Arteterapia - pojęcie, cele i wybrane rodzaje

Idea łączenia lecznictwa z dziedzinami sztuki sięga czasów starożytnych. Dowodów na to dostarczają egipskie papirusy, czy teksty greckie i rzymskie. Niektórzy badacze uważają, że koncepcja ta powstała przed narodzinami cywilizacji starożytnych.
Twórcą współczesnej arteterapii (również samego terminu) był brytyjski artysta Adrian Hill.
Termin arteterapia jest stosowany zamiennie z terminami terapia przez sztukę i terapia przez twórczość. Wszystkie wymienione terminy oznaczają kreację za pomocą środków wyrazu jakiejś dziedziny sztuki (arteterapia aktywna) oraz kontakt z wytworami sztuki (arteterapia receptywna) .
Arteterapia jest trudna do zdefiniowania ze względu na swoją złożoność oraz wielość i różnorodność rodzajów.
Arteterapia w wąskim znaczeniu obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych i nosi nazwę plastykoterapii. W znaczeniu szerokim obejmuje muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię, a ponad to działania terapeutyczne z wykorzystaniem teatru, filmu, oraz sztuk plastycznych, takich jak malarstwo, rzeźba, grafika i inne Arteterapię określa się jako układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i/lub podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki. Inna definicja opisuje arteterapię jako spontaniczną twórczość chorych, poddanych opiece terapeutów, lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki .
Arteterapia wykorzystuje różnorodne środki artystyczne, które pomagają pacjentowi w wyrażaniu swoich emocji. W arteterapii podkreśla się terapeutyczne znaczenie sztuki, co oznacza że tworzone w jej trakcie dzieło nie musi odpowiadać określonym kanonom estetycznym. Niektórzy autorzy podkreślają rolę świadomego i planowego działania, wykluczając wszystkie przypadkowe czynności, których za arteterapię uznać nie można.
Arteterapia ma charakter interdyscyplinarny co wynika z faktu, że dotyczy problemów i zagadnień, których wyjaśnienie często nie jest możliwe poprzez odwołanie się do tylko do jednej z nauk. Z uwagi na to, że arteterapia zajmuje się człowiekiem i wytworami jego działania, ale nie ogranicza się jedynie do „tu i teraz”, uzasadnione jest klasyfikowanie jej jako nauki społecznej, stosowanej, empirycznej i indukcyjnej. Zadaniem arteterapii jest poznanie i wyjaśnienie rzeczywistości oraz zachodzących w niej zjawisk, ale również określenie, jak tę wiedzę wykorzystać praktycznie w dalszym działaniu. Arteterapia, jako dyscyplina wiedzy i umiejętności wywodząca się z kręgów pedagogiki, psychologii i psychiatrii, korzysta z komunikacji werbalnej i pozawerbalnej i nastawiona jest na wszechstronną aktywność twórczą (plastykę, muzykę, dramę, taniec, literaturę piękną).
Do arteterapii zaliczamy muzykoterapię, terapię za pomocą sztuk plastycznych i tańca, oraz psychodramę, terapię przez teatr, biblioterapię a także terapie przez tworzenie Wspólną cechą powyższych metod jest celowe wykorzystanie środków artystycznych i procesów twórczych w terapii .
W odniesieniu do arteterapii można również mówić o jej funkcjach, wśród których wyróżnia się:
­ funkcję edukacyjną - dostarczanie dodatkowych wiadomości pełnej wiedzy i zwiększenie mądrości życiowej; dzięki temu konkretna osoba zaczyna pełniej orientować się w rzeczywistości, stawiać sobie nowe cele i podejmować najważniejsze problemy i skutecznie je rozwiązywać;
­ funkcję korekcyjną - wspiera przekształcenie mniej wartościowych lub wręcz szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe; może to być, na przykład zmiana negatywnego nastawienia do niektórych problemów szkolnych na pozytywne ustosunkowanie się do nich;
­ funkcję ekspresyjną - ma ona wpływ na ujawnianie tłumionych emocji, a jej oczyszczający charakter pomaga rozładować niekorzystne stany napięcia;
­ funkcję pragmatyczną - służy zapewnieniu jednostce podstawowych potrzeb, funkcja kompensacyjna ma na celu zaspokojenie nierealizowanych potrzeb jednostki, funkcja poznawcza uczy nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć;
­ funkcję regulacyjną - umożliwia zaspokojenie potrzeb samorealizacji oraz kompensacji.
