.
Najczęstszym sposobem rozumienia relacji istniejących między dysleksją a innymi zaburzeniami rozwoju było tłumaczenie przyczyn dysleksji poprzez te zaburzenia, które jej towarzyszą. Spośród zaś wszystkich odchyleń od normy występujących znacząco częściej u dyslektyków niż u niedyslektyków szczególnie wiele uwagi poświęcono zaburzeniom mowy, zaburzeniom rozwoju uczuciowego, nieprawidłowej lateralizacji oraz zaburzeniom orientacji kierunkowej”.
„Rozwój mowy pojmowanej szeroko wymaga od dziecka aktywacji niezmiernie złożonych funkcji psychicznych i fizjologicznych. Przy czym, jeśli chodzi o stroną fizjologiczną procesów czytania i pisania, wielką rolę odgrywa tu sprawność funkcjonalna analizatorów: słuchowego, wzrokowego i kinestetyczno – ruchowego; od stopnia tej sprawności zależy umiejętność dokonywania w ich obrębie analizy i syntezy – niezbędnych w zdobywaniu tych umiejętności. Zaburzenia w funkcjonowaniu tych analizatorów stają się przyczyną dysleksji, tj. niepatologicznych zróżnicowanych form trudności, jakie przeżywają niektóre normalnie poza tym rozwijające się dzieci w toku opanowywania nauki czytania i pisania”.

DIAGNOZA

Dysleksja rozwojowa jest niewidoczna, jej rozpoznanie nawet podczas specyficznego badania diagnostycznego dostarcza wielu trudności.
Jednym ze sposobów diagnozowania dysleksji jest diagnoza fonologiczna, która mówi, że podstawowe zaburzenia dyslektyczne mają związek z rozwojem zdolności fonologicznych i dlatego warto poddać dziecko odpowiedniemu badaniu. Wyróżnia się 5 poziomów biegłości fonologicznej:
• znajomość prostych rymowanek wymagających jedynie właściwego rozpoznawania dźwięków
• świadomość rymów i aliteracji wymagająca wrażliwości słuchowej oraz umiejętności skupiania się na poszczególnych dźwiękach
• łączenie fonemów i podział sylab na fonemy, co wymaga świadomości, że słowa można podzielić na pojedyncze dźwięki
• segmentacja fonemiczna wymagająca dogłębnego zrozumienia, że słowa można rozpatrywać jako serię fonemów
• manipulacja fonemiczna wymagająca od dziecka nie tylko rozumienia natury fonemów, ale także umiejętności operowania nimi poprzez procesy dodawania, usuwania lub przestawiania.
Powracając jeszcze do pojęcia słuchu fonemowego. Jest to zdolność różnicowania dźwięków mowy, ich analizowanie i syntetyzowanie Spostrzeżenia słuchowe mogą kształtować się prawidłowo tylko wtedy, gdy analizator słuchowy jest anatomicznie nieuszkodzony i funkcjonalnie sprawny. Wszelkie defekty w obrębie poszczególnych części analizatora słuchowego zakłócają proces odbierania przez dziecko bodźców akustycznych.
W związku z tym diagnoza fonologiczna powinna dotyczyć następujących sfer:
• powtarzanie i rozpoznawanie zbitek wielosylabowych (nie tylko takich, które tworzą konkretne słowa
• segmentacja sylabowa, usuwanie przedrostków i przyrostków oraz usuwanie sylab
• segmentacja wewnątrzsylabowa np. rozpoznawanie nagłosu i wygłosu
• segmentacja fonemiczna np. łączenie, rozpoznawanie oraz usuwanie początkowych i końcowych fonemów.
Podobnie uważa Ewa Czapiewska, mówiąc: „Najczęściej pojawiają się doniesienia o związku zaburzeń czytania i niewystarczających umiejętnościach fonologicznych. Badania te dotyczą przede wszystkim trudności związanych z rozpoznawaniem rymów i aliteracji, rozpoznawania fonemów początkowych w wyrazach, usuwania i liczenia fonemów”.
Ważne, aby takie badanie pozwoliło zbadać poszczególne aspekty zdolności fonologicznych dziecka związane z procesem czytania. Przykładowe rodzaje testów i ćwiczeń:
• rozpoznawanie rymów
• ćwiczenia polegające na odnajdowaniu w grupie kilku słów jednego, które nie rymuje się z resztą
• poszukiwanie słów rozpoczynających się tym samym dźwiękiem
• szybkie wymienianie nazw przedmiotów
• testy płynności mówienia.
Podczas obserwacji zdolności słuchowych dziecka należy zwrócić uwagę na:
• problemy w odróżnianiu dźwięków
• kłopoty z usłyszeniem spółgłosek na początki, w środku lub na końcu słów
• umiejętność porządkowania dźwięków
• umiejętność łączenia dźwięków
• umiejętność segmentacji dźwięków.
W formułowaniu diagnozy dysleksji ważną role odgrywa logopeda. Jego zadaniem jest ocena przebiegu rozwoju i aktualnego stanu mowy dziecka. Stwierdzenie opóźnienia jej rozwoju, określenie wady wymowy, a także specyficznych trudności językowych pojawiających się często u dzieci dyslektycznych.

