Klasyfikacje przyczynowe zaburzeń mowy

Kategoryzacje dokonane według kryterium etiologicznego, uwzględniające przyczyny i patomechanizm zaburzeń mowy mają na celu ukazanie źródła nieprawidłowości i sposobu, w jaki do nich dochodzi. Prezentowane poniżej klasyfikacje należą do podziałów wytworzonych na gruncie nauk humanistycznych i medycznych, zajmujących się zagadnieniem komunikacji językowej, tj. procesem słownego porozumiewania się. /Jastrzębowska 2003/
Obecnie najbardziej znaną i najszerzej opisaną przyczynową klasyfikację zaburzeń mowy, zawdzięcza się logopedii – nauce, która zajmuje się całością zagadnień związanych z komunikacją językową i analizuje je w różnych ujęciach: lingwistycznym, psychologicznym, pedagogicznym, medycznym, artystycznym, tj. z punktu widzenia różnych dyscyplin i w najszerszym z nich wszystkich zakresie (od wzorca poprzez normę do patologii). /Jastrzębowska 1999/
W tym ujęciu zaburzenia mowy można podzielić na egzogenne i endogenne. Pierwsze z nich, tzn. zaburzenia egzogenne, wywołane są przez czynniki zewnątrzpochodne. Swoim zasięgiem obejmują te wszystkie przyczyny, które pochodzą z zewnątrz, a więc czynniki społeczne, tj. środowiskowe w postaci: złych wzorców językowych, nieprawidłowych postaw, niewłaściwej atmosfery i stylu wychowawczego. Z uwagi, iż przy tego typu zaburzeniach nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę, nie są to wady mowy, lecz jej zaburzenia. Drugi podział – endogenny, dotyczy przyczyn mających swoje pierwotne źródło w organizmie człowieka (np. uwarunkowania genetyczne lub konstytucjonalne), manifestujące się jako defekty strukturalne, tj. anatomiczne lub psychoneurologiczne, powodujące wady mowy, tzw. dysglosję – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy bądź obniżenia słyszalności; afazję – czyli częściową lub całkowitą utratę znajomości języka bądź jego rozumienia na skutek uszkodzenia struktur korowych; dyslalię (alalię) – rozumianą jako opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, wynikającą z uszkodzenia struktur korowych lub wolniejszego wykształcania się funkcji pewnych struktur mózgowych; dysartię (anartrię) – polegającą na zniekształcaniu dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania w wyniku uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (artykulacyjne, fonacyjne, respiracyjne); oligofazję, dyslogię – wynikające z niedokształcenia mowy na skutek upośledzenia umysłowego; jąkanie (zaliczane do nerwic mowy) – czyli zaburzenia płynności mowy (rytmu i tempa), przejawiające się skurczami mięśni artykulacyjnych, fonacyjnych, oddechowych; logoneurozy (nerwice mowy: mutyzm, afonia) – polegające na całkowitym braku mowy lub zaburzeniach mowy, modulacji, siły czy wysokości głosu, charakterystyczne u osób cierpiących na nerwice; schizofazję – mowę osób z zaburzeniami myślenia wynikającymi z zaburzeń psychicznych; dysfemię – wady mowy występujące u osób z zaburzeniami sfery emocjonalnej; dysfrazję – wady mowy wywołane zaburzeniami osobowości. /Styczek 1980/
Inna, ogólniejsza klasyfikacja przyczynowa wytworzona na gruncie nauk medycznych, a ściślej foniatrii i neurologii, uwzględnia jedynie poziom uszkodzenia mechanizmów mowy.
W tym ujęciu zaburzenia mowy można podzielić na: zaburzenia obwodowe oraz zaburzenia mowy pochodzenia ośrodkowego.
Przyczyna zaburzeń obwodowych leży na obwodzie, tj. w obrębie analizatora słuchowego, oraz w narządach, które wykonują ruchy mowne i odbierają czucie tych ruchów (nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego, np. wadliwy zgryz, rozległe ubytki w uzębieniu, rozszczep podniebienia i/lub wargi, niedrożność nosa). Z kolei przyczyna zaburzeń mowy pochodzenia ośrodkowego tkwi w nieprawidłowej strukturze i funkcji ośrodkowego układu nerwowego, tj. w ośrodkach mowy w mózgu: odbiorczych (czuciowych), nadawczych (ruchowych). Nieprawidłowa budowa bądź dysfunkcja centralnego ośrodka nerwowego może prowadzić do zaburzeń analizy i syntezy zarówno w sferze odbioru (percepcji mowy), jak i jej wytwarzania (aktu mowy). Mogą być również utrudnione: różnicowanie dźwięków mowy i kinestetyczne (czuciowe) różnicowanie wykonywanych ruchów artykulacyjnych. /Sawa 1990; Szumska 1982/
Do typologii mieszczącej się w ramach medycznych klasyfikacji przyczynowych zalicza się również podział zaburzeń mowy na: zaburzenia pochodzenia organicznego oraz zaburzenia typu czynnościowego.
Zaburzenia pochodzenia organicznego występują wówczas, gdy stwierdza się brak anatomicznych warunków do poprawnej wymowy (np. w przypadku wad zgryzu, rozszczepu podniebienia, wadliwej budowy podniebienia, defektów narządu słuchu, bądź zmian organicznych w mózgu). Przy zaburzeniach mowy typu czynnościowego narządy mowy są zbudowane prawidłowo. Występujące jednak zniekształcenia mowy wynikają z porażeń, obniżonego napięcia mięśni realizujących akt mowy, bądź też z zaburzeń rozwoju emocjonalnego. /Mitrinowicz-Modrzejewska 1963/
Warto wymienić jeszcze kategoryzację dokonywaną przez neurologów dziecięcych. Dzielą oni zaburzenia mowy na: zaburzenia związane z uszkodzeniem półkul mózgu, tj. wrodzony niedorozwój recepcji (odbioru) i ekspresji (nadawania) słownej oraz zaburzenia w następstwie uszkodzeń nabytych.
W pierwszym przypadku, deficyty mowy wiąże się najczęściej z niedorozwojem i zaburzeniami mielinizacji, tj. etapu kształtowania się systemu nerwowego między 12 a 16 miesiącem życia. /Kułakowska 2003/ Zaburzenia recepcyjno-ekspresyjne stanowią najcięższy – zarówno pod względem obrazu klinicznego, jak i rokowania – rodzaj zaburzeń rozwoju mowy. Dzieci takie nie rozumieją mowy otoczenia i porozumiewają się jedynie za pomocą gestów i nieartykułowanych dźwięków. Dotknięte tym zaburzeniem prawie nigdy nie nabywają umiejętności mowy.
W drugim przypadku – z uszkodzeniami do których dochodzi w okresie okołoporodowym lub w pierwszym roku życia dziecka i obejmują one obszar mózgu zawiadujący mową. Powoduje to opóźnienie rozwoju mowy, który zwykle – jeśli nie towarzyszy mu upośledzenie umysłowe – wyrównuje się około 4-5 roku życia. Opóźnienie dotyczy zarówno percepcji, jak i ekspresji słownej. Uszkodzenia mózgu po ukończeniu 1 roku życia prowadzą już do utraty nabytych czynności mowy (wybiórczo: ekspresyjnych bądź ekspresyjno-recepcyjnych).
Oprócz wyżej wymienionych przyczyn prowadzących do zaburzeń komunikacji językowej neurolodzy dziecięcy wyróżniają jeszcze kolejne – będące następstwem niedowładów mięśni artykulacyjnych, zaburzeń koordynacji czynności tych mięśni lub ruchów mimowolnych, uwarunkowanych organicznym uszkodzeniem (wady rozwojowe) lub nieprawidłową czynnością obwodowego narządu mowy (narządy artykulacyjne) i narządu słuchu, o podłożu psychogennym, w niedorozwoju umysłowym i chorobach psychicznych. /Dilling-Ostrowska 1990/


Bibliografia
Dilling-Ostrowska E., 1990, Zaburzenia mowy. W: Neurologia dziecięca, red. J. Czochańska, Warszawa.
Jastrzębowska G., 1995, Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki,psychologii i filologii. Uniwersytet Opolski, Opole.
Jasrzębowska G., 1999, Stan i perspektywy opieki logopedycznej w Polsce. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
Jastrzębowska G., 2003, Klasyfikacja zaburzeń mowy. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
Jastrzębowska G., 2003, Przedmiot, zakres zainteresowań i miejsce logopedii wśród innych nauk. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski,
G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
Mitrinowicz-Modrzejewska A., 1963, Fizjologia i patologia głosu, słuchu i mowy. PZWL, Kraków.
Sawa B., 1990, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa.
Styczek I., 1980, Logopedia, PWN, Warszawa.
Szumska J., 1982, Neurofizjologiczne podstawy zaburzeń mowy u dzieci, w: Zaburzenia mowy u dzieci, red. J. Szumska, Warszawa.