Struktura lekcji w świetle literatury

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego mówi o zalecanych warunkach i sposobie realizacji pracy w przedszkolu.
A więc: „w trosce o prawidłowy rozwój psychoruchowy oraz przebieg wychowania i kształcenia dzieci w wieku przedszkolnym zaleca się następujące proporcje zagospodarowania czasu przebywania w przedszkolu oraz innej formie wychowania przedszkolnego, w rozliczeniu tygodniowym:
1. co najmniej jedną piątą czasu należy przeznaczyć na zabawę (w tym czasie dzieci bawią się swobodnie, przy niewielkim udziale nauczyciela);
2. co najmniej jedną piątą czasu (w przypadku młodszych dzieci – jedną czwartą czasu) dzieci spędzają w ogrodzie przedszkolnym, na boisku, w parku itp. (organizowane są tam gry i zabawy ruchowe, zajęcia sportowe, obserwacje przyrodnicze, prace gospodarcze, porządkowe
i ogrodnicze itd.);
3. najwyżej jedną piątą czasu zajmują różnego typu zajęcia dydaktyczne, realizowane według programu wychowania przedszkolnego;
4. pozostały czas – dwie piąte czasu nauczyciel może dowolnie zagospodarować (w tej puli czasu mieszczą się w szczególności czynności opiekuńcze, samoobsługowe, organizacyjne)”
W przedszkolu ważne miejsce zajmuje zabawa. To ona powinna być elementem dominującym w pracy z tak małymi dziećmi. Zaraz obok zabawy ważną rolę pełni aktywność ruchowa. Istotną rolę pełni także działalność twórcza dziecka.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym wykazują dużą aktywność. Jest to wiek, który możemy nazwać:
- wiekiem pamięci - ponieważ dzieci wykazują łatwość w zapamiętywaniu dużej ilości nowych słów, liczb, nawyków ruchowych, zasad rozwiązywania zadań matematycznych,
- wiekiem realizmu - gdyż dzieci zaczynają coraz bardziej żyć konkretnym życiem zewnętrznym, przedmiotami, ludźmi,
- wiekiem aktywności - gdyż dzieci są skłonne do ekspansji, do angażowania
się w to, co aktualnie robią, oddawania się bez reszty poznawaniu, zabawie, pracy,
- wiekiem ekspresji - gdyż dzieci mają potrzebę wyrażania własnych przeżyć przez zabawę i działalność twórczą.
Osiąganie sukcesów w sferze zadaniowej i społecznej prowadzi do rozwoju poczucia kompetencji i do przekonania o skuteczności swoich działań w przyszłości. Brak sukcesów, otrzymywanie negatywnych ocen społecznych powoduje zwątpienie w możliwości i niechęć przed podejmowaniem kolejnych wysiłków. Wynika to z obawy przed niepowodzeniem.
Zdaniem Stefana Szumana „zabawa jest specyficzną, naturalną, wrodzoną i swoistą formą działalności dziecka oraz specjalną metodą, dzięki której dziecko wzbogaca swoje doświadczenie i zdobywa informacje o otaczającym świecie”.
Wincenty Okoń o zabawie pisze, że "kształtuje się w wychowaniu dzieci i musi być kierowana jako wartościowa forma działalności stojąca u progu przyszłej pracy dorosłego".
Podział zabaw:
a) tematyczne
b) konstrukcyjne
c) dydaktyczne
d) ruchowe
e) badawcze
f) tropiące
Kolejną formą działalności pracy w przedszkolu jest działalność nazywana „zajęciami”.
Są to czynności organizowane, planowane przez nauczyciela wychowania przedszkolnego.
Ważnym elementem w życiu przedszkolaka jest także ruch. Aktywność ruchowa, ruch, wzmacnia ustrój człowieka, kształtując i usprawniając wszystkie jego układy.
Zabawy ruchowe, aktywność związana z ruchem muszą być zawsze dostosowane do indywidualnych potrzeb, możliwości, zainteresowań dzieci.
Aktywność ruchowa ma do spełnienia cztery podstawowe
funkcje: stymulacyjną, adaptacyjną, kompensacyjną i korekcyjną.
Ruch, który będzie dostosowany do możliwości rozwojowych dziecka, ruch który będzie zabawą, przyjemnością stanie się ważnym elementem, źródłem aktywności podejmowanej razem z rówieśnikami. Będzie miał wpływ na późniejsze życie dziecka.
T. Ogrodzińska pisze, że „ pierwsze 6 lat życia to czas, gdy kształtują się podstawy całej naszej przyszłej edukacji. To wówczas dziecko, jeśli ma po temu idealne warunki, zdobywa wiedzę i umiejętności, które stanowią solidny fundament jego dalszej nauki, uczy się języka i wyrażania swoich emocji, tworzy więzi z dorosłymi i rówieśnikami, nabywa umiejętności społeczne, które umożliwiają mu znalezienie swojego miejsca w środowisku szkolnym i społeczeństwie”
Działalność twórcza dziecka w wieku przedszkolnym jest istotnym elementem rozwoju małego człowieka.
Według M. Rościszewskiej - Woźniak "stymulacja rozwojowa w okresie przedszkolnym zwiększa motywację dzieci do skutecznej nauki w szkole"
Tego samego zdania jest E. Putkiewicz i M. Żytko "...Prawdopodobieństwo skutecznej nauki w późniejszych etapach rozwoju rośnie, jeśli systematycznie pobudza się u dzieci odpowiednie postawy, zainteresowania i umiejętność uczenia się w bardzo wczesnym, zwanym przedszkolnym, stadium rozwoju"
„Nazwa dydaktyka pochodzi z języka greckiego, w którym „didaktikos” znaczy „poczający”, a „didasco- uczę”. Dykatykę Krzysztof Helwig i Joachim Jung uważali za sztukeę nauczania. Dydaktyka jako sztuka o nauczaniu i uczeniu się obejmuje swoimi badaniami wszystkie przedmioty i szczeble pracy szkolnej (przedszkolnej)”.
Myślę, że biorąc pod uwagę wiek dzieci przedszkolnych oraz zabawę, aktywność ruchową i prace twórczą małego dziecka mamy bardzo duże szanse na osiągnięcie zamierzonych, wyznaczonych sobie celów zajęć
wychowawczo-dydaktycznych.
Niewątpliwe jest iż te trzy składniki są ze sobą powiązane i w połączeniu z odpowiednim przygotowaniem nauczyciela wychowania przedszkolnego wróżą duży sukces dydaktyczny.
W klasach początkowych szkoły podstawowej czyli w klasach I-III brak jest podziału na jednostki lekcyjne oraz na przedmioty. Kształcenie ma charakter zintegrowany.
W przedszkolu zajęcia dydaktyczne są również ze sobą powiązane, wzajemnie przenikają się i łączą w integralną całość.
Podstawowym elementem systemu klasowo- lekcyjnego, który ma miejsce
w klasach od 4 szkoły podstawowej wzwyż jest lekcja - (systemem pracy dydaktycznej).
„Istotę lekcji stanowi proces nauczania - uczenia się jako ograniczona w czasie i uporządkowana całość kolejnych czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowanych na osiągnięcie celów (...)”
W Słowniku pedagogicznym Wincenty Okoń mówi, iż: „Lekcja to organizacyjna forma nauczania, oparta na realizacji określonego zadania dydaktycznego w ciągu ustalonego czasu. Czas lekcji mieści się zazwyczaj
w granicach 40-45 minut, choć zdarzają się lekcje trwające krócej, np. w klasach początkowych. W systemie klasowo-lekcyjnym lekcja stanowi podstawową formę nauczania (...). W Polsce coraz szerzej organizację lekcji uzależ¬nia się od charakteru czynności uczniów. W czynnościach tych może więc domino¬wać asymilowanie globalnej wiedzy, samodzielne dochodzenie do nowej wiedzy przez rozwiązywanie zagadnień teoretycznych bądź praktycznych, obcowanie z róż¬nymi wartościami, przeżywanie ich i ocenianie, wreszcie wykonywanie różnych prac
praktyczno-wytwórczych”
„Lekcja jest sekwencją interakcyjną, w której uczestniczy zespół uczących się dzieci i nauczyciel, związani wzajemnym przekazywaniem i odbiorem informacji”
Klemensiewicz Zenon pojmował lekcję, jako: „swoisty akt nauczania i uczenia się, który stanowi jedność całą i zamkniętą, celową i porządnie zbudowaną, uwieńczoną okreś¬lonym i pożądanym wynikiem kształcąco-wychowawczym.
Swoistość lekcji wynika przede wszystkim stąd, że ma charakter nauczania gromadnego oraz zamyka się w nieprzekraczalnym okresie jednej godziny szkolnej. Lekcja jest jednością, o której stanowi jeden temat i zamknięty kształt dydaktycznego opracowania. Żadne ogniwo lekcji nie może być czymś przypadkowym w danym miejscu jej budowy i w danym momencie jej trwania; każda czynność, każde pytanie, każda wypowiedź musi mieć swoje uzasadnienie i to właśnie w tym, a nie w innym kontekście, w tej, a nie innej sytuacji.
Lekcja powinna przynosić wyniki i to właśnie te, dla których nauczyciel podjął ją, które sobie z góry ustalił i określił. Dotyczą one zarówno wiadomości i sprawności, jak i zdolności myślenia i umiejętności pracy”.