Arteterapia znajduje zastosowanie w leczeniu osób niepełnosprawnych fizycznie bądź intelektualnie, zaburzonych psychicznie (depresje, lęki, uzależnienia, zaburzenia osobowości, autyzm, ADHD) lub niedostosowanych społecznie. Swoją rolę dobrze też spełnia w leczeniu problemów w relacjach międzyludzkich, zwłaszcza w sferze rodzinnej (głównie w przypadkach patologii, nadużyć seksualnych). Programy arteterapeutyczne z powodzeniem są wprowadzane w szpitalach i klinikach.
W arteterapii chodzi o to, by jednostka zaburzona osobowościowo (neurotyczna) nie koncentrowała się na subiektywnie przeżywanych niedostatkach, co zawęża jej horyzont działań i ogranicza zdolność rozumienia siebie, ale na widzeniu i budowaniu siebie jakby z góry, co umożliwia ocenę z dystansu. Przez widzenie z góry pacjent ma szansę zrozumieć siebie w kategoriach prawidłowego funkcjonowania psychologicznego.
Arteterapia, jak każde zaplanowane działanie dąży do osiągnięcia określonego celu. Celem pośrednim arteterapii jest ekspresja uczuć pacjenta, a celem finalnym powinny być pozytywne zmiany zachowania i postaw wobec siebie i innych. Nie jest jej celem stworzenie pięknego dzieła sztuki, (choć to także może się zdarzyć) ale przede wszystkim użycie różnych form sztuki, tak by pomóc sobie w osiągnięciu spokoju psychicznego.
Wspólne dla wszystkich rodzajów arteterapii cele to:
- redukcja lub usuwanie wewnętrznego napięcia
- wyrażanie niepoddającego się werbalizacji świadomego i nieświadomego materiału emocjonalnego
- wolne od lęku obchodzenie się z fantazjami
- wspieranie regresji w służbie ego
- funkcja stabilizująca, wspierająca poczucie własnej wartości w wyniku twórczego działania
- ekspresja traumatycznych treści za pomocą środków artystycznych
- poluzowanie neurotycznej obrony
- pobudzanie do aktywności i wzmacnianie wewnętrznej atrybucji kontroli („ja kształtuję swój świat”).
W arteterapii można wyróżnić następujące zasady:
- dobrowolność uczestnictwa w zajęciach i decydowanie uczestnika o swojej aktywności w proponowanych ćwiczeniach
- dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i niewerbalnej
- wyrażanie emocji ujawniające uczucia
- sprzeciw wobec rywalizacji, a więc silne podkreślenie braku podziału na zwycięzców i przegranych
- stosowanie różnych środków wyrazu, takich jak: śpiew, taniec, gra na instrumencie, malowanie, wchodzenie w rolę itp.
- zasada „tu i teraz” podkreślająca wagę doznań doświadczanych podczas zajęć .
Wśród pożądanych efektów arteterapii wymienia się m.in.:
­ ujawnienie odczuć - jest to proces twórczy (malowanie, rysowanie), który ułatwia ujawnienie wypartych często zalegających jakiś czas uczuć, które z różnych względów nie mogą być wyrażane w inny sposób; są to np. złość, lęk, niepewność, poczucie zagubienia;
­ oczyszczenie - ujawnienie uczuć w formie plastycznej powoduje jednocześnie pozbycie się ich, co przejawia się często jako uczucie ulgi, lekkości;
­ uświadomienie - namalowanie swoich uczuć, wyrzucenie ich z siebie powoduje ich uprzedmiotowienie w gotowym wytworze; autor rysunku poprzez jego oglądanie uświadamia sobie własny sposób przeżywania;
­ porównanie - w przypadku systematycznie prowadzonych zajęć arteterapii obrazki stają się jakby kroniką zmian zachodzących w uczniu.