KOMUNIKACJA

Krasowicz Kupis twierdzi, że niewiele dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu posiada dobre umiejętności językowe i komunikacyjne. Autorka uważa iż dzieci z dysleksją cechuje niepłynność wypowiedzi – znacznie częściej nie kończą rozpoczętych zdań oraz robią pauzy w toku wypowiedzi, co jest objawem trudności z formułowaniem wypowiedzi językowej.
Cechy dysleksji w zakresie mowy to także:
• mylenie podobnych dźwięków
• słaba dykcja
• kłopoty ze składaniem liter i dźwięków w słowa
• słabe wyczucie rymów
• kłopoty ze składnia
• problemy z zapamiętywaniem nazw przedmiotów.
Wielu badaczy zajmowało się wpływem zaburzeń mowy na występowanie trudności w przyswajaniu czytania. Poniżej przedstawię przegląd rezultatów badań dostępnych w literaturze, uwzględniający różne rodzaje zaburzeń mowy:
1. zniekształcenia substancji fonicznej – dyslalii, potocznie zwanej wadą wymowy
Wydaje się, że na związek dysleksji z wadami wymowy zasadnicze znaczenie mają przyczyny owych wad. W przypadku nawykowej nieprawidłowej artykulacji lub problemów z wymową spowodowanych niewielkimi trudnościami ruchowymi („zbyt sztywny język”) prawdopodobieństwo wystąpienia dysleksji rozwojowej jest minimalne. Natomiast w przypadkach, gdy podłożem wad wymowy są problemy słuchowe, czyli trudności z różnicowaniem zbliżonych fonetycznie dźwięków mowy, a więc zaburzenia słuchu fonemowego, prawdopodobieństwo wystąpienia dysleksji rozwojowej staje się bardzo wysokie. Podobnie wysoka współzależność pojawia się w przypadkach, gdy przyczyną nieprawidłowej artykulacji są problemy ruchowe, dokładniej zaburzenia w pracy analizatora kinestetyczno – ruchowego, przejawiające się problemami z czuciem położenia narządów artykulacyjnych oraz z kontrolą drobnych ruchów języka, warg itp. Wówczas z dużym prawdopodobieństwem możemy oczekiwać u dziecka pojawienia się nie tylko specyficznych trudności w czytaniu, ale także w pisaniu – dysortografii i dysgrafii.
2. zniekształcenia formy językowej wypowiedzi oraz innych przejawów niewłaściwego funkcjonowania językowego i metajęzykowego, ujawniającego się błędami gramatycznymi i osłabieniem rozumienia
W Polsce A. Borkowska Z. Tarkowski prowadzili badania nad kompetencją lingwistyczną (zdolność posługiwania się językiem) i komunikacyjna (umiejętność skutecznego posługiwania się językiem w interakcjach społecznych) u dzieci z trudnościami w czytaniu. Rezultaty tych badań wykazały istotnie niższą kompetencję lingwistyczną i komunikacyjną u tychże dzieci. Zależności między kompetencją lingwistyczną, a czytaniem były wyraźniejsze i częstsze, a dotyczyły przede wszystkim rozumienia struktur gramatycznych, umiejętności stopniowania przymiotników, umiejętności klasyfikowania pojęć oraz umiejętności budowania zdań.
„Niektórzy badacze zwracają uwagę na osłabienie semantycznych aspektów języka u dzieci z trudnościami w czytaniu. E. Wiig i E. Semel dostrzegają u nich następujące deficyty semantyczne:
• brak wiedzy o znaczeniu wyrazu, koncentrowanie się tylko na jednej cesze wyrazu przy odczytywaniu jego znaczenia
• trudności w rozróżnianiu określonych zależności logicznych wyrażanych relacjami semantycznymi
• problemy ze świadomością zmian w znaczeniu wyrazu i transformacji semantycznych”.
A. Drath opisuje natomiast słabsze stosowanie prawideł gramatycznych i osłabienie rozumienia wypowiedzi słownych w opisywanych przez nią przypadkach dysleksji rozwojowej”.