Poglądy dydaktyków na temat czynników decydujących o strukturze lekcji nie są jednoznaczne ani spójne. Budowa lekcji, jej struktura powinna natomiast uwzględniać wszystkie czynności dydaktyczne nauczyciela i uczniów, które pojawiają się w procesie nauczania-uczenia się.

Poglądy K. Sośnickiego na temat lekcji mówią, iż budowa lekcji „składa się
z trzech części:
• powtarzającej się
• postępującej i
• zbierającej”
Część powtarzająca się ma służyć przede wszystkim przypomnieniu, rozszerzeniu i powtórzeniu opanowanego już wcześniej materiału, ma służyć także sprawdzeniu pracy domowej oraz przygotowaniu do nowej, kolejnej lekcji.
Część postępująca swoją treścią obejmuje podanie tematu lekcji i planu całego zagadnienia oraz jego opracowanie.
Część zbierająca jak sama nazwa wskazuje ma zbierać w całość
i uporządkować wiadomości zdobyte przez uczniów, ułatwić zapamiętanie.
K. Sośnicki mówi o przyjętej przez siebie strukturze lekcji, nazywając ją lekcją typu ogólnego o następujących ogniwach:
a) „organizacja klasy,
b) kontrola pracy domowej i przygotowanie nowej lekcji,
c) przeprowadzenie nowej lekcji,
d) podsumowanie nowych wiadomości,
e) zadanie pracy domowej”

Lekcja typu ogólnego jest główną formą, obok niej K. Sosńicki wyróżnia jeszcze lekcję:
• powtórzeniową,
• ćwiczeniową,
• wycieczkowa,
• laboratoryjną,
• referatową.
„W wymienionych typach lekcji mogą być zachowane pewne ogniwa ogólnej budowy lekcji, ale często tylko niektóre wybrane i w nieco zmienionej postaci. Autor twierdzi, że różne typy lekcji mają ważny wpływ na rozwój umysłowy uczniów, gdyż wprowadzają różne sposoby myślenia przy uczeniu się”.
Z. Klemensiewicz pisze, że „każda lekcja ma trzy główne fazy:
• wstęp
• część właściwą i zakończenie”
Struktura lekcji uzależniona jest od:
• realizowanych celów,
• treści i
• metod kształcenia.
Jest zarazem pochodna wobec różnych typów lekcji, określanych z kolei stosownie do ich głównych funkcji dydaktycznych, takich jak:
1) zaznajamianie uczniów z nowym materiałem,
2) utrwalanie opanowanej przez dzieci i młodzieży wiedzy, czemu towarzyszy najczęściej wiązanie teorii z praktyką,
3) sprawdzanie wiadomości, umiejętności i nawyków, połączone przeważnie z oceną pracy uczniów.
Odpowiednio do tych funkcji można wyróżnić następujące typy lekcji:
1) służące zaznajomieniu uczniów z nowym materiałem,
2) powtórzeniowo- systematyzujące oraz
3) poświęcone kontroli i ocenie wyników nauczania”
„Każda lekcja ma trzy główne fazy:
• wstęp,
• cześć właściwą i
• zakończenie.
Każde¬mu z tych trzech czasowo-strukturalnych odcinków lekcji przypada
w udziale reali¬zacja jednej z trzech typowych czynności dydaktycznych:
• wstęp — wprowadza,
• główna cześć lekcji — opracowuje,
• zakończenie — utrwala nowy, naukowy materiał lekcyjny”
W lekcji jako całości wyodrębnić następujące po sobie fazy:
1) „faza przygotowawcza, czyli przygotowanie uczniów do procesu uczenia się na danej lekcji, poprzez:
a. określenie celu uczenia się na danej lekcji,
b. przygotowanie warunków niezbędnych do działania uczniów na lekcji,
c. Przygotowanie warunków niezbędnych do działania uczniów na lekcji,
d. ustalenia planu wykonania działania.
2) faza wykonawcza, czyli proces uczenia się.
a. faza kontrolna, obejmująca:
b. porównanie uzyskanych wyników działania z jego celem planem,
c. wprowadzenie korekty, jeżeli efekt działania nie jest w pełni zgodny z założonym celem i planem ”
W dzisiejszych czasach „lekcje i jej budowę pojmuje się elastycznie, zarówno gdy chodzi o czas jej trwania, jak i o przebieg działalności nauczycieli i uczniów oraz stosowane na lekcji coraz bogatsze środki”
Podsumowując. Każda lekcja powinna przebiegać według określonego przez nauczyciela planu. Plan ten powinien być przygotowany wcześniej przez samego nauczyciela. Głównymi elementami takiego planu są:
• „czynności przygotowawcze (np. sprawdzenie pracy domowej lub kontrola i ocena wyników pracy wybranych uczniów
• czynności podstawowe (dominująca funkcja lekcji)
• czynności końcowe (utrwalenie nowego materiału, zadanie pracy domowej)”
Czesław Kupisiewicz wyodrębnia typy lekcji poświęcone:
• „kontroli i ocenie,
• zaznajomieniu z nowym materiałem,
• powtórzeniowo- systetyzujące”
Podczas przygotowywania takiego planu, pomocnicze okazują się następujące pytania, o których pisze Czesław Kupisiewicz:
1) ”Kiedy i jak zapoznam uczniów z tematem danej lekcji oraz wynikającymi z niego zadaniami?