Uczestnik zajęć poprzez stosowanie określonych środków artystycznych w bezpiecznych i sprzyjających warunkach powinien doświadczyć zmiany, wzrostu, rozwoju osobistego. Charakterystycznym dla arteterapii jest to, że relacja terapeutyczna zachodzi nie tylko między terapeutą a uczestnikiem zajęć, ale również między twórcą a tworzonym przez niego dziełem. Niezwykle istotne jest zatem by uczestnictwo w terapii oparte było na dobrowolnej zgodzie wyrażonej przez uczestnika zajęć. Terapeuta ma za zadanie stworzenie twórczej, pełnej akceptacji i poczucia bezpieczeństwa atmosfery oraz wspieranie uczestników zajęć.
Muzykoterapia to przemyślane i planowe używanie muzyki lub jej elementów w ramach relacji terapeutycznej w celu odbudowania, podtrzymania i wspierania zdrowia psychicznego i somatycznego oraz korekcji i wspomagania rozwoju .
Muzykoterapię definiuje się również jako formę psychoterapii, która wykorzystuje muzykę i jej elementy jako środki stymulacji, strukturalizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości człowieka .
Muzykoterapia jest jednym z najstarszych i najbardziej abstrakcyjnych rodzajów arteterapii. Charakteryzuje się kompleksowym i wielofunkcyjnym wykorzystaniem muzyki w procesie terapeutycznym .
W muzykoterapii wykorzystywane są instrumenty muzyczne lub nagrania. W ramach terapii za pomocą muzyki i jej elementów (dźwięku, rytmu) oddziałuje się na sferę emocjonalną oraz na ekspresję komunikatów niewerbalnych. Muzyka może działać uspokajająco, ale też aktywizująco i pobudzająco. Muzyka dostarczać może wielu przyjemnych przeżyć, pobudzać do marzeń, poprawiać samopoczucie, zapobiegać apatii i nudzie. Muzyka pozytywnie wpływa na reakcje człowieka, które pod jej wpływem stają się mniej chaotyczne i bardziej uporządkowane.
Muzykoterapię dzieli się na:
- muzykoterapię receptywną (praca psychoterapeutyczna, w której centrum działań leczniczych jest słuchanie muzyki w połączeniu z następującą po tym rozmową)
- muzykoterapię aktywną (uwaga skupia się na wykonywaniu muzyki, przeważnie w formie improwizacji) .
Inny podział muzykoterapii wyróżnia:
- muzykoterapię kliniczno-diagnostyczną, w zakres której wchodzą działania podejmowane przez specjalistów z dziedziny medycyny
- muzykoterapię naturalną, w której podstawowym materiałem muzycznym są dźwięki natury, np. szum potoku czy śpiew ptaków
-muzykoterapię spontaniczną, będącą wyrazem przeżywanych emocji
- muzykoterapię adoptowaną, wykorzystującą przypadkowy materiał muzyczny (np. muzykę nadawaną przez radio) w celu uspokojenie czy relaksu
- muzykoterapię profilaktyczną, stosowaną w celach zapobiegawczych, wykorzystującą odpowiedni materiał muzyczny w celu zaktywizowania lub uspokojenia pacjenta .
Teoretyczne podstawy terapii tańcem sformułowano w latach 60 XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Powstały pod wpływem teorii klasyków psychoanalizy (Freud, Adler, Jung) .
Według American Dance Therapy Association choreoterapia jest to terapeutyczne wykorzystanie ruchu jako procesu, poprzez który wspomagana zostaje emocjonalna i fizyczna integracja .
Istotną cechą choreoterapii jest silne powiązanie pomiędzy psychiką i ciałem na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
Inna definicja opisuje choreoterapię jako wykorzystującą ruch formę psychoterapii, której celem jest osiągnięcie przez jednostkę integracji psychofizycznej.
Wyróżnia się następujące rodzaje terapii przez taniec:
- choreoterapia ogólno kondycyjna skierowana do osób sprawnych fizycznie, mająca na celu poprawę ogólnej kondycji i sprawności fizycznej, stosowana w celach profilaktycznych
- choreoterapia sprawnościowa stosowana u osób z obniżoną sprawnością motoryczną i dyskoordynacją ogólną
- choreoterapia specjalna przeznaczona dla osób ciężko poszkodowanych fizycznie.
Zasady charakteryzujące choreoterapię to:
- improwizacja i ruch planowy (improwizacja zazwyczaj przybiera formę tematyczną lub ilustrującą przeżyte sytuacje lub emocje, natomiast ruch planowy skupia się na odtwarzaniu)
- intensyfikacja i personifikacja polegające na wyolbrzymianiu gestów i ruchów
- aktywna wyobraźnia uwalniająca skojarzenia jednostki w celu dotarcia do świadomych i nieuświadomionych doświadczeń poprzez ruch ciała.
Terapia tańcem wykorzystuje taniec i ruch – poprzez interakcyjne przeżywanie ciała i ruchu – oraz muzykę i media w ramach pracy terapeutycznej. Celem oddziaływania terapeutycznego jest odzyskanie, zachowanie i wspieranie zdrowia psychicznego, fizycznego i poznawczego oraz rozwijanie stabilnej tożsamości i autonomii.
Celami terapii tańcem są:
- uświadomienie sobie budowy własnego ciała
- pozytywne wzmocnienie obrazu własnego ciała
- wspieranie nowych doświadczeń związanych z ciałem i ruchem
- zwiększenie potencjału ekspresji, często ograniczonego lub zablokowanego, z powodu wstydu i niepewności
- zachęta do szukania własnych możliwości związanych z ruchem i ekspresją.
Najczęściej stosowanym w psychiatrii w ramach terapii zajęciowej rodzajem arteterapii jest terapia przez sztuki plastyczne. Najważniejszymi zaletami terapii przez sztuki plastyczne są brak ograniczeń, dostarczanie przestrzeni, swoboda wyboru materiałów oraz swoboda w ekspresji stanów emocjonalnych i wyrażaniu siebie .
Celem terapii przez sztuki plastyczne jest wzmocnienie twórczych impulsów w warunkach istniejących obciążeń życiowych, których następstwem może być ograniczenie umiejętności radzenia sobie z sytuacjami problemowymi i zachwianie zaufania do własnych zdolności ekspresji .
Terapia za pomocą sztuk plastycznych wykorzystuje różne techniki plastyczne. Jest to najbardziej powszechna forma arteterapii. Istotne znaczenie ma nie tylko samo dzieło, ale sposób jego wykonania i wybór techniki. Ekspresja plastyczna może przybierać bardzo różne formy w zależności od możliwości uczestników terapii: malowanie zarówno pędzlem, jak i palcami, stopami, rysowanie, lepienie z gliny, rzeźbienie, wycinanki, układanki i wiele innych sposobów. Ta forma terapii pomagać ma w likwidacji napięcia, odreagowaniu negatywnych emocji, integracji różnorodnych doznań oraz przykrych doświadczeń. Powstające dzieło jest obrazem osobowości autora, a dla niektórych osób może być jedyną formą uzewnętrznienia własnych przeżyć za pomocą symboli. Malowanie farbami, czy delikatne użycie ołówka pozwala na określenie przezywanych przez pacjenta emocji i jego samooceny. Dzięki technice malowania dziesięcioma palcami (z wykorzystaniem farby, pasty do zębów, mas solnych), kiedy nie ma ograniczeń technicznych, można skoncentrować się na wykonywanej pracy. Służy to relaksacji i wyzwalaniu twórczej ekspresji i pozytywnych postaw społecznych w grupie. Technika ceramiczna służy osobom upośledzonym, jak i chorym psychicznie, niekontrolującym emocji agresywnych. Glinę można modelować w dowolny sposób, a każdy drobny ruch, wgniecenie powoduje zmianę kształtu. Praca w pracowni ceramicznej działa uspokajająco na system nerwowy, uśmierza stany lękowe, depresję, pomaga w nawiązaniu kontaktu z otoczeniem. Można tu wyrazić uczucia w sposób niewerbalny, poprawić stan psychiczny i fizyczny (manualny). Plastykoterapia jest doskonała metodą dla ludzi skrytych, nieśmiałych, wycofujących się z kontaktów społecznych. Technika ta nie jest krępująca dla pacjenta i nie powoduje dyskomfortu jaki wiąże się z koniecznością odpowiadania na skomplikowane pytania. Coraz bardziej docenia się przydatność rysunku w procesie poznawania pacjenta. Jego rola jest nieodzowna w sytuacji, gdy diagnostycy czują się bezradni z powodu niskiej skuteczności testów mających wspierać procedury psychometryczne, konieczne do zrozumienia złożonych i często niezwykle subtelnych problemów. Istnieje przekonanie, że ekspresja wewnętrzna w postaci rysunku dostarcza informacji cennych nie tylko z diagnostycznego, lecz i z terapeutycznego punktu widzenia. Rysunek stał się znakomitą metodą oceny stanu psychofizycznego pacjenta, a także okazją do wyrażenia jego obecnych problemów i konfliktów. Interpretacja rysunków dostarcza wielu wskazówek dotyczących dojrzałości: fizycznej i poznawczej badanego, jak również pewnych aspektów jego osobowości oraz sposobów indywidualnego postrzegania świata.
Teatroterapia służy do wewnętrznego wzrostu i wzbogacenia osobowości człowieka. Definiowana jest jako spontaniczne przedstawienie teatralne, stosowane w celach terapeutycznych przy udziale osób z zaburzeniami charakteru. 2.68Teatroterapia może również polegać na oglądaniu spektakli. Odgrywanie w trakcie zajęć ról pozwala na zdobycie samowiedzy, rozwijanie wyobraźni i poczucia sprawstwa. Uczestnicy zajęć uświadamiają sobie własne przekonania i uczucia i posługując się mitem lub metaforą mogą wypróbować nowe sposoby zachowania. Dzięki temu możliwe staje się uwolnienie od wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie. Zajęcia dramowe pozwalają na nabranie dystansu do własnych przykrych przeżyć, uczą elastyczności w działaniu i reakcji na różnego typu sytuacje.
Można założyć, że teatroterapia to głównie autorskie programy rozwoju jednostki poprzez działania teatralne i parateatralne skoncentrowane na osobie.
Terapia teatrem dzieli się na:
- psychodramę, czyli spontaniczne przedstawienie sceniczne, które pozwala na uwidocznienie i ponowne przeżycie konfliktów interpersonalnych i intrapsychicznych w ramach terapeutycznych
- dramę rozumianą jako metodę pomocniczą w nauczaniu różnych przedmiotów szkolnych lub samoistną metodę kształcenia osobowości człowieka poprzez rozwijanie wyobraźni i wrażliwości, uczenie aktywnej twórczości, kształcenie umiejętności współpracy z innymi ludźmi
- pantomimę, czyli nieme widowisko sceniczne, w którym zdarzenia przekazywane są przez aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów, mimiki .
Psychodrama jest jedną z najczęściej stosowanych metod terapii psychiatrycznej. Metodę psychodramy stworzył S. Ferenczi, a rozwinął i rozpropagował J. Moreno.
Istnieją trzy rodzaje psychodramy:
- psychodrama synergistyczna – jest to seria spotkań terapeutycznych wspomagających wewnętrzny rozwój jednostek poprzez wykorzystanie tkwiących w człowieku możliwości
- monodrama – rodzaj psychodramy, w której udział bierze udział jedynie lider i protagonista
- socjodrama – najbardziej podobny do dramy rodzaj psychodramy, którego celem jest osiąganie zmian w obrębie grupy, polegający na tworzeniu improwizowanych przedstawień służących terapii .
Kolejnym rodzajem terapii teatrem jest drama. Drama stosowana jest w celu twórczego kształtowania jednostki. Dramy używa się na dwa sposoby:
- jako metodę pomocniczą w nauczaniu przedmiotów szkolnych
- jako samodzielną metodę, która poprzez rozwijanie wyobraźni i wrażliwości, uczenie aktywnej twórczości oraz kształcenie umiejętności współpracy z innymi, pozwala kształtować osobowość jednostki.
