Zaburzenia, wady mowy i wymowy

Mowa – umiejętność właściwa jedynie człowiekowi jest zespołem czynności składających się na procesy porozumiewania za pomocą języka (tj. systemu znaków prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych lub sygnalizowanych), który jest podstawowym środkiem służącym do porozumienia. Jako czynnik życia społecznego rozwija się i kształtuje w warunkach współdziałania z otoczeniem. /Maruszewski 1970; Milewski 1975/
Mowa wywiera wpływ na powstawanie i kształtowanie się czynności umysłowych (np. spostrzegania, wyobrażania, porównywania, uogólniania, wnioskowania), stanów emocjonalnych. Jednocześnie czynności te i uczucia oddziaływują na jej rozwój. Mowę nazwano narzędziem myślenia, ponieważ służy nie tylko do wyrażania myśli, ale za jej pośrednictwem myśl krystalizuje się i dokonuje. /Słodowik-Rycaj 2000/
Zjawiska wytwarzania i percepcji mowy mogą zachodzić dzięki zespołom narządów nadawczych i odbiorczych. Do zespołu narządów nadawczych zalicza się: ośrodki ruchowe znajdujące się w korze mózgowej, drogi dośrodkowe doprowadzające impulsy nerwowe do mózgu, oraz efektory mowy, tj. narządy mowy. Natomiast do zespołu narządów odbiorczych – receptory odbierające bodźce ze środowiska zewnętrznego (np. telereceptory – narządy wzroku, słuchu, węchu – odbierające sygnały od obiektów leżących w pewnej odległości) i kontraktoreceptory, tzn. receptory kontaktowe (odbierające sygnały od obiektów działających bezpośrednio na ciało człowieka – receptory języka, skóry, tj. dotyku, ucisku, bólu, ciepła, zimna); drogi dośrodkowe, oraz ośrodki korowej analizy i syntezy, tj. ośrodki kojarzeniowe lub asocjacyjne (integrujące wyższe czynności kory mózgowej, np. skomplikowane procesy umysłowe, związane z nauką, pamięcią, mową, rozumowaniem, uczuciami i osobowością). /Wierzchowska 1971, Pąchalska 1999, Masgutowa 2005/
Jeżeli którykolwiek z zespołów narządów nadawczo-odbiorczych nie funkcjonuje prawidłowo, występują różnego rodzaju zakłócenia, tj. zaburzenia w nadawaniu bądź też w odbieraniu dźwięków mowy. /Masgutowa 2005/
Zaburzenia mowy określane często jako defekty mowy, deficyty mowy, patologia mowy, zaburzenia komunikacji, zniekształcenia mowy, zaburzenia sprawności językowej to termin bardzo szeroki, gdyż obejmuje swoim zasięgiem wszelkie nieprawidłowości mowy – bez względu na ich stopień, objawy i etiologię. Owe nieprawidłowości prowadzą do zaburzeń komunikacji językowej, tj. zaburzeń zachowań językowych, rozumianych jako byt biologiczny, psychologiczny i społeczny. /Jastrzębowska 2003/
Z uwagi na powyższe, terminu zaburzenia mowy używa się do określania wszystkich patologicznych zachowań językowych, począwszy od prostych wad wymowy aż do całkowitej niemożności mówienia lub/i rozumienia włącznie. /Jastrzębowska 1995; Rocławski 2001/.
Terminem węższym, o mniejszym zakresie znaczeniowym niż zaburzenie mowy jest wada mowy. Wada mowy stanowi odchylenie od normy językowej, spowodowane zmianami w budowie narządów mowy (nadawczych i odbiorczych) lub dysfunkcją mechanizmów mowy zarówno na poziomie centralnym, jak i obwodowym. /Styczek 1980/ Za normę językową uznaje się zespół reguł użycia języka obowiązujący w danej społeczności. /Skorek 2002/.
Terminem najwęższym, stosowanym do określania wadliwych realizacji fonemów, odbiegających od ustalonej przez tradycję normy jest wada wymowy (tzw. dyslalia, zaburzenia wymowy, zaburzenia artykulacji). /Kaczmarek 1966/ Najczęściej używa się tego pojęcia przy identyfikowaniu zaburzeń mowy, polegających na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, kilku czy nawet kilkunastu dźwięków, tj. wówczas gdy zaburzona jest dźwiękowa strona wypowiedzi. Przy wadzie wymowy najczęściej nie ma warunków do prawidłowej wymowy (nieprawidłowa budowa bądź niepełna sprawność narządów mowy czy słuchu. /Kania 1982/

Bibliografia
Jastrzębowska G., 1995, Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii i filologii. Uniwersytet Opolski, Opole.
Jastrzębowska G., 2003, Klasyfikacja zaburzeń mowy. W: Logopedia. Pytaniai odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
Kaczmarek B. L., 1966, Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo Logopedyczne, Lublin.
Kania J. T., 1982, Szkice logopedyczne. WSiP, Warszawa.
Masgutowa S., 2005, Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych z układem ruchowym całego ciała. Warszawa.
Maruszewski M., 1970, Mowa a mózg. Zagadnienia neuropsychologiczne. PWN Warszawa.
Milewski T., 1975, Językoznawstwo. PWN, Warszawa.
Pąchalska M., 1999 Afazjologia, PWN, Kraków.
Rocławski B., 2001, Podstawy wiedzy o języku polskim, Glottispol, Gdańsk.
Skorek E. M., 2002, Z logopedią na ty. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Słodowik-Rycaj E., 2000, O mowie dziecka, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.
Styczek I., 1980, Logopedia, PWN, Warszawa.
Wierzchowska B., 1971, Wymowa polska, PZWS, Warszawa.