2) Czy i ewentualnie w jaki sposób (tzw. kartkówka, pogadanka) sprawdzę stopień opanowania przez uczniów materiału zrealizowanego podczas ostatniej lekcji?
3) Za pomocą jakich metod i środków zaznajomię uczniów z nowym materiałem?
4) Jakie pomoce naukowe zastosuję w tym celu?
5) W jaki sposób utrwalę zrealizowany na lekcji materiał?
6) Czy i jak będę wdrażał uczniów do samodzielnego posługiwania się nim?
7) Czy i jak skontroluję uzyskane wyniki nauczania?
8) Czy i jaką zadam uczniom pracę domową?
9) Czy i jak będę różnicował trudności przerabianego na lekcji materiału, aby dostosować go do możliwości poszczególnych uczniów?
10) Jakie zagadnienia realizowane podczas lekcji, powinienem wykorzystać, aby rozwijać u uczniów samodzielne myślenie i działanie oraz kształtować pożądane postawy?”
W niższych klasach szkoły podstawowej występują lekcje, „które można
by nazwać lekcjami typu mieszanego, gdyż podczas nich realizuje się jednocześnie kilka różnych funkcji dydaktycznych”

1) Bereźnicki F. Podstawy dydaktyki. Impuls, Kraków 2008
2) Bielski J. Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego, Impuls. Kraków 2005
3) Dudzińska I, Lipina S, Wlaźnik K. Metodyka wychowania w przedszkolu. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1974
4) Harwas- Napierała B, Trempała J. (2004) Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka rozwoju człowieka. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
5) Kairów I. (red.) Pedagogika, tom 1, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1950
6) Klemensiewicz Z, Wybrane zagadnienia metodyczne z zakresu nauczania gramatyki. Warszawa 1959
7) Kotarbiński T. Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973
8) Kulikowska K. Doskonalenie lekcji :z problematyki optymalizacji kształcenia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984
9) Kupisiewicz Cz. Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza Graf Punkt, Warszawa 2000
10) Kupisiewicz Cz. Podstawy dydaktyki ogólnej ,Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1995
11) Lelonek M., Wróbel T. (red.) (1990) Praca nauczyciela i ucznia w klasach 1-3. Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
12) Nagajowa M. ABC metodyki nauczania języka polskiego, Warszawa 1995
13) Ogrodzińska T. Małe dziecko - znaczenie wczesnej edukacji, PFDiM. Warszawa 2000

14) Okoń W. O zabawach dzieci. Wybór tekstów, WSiP Warszawa 1950
15) Okoń W. Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001
16) Okoń W. Słownik pedagogiczny, Wyd. 2., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981
17) Okoń W. Wyprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003
18) Okoń W. Zarys dydaktyki ogólnej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1963
19) Przetacznik-Gierowska M. Świat dziecka. Aktywność, środowisko, poznanie. Wydawnictwo Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1993
20) Putkiewicz E. Żytko M. Znaczenie edukacji przedszkolnej na podstawie badań i doświadczeń międzynarodowych, W: Edukacja przedszkolna w Polsce - szanse i zagrożenia, red M. Zahorska, Warszawa. ISP. 2003
21) Rościszewska – Woźniak M. Standardy jakości edukacji przedszkolnej w "Edukacja przedszkolna w Polsce-szanse i zagrożenia" ISP. Warszawa, 2003
22) Wlaźnik K. Miejsce i rola wychowania fizycznego w wychowaniu przedszkolnym. W: K. Górniak i S. Arasymowicz Korektywa w przedszkolu, Warszawa 1996
23) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej
24) Sośnicki K . Lekcja, W: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993
25) Sośnicki K. Poradnik dydaktyczny, PZWS, Warszawa 1968
26) Szuman S. Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. Encyklopedia wychowania. Tom 1. Nasza Księgarnia. Warszawa 1946
27) Uryga Z, Godziny polskiego. Z zagadnień kształcenia literackiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1996
28) Zaczyński W. Metody nauczania. W:Godlewski (red). Pedagogika, PWN, Warszawa 1974