Koncepcja inteligencji wielorakich H. Gardnera jako podstawa nowoczesnej edukacji

KONCEPCJA INTELIGENCJI WIELORAKICH H. GARDNERA JAKO PODSTAWA NOWOCZESNEJ EDUKACJI
Przedszkolaki i dzieci na etapie wczesnej edukacji szkolnej są ciekawe świata, są twórcze i pragną poszukiwać odpowiedzi na nurtujące je pytania w sposób urozmaicony. Dzięki stosowaniu różnorodnych działań nauczyciel pobudza motywację dzieci, rozwija twórczość dziecięcą, zapobiega pamięciowemu, bezmyślnemu przyswajaniu i reprodukowaniu wiedzy, a tym samym rozwija on u dzieci wielorakie inteligencje.
Współczesne podejście do edukacji zakłada odejście od tradycyjnego modelu kształcenia, który opiera się na wiedzy encyklopedycznej. Dzisiejszy system nauczania powinien stawiać sobie za cel wszechstronny rozwój predyspozycji uczniów i wyposażenia ich w umiejętności przydatne w życiu. Stwierdzono, że różne osoby mają zupełnie odmienne umysły, różne zdolności poznawcze, różne style uczenia się, odmienne style poznawania, a zadaniem przedszkola czy szkoły jest dbanie o to, aby poszczególne jednostki uzyskały w przyszłości wykształcenie maksymalizujące jego potencjał intelektualny.
W takie podejście do edukacji doskonale wpisuje się koncepcja inteligencji wielorakich amerykańskiego psychologa Howarda Gardnera (jego kontynuatorem jest dr Thomas Armstrong). Autor koncepcji twierdzi, że każde dziecko rodzi się z naturalną, cudowną spontanicznością i podziwem oraz żywotnością i zdolnością do adaptacji. Niestety w domu, przedszkolu czy szkole napotyka ono na sytuacje, które stopniowo hamują i niszczą te wartości w dzieciach.
• Po pierwsze dorośli muszą obudzić w sobie ich naturalne właściwości, które będą źródłem ich kreatywności i żywotności oraz zdolności do zabawy.
• Po drugie dorośli muszą poprzez proste ćwiczenia uaktywniać geniusz w dzieciach.
• Po trzecie dorośli muszą stworzyć „genialną atmosferę” w domu, przedszkolu i szkole, gdzie dzieci mogą uczyć się w atmosferze wolnej od krytycyzmu, porównań i nacisku do osiągania sukcesu.
Biorąc pod uwagę założenia koncepcji inteligencji wielorakich zmienia się rola nauczyciela, który nie tylko przekazuje wiedzę, wymaga jej opanowania, sprawdza i kontroluje, ale jest przede wszystkim osobą, która posiada umiejętność rozpoznawania możliwości i predyspozycji uczniów, stwarza różnorodne sytuacje dydaktyczne i stosuje metody aktywizujące dzieci do uczenia się. Współczesny nauczyciel powinien być przewodnikiem ucznia pomagającym mu odkryć jego zdolności, mocne strony, tak planując proces edukacji, aby jak najpełniej je rozwijać.
H. Gardner zaprzecza istnieniu bazowej inteligencji człowieka wyrażonej tradycyjnie za pomocą ilorazu inteligencji (IQ). Według niego tradycyjne testy inteligencji mierzą tylko jej wycinek, bowiem każdy człowiek posiada osiem rodzajów inteligencji, mniej lub bardziej rozwiniętych. Są to:
• Inteligencja werbalna (słowna, językowa, lingwistyczna);
• Inteligencja matematyczno- logiczna;
• Inteligencja obrazkowa (wizualno-przestrzenna);
• Inteligencja ruchowa (fizyczno - kinestetyczna);
• Inteligencja muzyczno-rytmiczna (słuchowa);
• Inteligencja interpersonalna (międzyludzka);
• Inteligencja intrapersonalna (wewnętrzna, emocjonalna);
• Inteligencja naturalistyczna (przyrodnicza).
Teoria inteligencji wielorakich zrewolucjonizowała sposób uczenia, sugeruje ona, że nauczyciele powinni prowadzić zajęcia w różnorodny sposób przy użyciu muzyki, zabaw plastycznych, pracy w grupach, scenek, wykorzystując multimedia, wycieczki oraz własne przemyślenia. Jest to teoria niezwykle intrygująca, bo rozszerza nasze horyzonty o dostępne środki nauczania wykraczające poza słowne, tradycyjne metody.
Każde dziecko jest potencjalnie zdolne do rozwinięcia zdolności w różnych dziedzinach. Każde jest na swój sposób wyjątkowe, ma prawo do pełnego rozwoju umysłowego, fizycznego, motorycznego, emocjonalnego i społecznego. Rolą dorosłych jest wspierać jego zdolności, pasje, talenty, zainteresowania, ale także rozwijać słabsze strony poprzez wykorzystanie mocnych. Dziecko może tu przejawiać postawę twórczą bądź odtwórczą, nie wartościując żadnego podejścia. Każdy typ myślenia jest niezbędny i przydatny. Przyjęta przez H. Gardnera hipoteza zakłada, że poszczególne inteligencje funkcjonują w dużej mierze niezależnie od siebie. