Teatrzyk obrazkowy Kamishibai jako innowacyjna forma pracy w przedszkolu

I. Czym jest teatrzyk obrazkowy Kamishibai

Kamishibai (jap. kami – papier, shibai - sztuka) to inaczej „papierowy teatr”, nazywany również „teatrem obrazkowym” albo „teatrem narracji”. Większość kamishibai to bajki, baśnie lub opowiadania składające się z kilku lub kilkunastu ilustrowanych kart z tekstem na odwrocie. Ich prezentowaniu towarzyszy wyjątkowy nastrój, powstający za sprawą przenośnego teatru, przy pomocy którego ilustrowane opowiadania są przedstawiane w formie papierowych „slajdów”. Technika i walory takiego przedstawienia pomagają osiągnąć magiczny efekt koncentracji, a taka forma opowiadania to prawdziwie teatralne doświadczenie.
Gdy narrator odczytuje tekst i kolejno odkłada karty, przed widownią pojawiają się następne ilustracje utrzymujące zainteresowanie w aurze niezwykłości i magii.
Opowiadania kamishibai mogą być zarówno nowoczesne, jak i tradycyjne, a także wyrażać pedagogiczne podejście poprzez oparcie ich na takich wartościach, jak współpraca, miłość, przygoda, pomoc innym, odpowiedzialność, miłość do zwierząt i przyrody.

Kamishibai jest zatem techniką opowiadania, czytania wywodzącą się z Japonii, wykorzystującą kartonowe plansze z obrazkami i tekstem oraz drewnianą lub kartonową skrzynkę, – na wzór parawanu z teatrzyków marionetkowych - w której przedstawiane są kolejne fragmenty historii, bajki, opowiadania.
Karty z ilustracjami wślizguje się w okienko parawanu (jap. butai - scena) zamykanego i otwieranego z przodu przy pomocy dwóch lub trzech przysłon, które po otwarciu stanowią jego podpórki i zapewniają stabilność.
Parawan Kamishibai stanowi oprawę dla ilustracji i skupia na niej uwagę publiczności. W ten sposób opowieść zdecydowanie wyodrębnia się z otaczającej rzeczywistości. W przeciwieństwie do przewracanej kartki w książce, ilustracje Kamishibai pojawiają się przed odbiorcą, tworząc integralną całość. W zależności od opowiadanej fabuły zmiana ilustracji może być szybsza lub wolniejsza, ilustracja może być pokazywana dłużej, można do niej powrócić kilkakrotnie. Różne tempo zmian ilustracji to charakterystyczna cecha Kamishibai, dająca wrażenie ruchu jak w animowanym filmie.

II. Historia Kamishibai

Kamishibai wywodzi się z Japonii. Ta forma opowiadania powstała w tamtejszych świątyniach buddyjskich w XII wieku. Mnisi używali jej przy snuciu moralizatorskich opowieści, aby dzięki temu dotrzeć do publiczności, w dużej mierze niepiśmiennej.
W późniejszych czasach handlowcy-gawędziarze używali kamishibai, by zachęcić dzieci do zakupu słodyczy. Jeździli oni rowerami od wioski do wioski, pojawiali się także w miejskich parkach i innych skupiskach, gdzie przebywały dzieci. Z tyłu roweru zamontowany był mały drewniany teatr, za pomocą którego przedstawiali swoje opowiadania. Dzieci, które kupiły cukierki, mogły liczyć na najlepsze miejsca do oglądania i słuchania opowieści.
Wraz z pojawieniem się telewizji handlowcy-gawędziarze zniknęli z ulic Japonii. Potencjał kamishibai zaczęto jednak wykorzystywać do celów edukacyjnych w szkołach i przedszkolach. Tak oto rozpoczął się renesans tej sztuki. Doceniano coraz bardziej jej walory w zakresie nauczania, a ona sama rozprzestrzeniała się na tyle intensywnie, by w latach 90. XX wieku dotrzeć do Europy, Stanów Zjednoczonych i innych części świata. Szczególnie dużym powodzeniem kamishibai cieszy się w takich krajach, jak: Szwajcaria, Francja, Włochy, Holandia, Belgia, Kanada, Stany Zjednoczone.
Popularność kamishibai cały czas rośnie. Jego wyjątkowość i szerokie możliwości zwiększają grono miłośników zastosowania go w edukacji, a także terapii.
We współczesnym kamishibai zachowała się idea oraz dawna forma, treści natomiast dostosowywane są do aktualnych potrzeb i tradycji kulturowych.

III. Zastosowanie i możliwości

Przedstawienia Kamishibai stanowią doskonałą pomoc dydaktyczną oraz są świetną formą zabawy. Teatrzyk Kamishibai jest narzędziem edukacyjnym o szerokim zastosowaniu na różnych poziomach rozwijania umiejętności u dzieci, zarówno w przedszkolu, jak i w szkole ; sprawdza się ono m.in.
- nauce alfabetu,
- nauce opowiadania oraz czytania na głos,
- stanowi podstawę do rozwijania umiejętności pisania,
- a także doskonalenia umiejętności rysowania.
Poza tym doskonali takie umiejętności jak:
- słuchanie ze zrozumieniem,
- koncentrację uwagi,
- spostrzegawczość
- rozwija wyobraźnię.
- wzbogaca słownictwo,
- doskonali umiejętność poprawnego budowania zdań i dłuższych wypowiedzi.
Wykorzystując zasadę teatru obrazkowego dzieci mogą same wymyślać i ilustrować własne opowiadania lub ilustrować znane wiersze.
Ze względu na swoją praktyczność (poręczny teatrzyk składany w formie walizki) kamishibai można prezentować w rozmaitych miejscach, w których gromadzą się dzieci. Poza przedszkolami i szkołami znajdzie ono również zastosowanie w bibliotekach, domach kultury, szpitalnych oddziałach dziecięcych, a także w plenerze.

IV. Walory dydaktyczne

• Czytanie dzieciom
Dzięki kamishibai możemy stosować alternatywną formę czytania, która umożliwia jeszcze większe pobudzanie wyobraźni dzieci, skupiających się głównie na obrazkach. Forma małego spektaklu teatralnego:
- rozwija wyczucie języka,
- poszerza słownictwo,
- rozwija umiejętności interpretowania tekstu,
- dostarcza dziecku wzorów moralnego postępowania, umacniając jego wiarę w sprawiedliwość,
- jednocześnie bawi i uczy, zabierając uczestników w podróż do magicznej krainy teatru i literatury równocześnie.
Czytanie dzieciom od najmłodszych lat rozbudza w nich ciekawość świata, pomaga im zrozumieć siebie i innych oraz wyrabia nawyk czytania na przyszłość. Jest to szczególnie ważne w erze telewizji i komputerów, kiedy to dzieci nierzadko są od nich wręcz uzależnione, a pośpiech życia codziennego wypacza najważniejsze wartości.
• Nowatorskie metody nauczania zachęcające do kreatywności
Kamishibai wspomaga umiejętności promowania języka i kreatywności. Urozmaica kształcenie mowy komunikatywnej poprzez pełnozdaniowe wypowiedzi dzieci oraz ćwiczenie narządów mowy. Jego wysoce stymulujący charakter zachęca dzieci do:
- ustnych opowieści,
- czytania,
- tworzenia własnych historyjek,
- inspiruje do malowania obrazów
- przyzwyczaja dzieci do publicznych wystąpień.
Promuje ono także różnorodność metod nabywania umiejętności językowych i narracyjnych. Różnorodne tematy opowiadań kamishibai stanowią podstawę do rozwijania umiejętności pisania na każdym z poziomów, a dzieci mogą tworzyć i jednocześnie przyswajać wiedzę na dowolny temat. Wiele jednak zależy od inwencji prowadzącego zajęcia.

Przede wszystkim jednak kamishibai sprawia dużo radości oraz zwiększa pewność siebie, co prowadzi do poczucia sukcesu i wzmacnia strukturę grupy poprzez wspólne działania.
Teatrzyk zawiera dodatkowo kartę ze znakiem zapytania do wykorzystania w pracy z obrazkiem i w zabawie: można ją zastosować w dowolnym momencie, np. pytamy, co będzie dalej, zmieniamy zakończenie, oceniamy postępowanie bohatera i innych występujących postaci itd.
• Podnoszenie skuteczności kształcenia poprzez twórcze działania
Kamishibai to również doskonałe narzędzie do twórczej zabawy z dzieckiem. Na początek, aby oswoić dziecko z zabawą w ilustracje, możemy zaproponować dorysowanie przez dziecko własnego – alternatywnego zakończenia czytanej bajki lub po prostu pokusić się o jej dalszy ciąg, który, jak wiadomo, dzięki dziecięcej wyobraźni może być zaskakujący i rozciągnąć się w czasie i przestrzeni... Jednak największą frajdą dla małych artystów-ilustratorów jest wykorzystanie drewnianego teatrzyku Kamishibai do tworzenia ich Kamishibai – zarówno własnych wersji znanych bajek, jak i wymyślania autorskich historii.
Opowiadania kamishibai mogą być tworzone indywidualnie, w parach (jeden rysownik, jeden pisarz) w małych grupach lub jako projekt całej klasy. Mogą one powstawać w oparciu o:
- oryginalne pomysły,
- tematy związane z programem nauczania,
- aktualne wydarzenia,
- przyjemne doświadczenia i przeżycia,
- mogą także stanowić materiały pomocnicze do nauki z różnych dziedzin (np. języków obcych),
- propagowania zdrowego stylu życia, profilaktyki zdrowotnej itp.
Prezentacja opowiadania składa się z sekwencji slajdów, a sztuka jej prowadzenia wynika z wiedzy i doświadczenia, ponieważ obejmuje nie tylko przygotowanie ciekawych slajdów, lecz także uwzględnia cały zestaw zagadnień, takich jak forma i sposób mówienia czy emocje prowadzącego. Celem zawsze powinno być skuteczne dotarcie do słuchacza.

V. Przykłady aktywności dzieci na zajęciach z kamishibai :

– opowiadanie własnymi słowami gotowych baśni,
– czytanie na głos gotowych baśni,
– ilustrowanie znanych baśni lub innych opowiadań,
– wymyślanie własnych lub wspólnych opowiadań,
– pisanie scenariuszy,
– ilustrowanie własnych opowiadań,
– ilustrowanie i prezentowanie tematów związanych z programem nauczania,
– ilustrowanie i prezentowanie opowiadań w językach obcych.

VI. Jak używać Kamishibai ?

Teatrzyk kamishibai można wykorzystać do różnych form teatralnych, takich jak teatrzyk sylwet czy teatrzyk cieni. Jeśli wybieramy konwencję bardziej teatralną, możemy również dodać do „spektaklu” efekty świetlne, muzyczne, wydrukować bilety na przedstawienie, strzałki kierujące na widownię itp.
Teatralne Kamishibai wymaga od nas gotowości do zintegrowania tekstu, ilustracji i głosu, ewentualnie muzyki. Warto podjąć to wyzwanie – to co otrzymamy od naszych małych widzów w zamian, jest bezcenne.
Technika prezentowania kamishibai jest bardzo prosta: cały zestaw kart umieszcza się w specjalnie do tego przystosowanej ramie okienka teatrzyku, tak aby ilustracje były skierowane w stronę widzów, następnie przekłada się kolejno ilustrowane karty, jednocześnie czytając lub opowiadając tekst odpowiedni do danej ilustracji.

Oto trzy najważniejsze składniki udanego przedstawienia kamishibai:

Skrzynka „butai”

Drewniana skrzynia zwana „butai” wygląda prawie jak teatr marionetkowy. Z przodu posiada drzwiczki (składają się zazwyczaj z 2-3 elementów). Z tyłu jest otwarta. Posiada również (z prawej strony) pusty bok na włożenie bajki i swobodne przekładanie kart. Otwieramy ją dopiero w momencie, gdy chcemy opowiedzieć historię i zacząć pokazywać pierwsze ilustracje. Dodaje to tajemniczości. Skrzynię można również zakryć materiałem, tak by jeszcze bardziej zaciekawić widownię.
Jak zacząć najpiękniejszą opowieść dla każdego dziecka? Wypowiedz zaklęcie i pozwól by magiczna skrzynka Kamishibai przeniosła dzieci w dowolne miejsce, który Ty wybierzesz.