3. opóźniony rozwój mowy”
Opóźniony rozwój mowy i zaburzenia czytania mają prawdopodobnie wspólna etiologię. U większości dzieci z zaburzeniami w czytaniu i pisaniu stwierdza się obecność różnego rodzaju zaburzeń mowy. Zniekształcenia formy językowej (w zakresie morfologii, syntaktyki i semantyki) obserwowane u dzieci z zaburzeniami czytania są efektem opóźnionego rozwoju mowy, a zwłaszcza opóźnionego przyswajania systemu językowego. Duże znaczenie dla przyswajania umiejętności czytania ma tzw. świadomość metalingwistyczna, opanowanie operacji umysłowych polegających na manipulowaniu elementami języka.
Najsłabszy związek można zaobserwować między zaburzeniami mowy o charakterze prostych zniekształceń substancji fonicznej (wady wymowy), którym nie towarzyszą zniekształcenia formy językowej.
4. zaburzenia percepcji słuchowej
J. Malendowicz uważa, że „na pojawienie się trudności w czytaniu mają wpływ zaburzenia mowy, polegające na zniekształceniach substancji fonicznej na skutek nieprawidłowej percepcji słuchowej, czyli zakłócenia autokontroli słuchowej własnej wypowiedzi”.
M. Snowling zwróciła natomiast uwagę na fakt, że dzieci z trudnościami w kategoryzowaniu dźwięków będą miały problemy z opanowaniem alfabetycznej fazy czytania (relacja litera – dźwięk), a przez to także fazy ortograficznej. Za ważne w procesie opanowywania umiejętności czytania uważa sprawności analizatora słuchowego, takie jak:
• umiejętność kategoryzacji głosek
• umiejętność segmentacji głosek
• prawidłowe funkcjonowanie pamięci fonologicznej.
Trudności w funkcjonowaniu kompetencji fonologicznej mogą także wpływać na kłopoty z leksyką. Wielu autorów wskazuje na fakt, że u dzieci dyslektycznych występują różne nieprawidłowości w zakresie nazywania obrazków i obiektów. Z drugiej strony badacze podkreślają, że dzieci przedszkolne ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju językowego gorzej niż ich rówieśnicy z grupy kontrolnej łącza słowa z desygnatami, a dzieci szkolne gorzej od rówieśników przypominają sobie listę znanych słów oraz mają trudności z wydobywaniem ich z pamięci.
Na podstawie dobrze rozwiniętego słuchu fonematycznego rozwijają się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej, które stanowią ważny mechanizm czytania i pisania. Badania przeprowadzone przez S. Borel – Maisonny we Francji ujawniły, iż ponad 50% dzieci dyslektycznych przebyło w dzieciństwie różnorakie zaburzenia mowy. U większości tych dzieci zaburzenia nie zostały wyrównane i przetrwały do wieku szkolnego. Sprawa wydaje się być oczywista na zasadzie przyjętego z góry założenia, że czytanie i pisanie stanowią wyższy etap rozwoju mowy. Jeśli więc dziecko wykazywało odchylenie od normy w pierwszym etapie tego procesu (etap „mowy ustnej” lub „mówionej”), to musi niejako wykazywać również nieprawidłowości w etapie drugim („mowy pisanej”)”.
Także badania przeprowadzone na grupach dzieci selekcjonowanych z punktu widzenia ich zaburzeń mowy potwierdzają te zależność. U dzieci z opóźnionym rozwojem mowy z reguły znacznie częściej niż w grupie kontrolnej występowała dysleksja oraz dysgrafia”.
Wielu autorów zwraca także uwagę na udział artykulacji, początkowo głośnej, a później cichej, w przyswajaniu sobie przez dziecko umiejętności pisania. Dziecko pisze tak, jak mówi, a zatem – że w piśmie jego muszą znaleźć bezpośrednie odzwierciedlenie wszelkie ewentualne wady artykulacji.

PRACA Z DZIEĆMI DYSLEKTYCZNYMI

W profilaktyce i terapii trudności w czytaniu i pisaniu uwzględnia się przede wszystkim usprawnianie funkcji percepcyjno – motorycznych i ich integracji, czasami akcentując prawidłową artykulację i różnicowanie dźwięków mowy. Pomija się przy tym najczęściej usprawnianie funkcji językowych, takich jak między innymi budowanie i rozumienie tekstów różnego rodzaju, rozwijanie umiejętności gramatycznych, właściwe rozumienie i tworzenie wyrażeń przyimkowych”.
Jak wynika z wielu badań naukowych, w większości przypadków dysleksji osłabiona jest zdolność przetwarzania informacji językowych, dlatego ważne jest jej usprawnianie. Istnieje wiele dowodów empirycznych na silny związek umiejętności posługiwania się rymami i aliteracjami (wyrazami zaczynającymi się na tę samą literę), a sprawnością w czytaniu i pisaniu. Dlatego zabawne ćwiczenia w tworzeniu rymów do wyrazów, podawanie wyrazów rozpoczynających się na tę samą literę czy wskazywanie wyrazu, który nie rymuje się z pozostałymi, mogą okazać się niezwykle pomocne w przezwyciężaniu trudności szkolnych. Szczegółowy dobór ćwiczeń powinien być skonsultowany z terapeutą.
Wskazówki dotyczące doskonalenia języka dziecka z dysleksją:
1. doskonalenie umiejętności fonologicznych dziecka:
• kształtowanie prawidłowego różnicowania i rozpoznawania słuchowego określonych głosek
• ćwiczenia pamięci słuchowej
• nauka kontroli słuchowej – można wykorzystać magnetofon
2. doskonalenie formy gramatycznej wypowiedzi.
O czym należy pamiętać, gdy się jest rodzicem lub nauczycielem dziecka dyslektycznego? Ogólne zasady postępowania wobec dzieci dyslektycznych sformułowane w postaci DEKALOGU dla rodziców dzieci dyslektycznych. Oto one:
Nie – „nie czyń bliźniemu, co tobie niemiłe”
I. Nie traktuj dziecka jako chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego.
II. Nie karz, nie wyśmiewaj dziecka, w nadziei, że to zmobilizuje je do pracy.
III. Nie łudź się, że dziecko „samo z tego wyrośnie”, „weźmie się w garść”, „przysiądzie fałdów"”, lub że ktoś je z tego „wyleczy”.
IV. Nie spodziewaj się, że kłopoty dziecka pozbawionego specjalistycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania i że skończą się w młodszych klasach szkoły podstawowej.
V. Nie ograniczaj dziecku zajęć pozalekcyjnych, aby miało więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go od systematycznych ćwiczeń.
Tak – „strzeżonego Pan Bóg strzeże”
VI. Staraj się zrozumieć swoje dziecko: jego potrzeby, możliwości i ograniczenia, aby zapobiec trudnościom szkolnym.
VII. Spróbuj jak najwcześniej zaobserwować trudności dziecka: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj się ze specjalistą (psychologiem, logopedą, pedagogiem).
VIII. Aby jak najwcześniej pomóc dziecku:
• zaobserwuj w codziennej pracy z dzieckiem, co najskuteczniej mu pomaga
• korzystaj z literatury i z fachowej pomocy nauczyciela-terapeuty, (w formie terapii indywidualnej lub grupowej)
• bądź w stałym kontakcie z nauczycielem i pedagogiem szkolnym.
IX. Bądź życzliwym, pogodnym, cierpliwym przewodnikiem i towarzyszem swego dziecka w jego kłopotach szkolnych.
X. Chwal i nagradzaj dziecko nie tyle za efekty jego pracy, ile za włożony w nią wysiłek. Spraw, aby praca z dzieckiem stała się przyjemna dla was obojga.
Wczesne zdiagnozowanie i rozpoczęcie terapii dziecka to szansa na uniknięcie dalszego rozwoju tego specyficznego zaburzenia i jego destruktywnego oddziaływania na młodego człowieka i jego otoczenie. Terapia logopedyczna to proces długotrwały, efekty i postępy nie pojawiają się natychmiast. Warto jednak pamiętać o tym, że nawet w dobie technologii informatycznych podstawą komunikacji międzyludzkiej pozostaje umiejętność czytania i pisania.