Trzecim rodzajem teatroterapii jest pantomima. Istnieje wiele rodzajów pantomimy, w zależności od zastosowania. Jednym z podziałów jest podział na:
- pantomimę klasyczną, która ma dwie postacie: służącą rozrywce komedię i prowokujący do refleksji dramat
- pantomimę terapeutyczną, która jest stosowana w psychoterapii, polegającą na przedstawianiu lub oglądaniu pantomim podczas sesji terapeutycznych.
Najprostsza definicja biblioterapii określa ją jako leczenie za pomocą książek. Inna definicja opisuje biblioterapię jako proces dynamicznej interakcji zachodzącej między osobowością czytelnika a literaturą, prowadzony pod kierownictwem osoby udzielającej pomocy i posiadającej odpowiednie wykształcenie w tym kierunku.
Biblioterapia ma na celu kształtowanie postaw społecznie oczekiwanych. Zmiany następujące w wyniku biblioterapii zachodzą w trzech płaszczyznach: zachowaniu, wierzeniach i uczuciach. W procesie biblioterapii, poprzez obcowanie z książką jednostka uczy się sposobów radzenia sobie w trudnej sytuacji.
Biblioterapia jest stosowana u pacjentów w każdym wieku. Efektami terapeutycznymi biblioterapii powinny być: rozbudzenie wyobraźni, rozwiązywanie własnych problemów, przywracanie równowagi emocjonalnej, wykształcenie pozytywnych wzorców osobowościowych oraz uświadomienie sobie własnych postaw i zachowań poprzez identyfikację z bohaterami literackimi.
Biblioterapia polega na oddziaływaniu na jednostkę lub grupę za pomocą specjalnie dobranego tekstu, co odróżnia biblioterapię nieświadomą od świadomej, będącej elementem celowych działań profilaktycznych, wychowawczych czy terapeutycznych. W terapii czytelniczej wykorzystuje się publikacje na określony temat, które mają pomóc dotrzeć do wnętrza pacjenta by móc podjąć próbę rozwiązania jego problemu. Powinno się ją realizować w warunkach dobrego samopoczucia, właściwego stanu zdrowia i z uwzględnieniem możliwości percepcyjnych danej osoby. Biblioterapia przyczynia się do rozwoju wyobraźni, poszerza sferę przeżyć, wpływa na poczucie własnej wartości i pomaga uwierzyć we własne możliwości. Zalecane jest obserwowanie pacjenta w trakcie zajęć i ewentualna zmiana literatury w zależności od aktualnego stanu pacjenta. W ramach biblioterapii stosuje się: czytanie głośne fragmentów książki (tekstu) przez pacjentów po którym prowadzi się rozmowę, słuchanie tekstów biblioterapeutycznych (aktywizujących bądź relaksacyjnych), poradnictwo biblioteczne (propozycje do samodzielnego czytania i rozmowa po lekturze), wieczory poezji. Za formę biblioterapii bywa uznawana również filomoterapia, która posługuje się zarówno słowem, jak i obrazem . Z biblioterapii wywodzi się poezjo terapia.
Istnieją trzy rodzaje biblioterapii:
- biblioterapia klasyczna – skierowana do osób bez zaburzeń emocjonalnych i somatycznych
- biblioterapia kliniczna – ma na celu poznanie przez jednostkę w procesie psychoterapii własnych uczuć i doznań
- biblioterapia instytucjonalna – polega na zastosowaniu relaksacji i dostarczaniu informacji na temat dolegliwości jednostki.
