Postawy rodzicielskie i ich znaczenie w procesie wychowawczym na podstawie literatury przedmiotu

Postawy rodzicielskie i ich znaczenie w procesie wychowawczym
na podstawie literatury przedmiotu

Postawy odgrywają istotną rolę w życiu społecznym, gdyż to od nich w dużej mierze uzależnione jest życie każdego człowieka. Od nich bowiem zależy czy człowiek będzie prawidłowo funkcjonował w środowisku, rozwijał swoją osobowość i kształtował umiejętność komunikowania się z otoczeniem.
Relacje między rodzicami a dziećmi w znaczący sposób wpływają na rozwój osobowości dziecka, będąc decydującym wyznacznikiem odniesień dziecka zarówno do samego siebie, jak i do otaczających go osób.
Problematyka postaw zajmuje jedno z najważniejszych miejsc w naukach społecznych
i ze względu na złożony charakter tego tematu i wielorakie uwarunkowania rozpatrywana jest w różnych aspektach i różnie definiowana.
Rodzice oddziaływają na rozwój dziecka wielorako, ale głównie przez wpajanie mu norm współżycia i zachowania w sytuacjach społecznych oraz dostarczania wzorów zachowań.
Zainteresowanie postawami rodziców wobec dziecka staje się coraz bardziej aktualnym problemem ze względu na pobudzający lub zakłócający wpływ na jego rozwój oraz kształtowanie osobowości. W rodzinie zintegrowanej z właściwymi pełnionymi rolami rodzicielskimi, w których wyrażone są postawy akceptacji, miłości i uznania, dziecko czuje się bezpieczne, jest pewne siebie oraz ufne wobec rodziców i innych ludzi. Prawidłowe postawy sprzyjają rozwojowi społeczno-emocjonalnemu i wyrabianiu postaw i cech koniecznych do dobrego przystosowania się w grupie rówieśniczej. Dziecko takich rodziców przejawia inicjatywę, zdolność do współdziałania i współpracy.
Aby można było mówić o znaczeniu postaw rodzicielskich w procesie wychowania i kształcenia dziecka, należy na wstępie wyjaśnić znaczenie terminu „postawa”.
Postawa to jedno z podstawowych pojęć w wielu różnych dyscyplinach naukowych. Od wielu lat wśród wielu autorów nie ma zgody dotyczącej jednej, precyzyjnej definicji tego pojęcia. Teoretyczne rozważania nad problematyką postaw obejmują liczne próby klasyfikowania i grupowania definicji prezentowanych przez różnych autorów i rozpatrywanych z różnego punktu widzenia.
O złożoności definicji postawy mówi nam najpopularniejsze źródło wiedzy, jakim jest Encyklopedia PWN opisująca to pojęcie jako termin „używany na oznaczenie składników osobowości wyrażających się w skłonnościach do specyficznych albo stereotypowych sposobów reagowania na określone bodźce w określonych sytuacjach, przyjmowanie trwałych postaw związanych z kształtowaniem się różnych ideologii, uprzedzeń i przesądów, powoduje preferowanie pewnych celów, wartości i sposobów działania w odniesieniu do poszczególnych osób, grup społecznych itp.
Generalnie w literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa zasadnicze zjawiska dotyczące pojęcia „postawa”. Przedstawiciele pierwszego ujmują postawę jako układ trojakiego rodzaju względnie trwałych dyspozycji do reagowania pewnego podmiotu na pewien przedmiot. Przedstawiciele drugiego ujmują „postawę”, jako pewne mechanizmy i układy motywacyjne, czyli pewną sumę reakcji afektywnych, poznawczych lub behawioralnych, mających na celu zachowanie trwałego stosunku do pewnego przedmiotu.
Na gruncie polskim jedną z pierwszych klasyfikacji definicji postaw opracowała H. Larkowa , według której można ująć je w dwie zasadnicze grupy. Do pierwszej grupy zaliczyła autorka definicje, które traktują postawę jako czynnik lub czynniki tkwiące w jednostce i w zasadniczy sposób wpływające na jej zachowania, jako „układ trojakiego rodzaju względnie trwałych dyspozycji do reagowania pewnego przedmiotu na pewien przedmiot”. Zdefiniowana w ten sposób postawa będzie, więc, albo pewną dyspozycją jednostki, albo też stanem gotowości do działania i reagowania. Druga grupa definicji postaw ujmuje je z perspektywy zachowania się jednostki względem jakiegoś przedmiotu i reakcji na niego.
Według K. Obuchowskiego z kolei postawa jest pewną dyspozycją przejawiającą się w zachowaniach, w których cechą jest pozytywny lub negatywny stosunek do kogoś lub jakiegoś przedmiotu.