ZAKOŃCZENIE

Dzieci dyslektyczne na ogół nie różnią się poziomem inteligencji od swoich rówieśników, ale ich podstawowym problemem są trudności w nauce czytania i pisania. Dysleksja nie oznacza opóźnienia w ogólnym rozwoju intelektualnym. Dysleksja sprawia, że dziecko - przy zastosowaniu powszechnych metod nauczania - ma kłopoty z opanowaniem umiejętności poprawnego pisania i czytania. Dysleksji nie da się całkowicie wyleczyć, nie jest to także choroba, która mija wraz z upływem lat. Osoby z dysleksją w większym lub mniejszym stopniu nabywają umiejętności radzenia sobie z tą przypadłością. Z powoda dysleksji napotykają w życiu na rozmaite trudności, a umiejętność radzenia sobie z nimi zależy od cech osobowościowych jednostki i od tego, jaką pomoc otrzymują od rodziny i otoczenia. Zdecydowana większość dyslektyków wraz z upływem lat nabywa pewne umiejętności przystosowawcze, które umożliwiają im w miarę normalne funkcjonowanie, ale w niektórych sytuacjach (np. stresowych) problemy mogą ujawnić się z pełną siłą. W związku z tym często potrzebuje życzliwego wsparcia i zrozumienia, w niektórych przypadkach.

BIBLIOGRAFIA:

1. A. Balejko: Jak pokonać trudności w mówieniu, czytaniu i pisaniu. Białystok 1999.
2. G. Krasowicz: Język, czytanie i dysleksja. Agencja Wydawniczo – Handlowa AD, Lublin 1997.
3. H. Skibińska: Praca korekcyjno – kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu. WSP, Bydgoszcz 1996.
4. D. Mielcarek: Mini – max o dysleksji. Warszawa 2006.
5. E. Nowicka: Media – dysleksja – terapia pedagogiczna. Toruń 2010.
6. W. Brejnak: Dysleksja. PZWL, Warszawa 2003.
7. H. Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa 1985.
8. M. Żebrowska: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1972.
9. G. Reid: Dysleksja. LIBER, Warszawa 2006.
10. G. Broda, W. Tomaszewska: Z Dysleksją na ty. Jaworzno 2001.
11. E. Czapiewska: Trudności w czytaniu, a zaburzenia rozwoju mowy. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji.
12. M. Bogdanowicz: O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu. Lublin 2004.
13. G. Krasowicz Kupis: Językowe a nie fonologiczne deficyty w dysleksji. Bydgoszcz 2003.