Dzisiejsza arteterapia posługuje się wieloma opisanymi i sprawdzonymi już metodami, które przynoszą pozytywne rezultaty w praktyce pedagogicznej. Spośród wielu z nich wymienić można kilka przykładów:
­ Metoda malowania dziesięcioma palcami Ruth F. Shaw – łączy plastykę z ruchem, opiera się na naturalnej skłonności dziecka do bawienia się substancjami o konsystencji błota, pozwala pokonywać lęki, uwalniać się od zahamowań, wzmacniać wiarę w siebie, pobudzać ekspresję;
­ Metoda dobrego startu Marty Bogdanowicz – wykorzystuje muzykę ludową z charakterystycznym dla niej materiałem melodyczno-rytmiczno-harmonicznym, która jest bliska pacjentowi i łatwa w percepcji, wpływa korzystnie na przebieg procesów związanych z motoryką, pamięcią, wyobraźnią, koordynacją percepcyjno-motoryczną;
­ Programy aktywności, świadomość ciała, kontakt i komunikacja Marianny i Christophera Knillów – przeznaczone do pracy z osobami z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego, jak i osób sprawnych (profilaktycznie), pozwalają uzyskać świadomość ciała (jako całości, jego poszczególnych części i powiązań między nimi), oraz powiązania ciała z przedmiotami, przestrzenią i innymi ludźmi, bardzo ważną rolę pełni w nich głos terapeuty wykorzystywany jako akompaniament;
­ Relaksacja aktywna Maurice’a Martenota i Christo Saïto w adaptacji Samy’ego Boskiego – przynosi poprawę w zakresie słuchania, skupiania uwagi, gotowości do pracy, polepszenia percepcji własnego ciała, relacji nauczyciel – uczeń i spójności klasowej, podkreśla się w niej rolę głosu terapeuty, nie stosuje się akompaniamentu, seanse składają się z ćwiczeń w postaci stojącej, leżącej, pogłębienia/powtórzenia i werbalizacji;
­ System percepcyjno-motoryczny Newella C. Kepharta – zajęcia pozwalające obserwować i ulepszać percepcyjno-motoryczne zachowanie dziecka, nawiązują do trzech głównych dziedzin rozwoju: wiedzy sensoryczno-motorycznej, kontroli wzrokowej, percepcji kształtów, ćwiczenia obejmują chodzenie po równoważni, skakanie, naśladowanie ruchów, skakanie na trampolinie, jak i rysowanie lub ćwiczenia rytmiczne,
­ Terapia uspokajająca i rozwijająca dla dzieci nerwicowych i dyslektycznych Teresy Danielewicz, Anny Koźmińskiej i Janiny Magnuskiej – podkreśla znaczenie postawy twórczej, i konieczności uchwycenia przez terapeutę specyficznej aktywności pacjenta, jego uzdolnień, wyzwolenie jego aktywności pozwala na zdynamizowanie w pełni jego możliwości, polega na łączeniu działań manualnych z umysłowymi, przechodzeniu od działań odtwórczych do twórczych;
­ Spójrz inaczej – program zajęć wychowawczo-profilaktycznych Andrzeja Kołodziejczyka i Ewy Czemierowskiej – dotyczy profilaktyki uzależnień i skupia się na kształtowaniu osobowości dziecka i wspieraniu jego rozwoju, do przyczyn uzależnień zalicza deficyty rozwoju emocjonalnego i złą adaptację do ról i warunków życiowych, podkreśla się w nim znaczenie umożliwienia wyrażania dzieciom emocji przez zabawę, rysowanie, śpiewanie, odgrywanie ról, zakłada się włączenie rodziny przez obserwację lub nawet uczestniczenie w programie;
­ Edukacja przez ruch Doroty Dziamskiej – system metod połączonych z ruchem i muzyką w celu stymulowania dziecka we wszystkich obszarach rozwojowych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na polisensoryczne poznanie, zrównoważone lateralnie i włączanie metod wspierających budowanie poczucia sukcesu u dziecka, podczas ćwiczeń (rytmiczne kreślenie spirali) stymulowana jest integracja sensoryczna dzieci, które jednocześnie kreślą, patrzą, słuchają, analizują, syntezują, porównują, zamieniają się i rozmawiają.

Bibliografia:
1. Karolak W., Kaczorowska B., Arteterapia. Od rozważań nad teorią do zastosowań praktycznych, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2011, ISBN 978-83-7405-517-8
2. Konieczna E. J., Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, ISBN 978-83-7308-972-3
3. Łoza B., Chmielnicka-Plaskota A., Arteterapia. Część I, Difin SA, Warszawa 2014, ISBN 978-83-7930-419-6
4. Stańko-Kaczmarek M., Arteterapia i warsztaty edukacji twórczej, Difin SA, Warszawa 2013
5. Stegemann T., Hitzeler M., Blotevogel M., Arteterapie dla dzieci i młodzieży, Harmonia Uniwersalis, Gdańsk 2015, ISBN 978-83-7744-078-0