Wg S. Mika przez pojęcie postawy rozumiemy „względnie trwałą strukturę (lub dyspozycję do pojawienia się struktury) procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu.
Z kolei J. Rembowski postawę rodzicielską można określić jako całościową formę ustosunkowania się rodziców do dzieci oraz zagadnień wychowawczych, ukształtowaną podczas pełnienia funkcji rodzicielskich. Postawa rodzicielska , jak każda inna postawa zawiera trzy komponenty: myślowy, uczuciowo-motywacyjny i działanie. Pierwszy ujawnia się w formie poglądu na dziecko i jego zachowania się, drugi odzwierciedla się w formie wypowiedzi, jej tonie i sposobie ekspresji oraz w zachowaniu niewerbalnym. Komponent działania wyraża się natomiast w zachowaniu wobec przedmiotu postawy.
Według M. Ziemskiej postawy rodzicielskie rozumiemy jako nabytą strukturę poznawczo -uczuciowo - wolicjonalną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka.
Systemowe koncepcje rodziny zakładają, że osobowość dziecka i jego zachowanie kształtuje się pod wpływem wzajemnych oddziaływań między dzieckiem a członkami rodziny(rodzicami). W takim ujęciu rodziny postawy rodzicielskie są jednym z ważniejszych elementów systemu rodzinnego umożliwiającym dziecku gromadzenie doświadczeń indywidualnych i społecznych, a co za tym idzie wywierają wpływ na przystosowanie społeczne dziecka. Badacze postaw wychowawczych rodziców najczęściej określają je jako pozytywne lub negatywne. Przyjmuje się, że pozytywne postawy rodziców wobec dziecka sprzyjają prawidłowemu rozwojowi jego osobowości a negatywne ograniczają lub zniekształcają jego rozwój.
Poszczególne postawy rodzicielskie, składające się z wielu czynników i zachowań rodziców wobec dzieci, łączyć można w pewne typy postaw- różnie przez wielu autorów określanych.
M. Przetacznikowa przedstawia typologię postaw wg. I. Kannera, który wyróżnia cztery typy postaw rodzicielskich:
1. Postawa akceptacji i miłości
2. Postawa jawnego odrzucenia
3. Postawa perfekcjonistyczna
4. Postawa przesadnej opiekuńczości
Z kolei M. Ziemska wyodrębniła grupę postaw pozytywnych i negatywnych.
Do właściwych postaw rodzicielskich wg. Autorki należą:
1. Akceptacja dziecka, czyli przyjęcie go takim jakie ono jest, z jego cechami fizycznymi i z jego umysłowymi możliwościami. Akceptujący rodzice lubią swoje dziecko nie ukrywają przed nim tego uczucia. Starają się poznać jego potrzeby i zaspokoić je w miarę swoich możliwości. Dają mu poczucie bezpieczeństwa i zadowolenie z własnego istnienia.
2. Współdziałanie z dzieckiem, świadczące o pozytywnym zainteresowaniu zabawą i pracą dziecka, a także angażowaniu go w życie rodziny w miarę jego możliwości rozwojowych. Dziecko bierze czynny udział w życiu rodziny, a współdziałających z nim rodziców cechuje aktywność w nawiązywaniu i utrzymywaniu wzajemnych kontaktów.
3. Dawanie dziecku właściwej dla jego wieku rozumnej swobody. W miarę dorastania rodzice dają dziecku coraz szerszy zakres swobody i pozwalają na pracę lub zabawę z dala od nich. Mimo, że pozostawiają ten duży margines swobody, potrafią utrzymać autorytet i kierować dzieckiem takim zakresie, jakim jest to pożądane.
4. Uznanie praw dziecka jako równych, bez przeceniania jego roli. Rodzice ustosunkowują się do przejawów aktywności dziecka w sposób swobodny, nie formalny i nie wścibski, bądź dyktatorski, mając przy tym na uwadze poziom rozwoju dziecka. Pozwalają mu też na odpowiedzialność za własne działanie, przejawiając w ten sposób szacunek dla jego indywidualności. Kierując dzieckiem stosują sugestię, wyjaśnienie, tłumaczenie a nie wymuszanie czy karanie. W takiej atmosferze dziecko wie, czego się od niego oczekuje i jaki ma zakres swobody.
Można zatem powiedzieć, że matki przejawiające pozytywne postawy wobec swoich dzieci dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby, otaczają je troskliwą opieką i gotowości potłumaczenia i rozmów.
