Praktyczne wskazówki dla utrzymania dyscypliny w czasie lekcji - przygotowanie do lekcji i zarządzanie czasem

Utrzymanie dyscypliny w czasie lekcji jest istotną kwestią na każdym poziomie edukacji – niezależnie od tego czy jesteśmy nauczycielem w przedszkolu, szkole podstawowej czy ponadgimnazjalnej. Wielu pedagogów wypracowało sobie sposoby zarządzania uczniami i lekcją, które minimalizują problemy związane z brakiem dyscypliny, ale niektórzy z nas, zwłaszcza ci z mniejszą praktyką zawodową, mogą potrzebować wsparcia i porad ze strony swoich współpracowników, przełożonych, czy instytucji zajmujących się szkoleniem nauczycieli. W tym miejscu należy zauważyć, że choć można próbować ignorować kwestię braku dyscypliny, to ostatecznie należy się jednak z nią zmierzyć, gdyż nauczanie, i uczenie się, jest bardzo trudne – o ile w ogóle możliwe – w klasie, której nauczyciel nie jest w stanie kontrolować. Jak zauważa Marzano:
Nauczyciele mają do spełnienia wiele ról w typowej sali lekcyjnej, ale z pewnością jedną z najważniejszych jest rola osoby zarządzającej klasą. Efektywne nauczanie i uczenie się nie wystąpi w źle zarządzanej klasie. Jeśli uczniowie są niezdyscyplinowani, jeśli nie ma [wprowadzonych] zasad i procedur dotyczących zachowania, to chaos staje się zasadą. Nauczyciele mają [wówczas] problemy z nauczaniem, a uczniowie, najprawdopodobniej, przyswajają o wiele mniej niż powinni. W przeciwieństwie do tej sytuacji, dobrze zarządzana klasa to środowisko, w którym tak nauczanie, jak i uczenie się kwitnie. (tłumaczenie własne)(Marzano Robert J., Jana S. Marzano and Debra J. Pickering. (2003). Classroom Management that Works – Research-Based Strategies for Every Teacher. Alexandria: ASCD (1))

Nie ma niestety złotego środka, który spowoduje, że nagle wszyscy nasi uczniowie staną się zdyscyplinowanymi jednostkami, poświęcającymi całą swoją uwagę zadaniom lekcyjnym. Jest natomiast wiele sposobów, które mogą pomóc nam uzyskać, lub odzyskać, kontrolę nad naszymi uczniami i nad procesem nauczania.

Efektywne zarządzanie czasem może wpłynąć na jakość pracy każdego pedagoga. Aby upewnić się, że lekcja przebiega płynnie i bez zbędnej straty czasu, którego przecież nie mamy dużo, dobrze jest zaplanować wszystkie czynności – tak administracyjne, jak i te związane bezpośrednio z nauczaniem – z wyprzedzeniem. Z mojej praktyki wynika, że dobrze jest przygotować sobie, oczywiście przed lekcją, plan poszczególnych zajęć z zaznaczonym czasem na wykonanie konkretnych zadań. Plan ten może przybrać formę konspektu lub scenariusza, ale w moim przypadku to lista kilku punktów, które zamierzam zrealizować podczas danej lekcji. Może ona wyglądać, mniej więcej, tak:
1. dziennik, pytanie (7)
2. praca domowa (5)
3. słownictwo (5)! Kserówki!
4. czytanka (15)
5. słuchanie (10)
6. praca domowa – zadanie 1, 2, 3 (2)
7. podsumowanie (1)
Jak widać, ustaliłam czynności, które zamierzam wykonać w czasie zajęć lekcyjnych, jak również zastanowiłam się, ile czasu potrzeba mi na wykonanie każdej z tych czynności. Oczywiście, jest to czas orientacyjny, gdyż w trakcie lekcji może okazać się, że na sprawdzenie pracy domowej przeznaczymy nieco więcej czasu, a zadanie związane z czytanką nie zajmie uczniom kwadransa.

McLeod, Fisher i Hoover opracowali bardzo szczegóły spis przedstawiający zadania do wykonania przez nauczyciela przed każdą lekcją. Pozwolę sobie go przybliżyć:

Przygotowanie i dystrybucja materiałów
Co nauczyciel robi: Planuje z wyprzedzeniem – sprawdza czy ma wystarczającą ilość materiałów dla każdego ucznia. Kopiuje materiały dla uczniów, (...) przygotowuje materiały, (...) planuje podział na grupy, jeśli to konieczne.
Oszacuj ile minut potrzeba na zorganizowanie klasy – rozdanie materiałów, ustalenie gdzie pracują grupy i przemieszczenie się uczniów do wyznaczonych miejsc.
Wprowadzenie
Co nauczyciel robi: Decyduje, jaki jest cel lekcji; decyduje w jaki sposób (...) go wprowadzić; (...) co uczniowie mają osiągnąć; (...) kiedy uczniowie mają to osiągnąć.
Oszacuj ile minut potrzeba na wprowadzenie do lekcji
Instrukcje
Co nauczyciel robi:
Decyduje, jaką strategię wykorzystać – pokaz, wykład, (...) dyskusję, debatę czy inną.
Oszacuj ile minut potrzeba na [wybraną] strategię.
Przydzielanie pracy
Co nauczyciel robi: Decyduje o poleceniach i czasie potrzebnym większości uczniów na wykonanie zadania.
Oszacuj ile czasu należy dać uczniom na wykonanie zadania. Określ, czy zadanie musi być oddane przed końcem lekcji, czy też [niedokończone] staje się pracą domową do oddania w wyznaczonym terminie.
Zakończenie lekcji
Co nauczyciel robi: Decyduje o sposobie zakończenia lekcji. Planuje, że 5 minut przed końcem lekcji powie uczniom „kończcie pracę i posprzątajcie” (...)
Zaplanuj, że spożytkujesz ostatnie (...) minuty, aby podkreślić czego uczniowie się nauczyli, powiązać to z (...) tym, czego uczyli się wcześniej, powtórzyć, jakie mają obowiązki w związku z koniecznością dokończenia zadania i spraw, aby nie mogli się doczekać [kolejnej] lekcji.

Przed lekcją, dobrze jest określić które z zadań zostaną skrócone, lub pominięte, jeśli podczas lekcji okaże się, że nie wystarczy nam czasu na ich wykonanie. Należy również zastanowić się, jakie dodatkowe zadania możemy wykonać z uczniami, jeśli lekcja przebiega szybciej niż to założyliśmy.
(McLeod Joyce, Jan Fisher and Ginny Hoover. (2003). The Key Elements of Classroom Management – Managing Time and Space, Student Behavior, and Instructional Strategies. Alexandria: ASCD (28))

Niektórzy nauczyciele pomijają fazę przygotowania do lekcji, wierząc, że podręcznik nauczyciela dostarczy im odpowiedzi na wszelkie możliwe pytania, które pojawią się podczas lekcji, jak i zaproponuje rozwiązania, które będzie można zastosować, gdy – na przykład – pod koniec lekcji zostaje nam kilka minut, a zaplanowane zadania zostały już wykonane. Podręcznik nauczyciela jest niewątpliwie fantastycznym źródłem pomocy – i informacji – pod warunkiem, że zapoznaliśmy się z nim z odpowiednim wyprzedzeniem. Niewątpliwie lepiej jest unikać sytuacji, w której pod olbrzymią presją czasu szukamy odpowiedzi do zadań i okazuje się, że – nawet, gdy je znajdziemy – nie jesteśmy ich w stanie udowodnić, bo nie przeczytaliśmy tekstu zadania z podręcznika uczniowskiego, a w materiałach dla nauczyciela nie ma uzasadnienia odpowiedzi. Dobrze byłoby też sprawdzić, czy – w przypadku zadań dodatkowych – nie należy ich powielić przed lekcją i rozdać uczniom we właściwym momencie lekcji. Istotnym jest również, aby dokładnie zapoznać się z poleceniami z podręcznika, sprawdzić czy jesteśmy w stanie samodzielnie wykonać zadania i dopiero wówczas sprawdzić rozwiązania podane w podręczniku nauczyciela. W dobie ciągłych reform, nowe podręczniki są drukowane tak często, że zarówno w wersjach uczniowskich, jak i w wersjach nauczycielskich mogą zdarzać się błędy.

Rzeczą, w którą warto zainwestować jest zakup zegara ściennego do naszej pracowni. Przedmiot ten należy zawiesić w miejscu, gdzie łatwo możemy go zobaczyć, ale gdzie nie będzie on widoczny dla uczniów. Jeśli ten pomysł komuś nie odpowiada, należy upewnić się, że mamy zegarek, na który możemy dyskretnie zerknąć podczas lekcji, aby kontrolować upływ czasu. Zdecydowanie odradzam wielokrotne pytanie uczniów o godzinę, gdyż to my – nauczyciele – mamy mieć lekcję, w tym również jej tempo, pod kontrolą, a nasze pytania o czas do końca lekcji świadczą raczej o jej braku.

Ostatnią kwestią, którą można rozważyć jest przygotowanie sobie zestawu zadań dodatkowych, takich jak zagadki, quizy, czy krótkie ćwiczenia przedmiotowe, które można wykorzystać pod koniec zajęć, jeśli zostało nam trochę czasu po zrealizowaniu zaplanowanych działań. Zadania te nie muszą być bardzo wyszukane i mogą być wykorzystane, jako nagroda dla uczniów za ich sprawną pracę podczas lekcji. Mogą to być zadania z podręczników nauczycielskich, stron internetowych, czy materiałów, które wydawnictwa opracowują dodatkowo dla uczniów, jak i własne zadania autorskie.