Karty kamishibai

Bajki drukowane są na sztywnym papierze. Jest to zazwyczaj kilka lub kilkanaście ilustracji w formacie A3 lub A4. Są one przygotowane w specjalny sposób. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że tył nie pasuje do przodu karty. Wszystko jednak się wyjaśnia, gdy bajkę układamy jako całość. Dzięki temu opowiadając bajkę (i widząc tylko tył kart) wiemy jaka jest ilustracja z przodu i mamy tekst, którym możemy się posiłkować opowiadając historię.

Miejsce

Przygotujmy wcześniej odpowiednie miejsce do naszej opowieści. Każdy widz powinien widzieć skrzynię. Najlepiej umieścić ją na wysokości wzroku widzów. Osoba opowiadająca siedzi z prawej strony ‚butai’, nieco z tyłu. Wszystko po to, żeby swobodnie przekładać kolejne karty, widzieć tył ilustracji (oraz tekst), a jednocześnie mieć kontakt z widownią, co jest jedną z kluczowych kwestii związanych z kamishibai.

Kamishibai w kilku krokach:

1. Teatrzyk najlepiej rozstawić nieco powyżej poziomu oczu widzów (np. na biurku, stoliku). Dzieci siedzą na podłodze lub na krzesłach przed nim.
2. Upewnij się, czy karty ułożone są w prawidłowej kolejności. Włóż je skierowane ilustracjami w stronę dzieci.
3. Otwórz teatrzyk i zacznij kamishibai.
4. Rozpocznij czytanie, przedstawiając tytuł.
Opcja 1 – zależna od wydawcy kart narracyjnych (unowocześniona wersja)
Tekst całego opowiadania znajduje się na ostatniej karcie i jest podzielony zgodnie z numeracją obrazków. Po przeczytaniu tekstu nr 1 wyciągnij ilustrację nr 1. Przed widownią ukaże się ilustracja nr 2, przeczytaj więc tekst nr 2 – i tak dalej aż do ostatniej ilustracji.
Opcja 2 – zależna od wydawcy kart narracyjnych
Tekst do aktualnie widocznej karty z obrazkiem znajduje się na karcie ją poprzedzającej (tekst do pierwszej karty – na odwrocie karty ostatniej). Gdy skończysz czytać tekst przypisany do obrazka z pierwszej karty, wysuń ją, a następnie włóż jako ostatnią (lub odłóż) i przeczytaj znajdujący się na niej tekst do kolejnego obrazka (na odwrocie karty nr 1 będzie tekst do ilustracji z karty nr 2), następnie wyciągnij kartę nr 2 i przeczytaj z niej tekst do ilustracji z karty nr 3 itd.
5. Gdy skończysz czytać, zamknij drzwiczki teatrzyku.
Kamishibai zawsze wymaga od prowadzącego swego rodzaju gry i otwartości na widzów/słuchaczy, gdyż stoi on naprzeciw publiczności i ma z nią bezpośredni kontakt wzrokowy. Kamishibai to jednak nie teatr, w którym aktor jest osobą pierwszoplanową.
W Kamishibai to zawsze historia, którą czytamy, jest najważniejsza i to ona tworzy więź z publicznością. Jest to cecha wyróżniająca Kamishibai, który dzięki swej wyjątkowej formie umożliwia współprzeżywanie czytanej historii, a więź, która dzięki temu zabiegowi nawiązuje się między nami a słuchaczem jest niezwykła.

BIBLIOGRAFIA
1. G. Gloton, C. Clero.: Twórcza aktywność dziecka. WSIP, Warszawa 1986
2. H. Mystkowska.: Rozwijamy mowę i myślenie dzieci w wieku przedszkolnym. WSIP,Warszawa1992
3. J. Zborowski. : Rozwijanie aktywności twórczej dzieci. WSIP, Warszawa1986
4. Z. Wójcik.: Zabawa w teatr: .Didasko, cop. 1996-1997
5. www.tibum.pl