Do grupy niewłaściwych postaw rodzicielskich M. Ziemska zalicza:
1. Postawę unikającą, którą cechuje ubogi stosunek uczuciowy między rodzicami a dzieckiem lub zupełna obojętność uczuciowa rodziców. Kontakt z dzieckiem jest luźny albo pozornie dobry i maskowany obdarzaniem prezentami i nadmierną swobodą. Występuje przy tej postawie zaniedbywanie dziecka pod różnymi względami, zarówno jego uczuciowych potrzeb jak i w zakresie opieki nad nim. Zaznacza się też niedbałość i nie konsekwencja we wprowadzaniu i przestrzeganiu wymagań, lekkomyślność czy nawet obojętność wobec niebezpieczeństw, jakie dziecku mogą zagrozić. Brak przy tej postawie zainteresowania sprawami dziecka i równocześnie angażowanie go w zajęcia i sprawy domu rodzinnego.
2. Postawa odtrącająca, przy której dziecko odczuwanie jest jako ciężar, narażający rodziców na różnego rodzaju niewygody i ograniczający ich swobodę. Rodzice nie lubią dziecka i nie życzą go sobie, żywią wobec niego uczucie rozczarowania i zawodu. Opiekę nad nim uważają za odrażającą i przekraczającą ich siły. Na postawę taką składają się takie czynniki jak: nie okazywanie uczuć pozytywnych a nawet demonstrowanie negatywnych, otwarta krytyka dziecka, podejście dyktatorskie, kierowanie dzieckiem przy pomocy nakazów i zakazów, liczne żądania, surowe kary a nawet brutalne postępowanie z dzieckiem. Występuje przy tym brak uznania jakich kolwiek pozytywnych cech dziecka i tolerancji dla jego niedociągnięć , braku zdolności czy wad.
3. Postaw nadmiernie chroniąca, przy której podejście do dziecka jest bezkrytyczne, a ono same uważane jest za wzór doskonałości. Rodzice traktują dziecko zbyt pobłażliwie, z nadmierną opiekuńczością i starają się rozwiązywać za niego wszystkie problemy życiowe, nie dopuszczając go do głosu i do samodzielności. Ulegają dziecku, tolerują wszystkie jego zachcianki i pozwalają panować nad sobą. Przy tym zbyt bliskim i wzajemnie uzależniającym kontakcie brak jest darzenia dziecka rozumną dla jego wieku swobodą.
4. Postawa nadmiernie wymagająca, polega na tym, że rodzice nie liczą się z indywidualnymi cechami i możliwościami dziecka. Z góry zakładają dostosowanie się dziecka do wytworzonego przez nich wzoru osobowego. Wyraża się to w stawianiu wygórowanych wymagań, narzucaniu autorytetu i rządzeniu dzieckiem. Inne cechy tej postawy to: nie przyznawanie praw do samodzielności, ograniczanie swobody i zakresu aktywności przez zakazy, nagany, stosowanie sztywnych reguł, dążenie do przyspieszania rozwoju dziecka i duża ilość narzucanych propozycji. Dziecko traktowane jest z pozycji autorytetu bez uznawania jego praw jako równych w rodzinie i poszanowania jego indywidualności.
Postawy rodzicielskie rzadko występują w czystej postaci. Kształtowanie się prawidłowych postaw uwarunkowane jest zróżnicowanie i dojrzałością uczuciową rodziców i stopniem ich wewnętrznej autonomii. Na postawy te wpływa także szereg doświadczeń indywidualnych, zwłaszcza w pożyciu małżeńskim.
Według I. Jundziłł rozumna miłość rodzicielska ma ogromnie pozytywny wpływ na prawidłowe ukształtowanie świadomości wychowawczej, zapewnia poczucie bezpieczeństwa i gwarantuje korzystny układ stosunków wewnątrzrodzinnych.
Rodzice najczęściej nie dostrzegają związku między własnym postępowaniem a zachowaniem dziecka, tymczasem w kontaktach z rodzicami dziecko tworzy sobie obraz własnego „ja”, którego pojęcie rozwija się pod wpływem osób znaczących w społecznym środowisku dziecka.
Warto podkreślić, że według M. Ziemskiej postawy rodzicielskie w stosunku do dziecka chociaż mające znaczący wpływ na proces jego uspołecznienia, nie są jedynymi czynnikami wpływającymi pozytywnie czy negatywnie. Określają tylko pewne kierunki czy tendencje w kształtowaniu się osobowości dziecka, natomiast nie tłumaczą w pełni jego zachowania i postępów w nauce. Zależy to również od jego własnej indywidualności oraz od innych, pozarodzinnych wpływów środowiskowych.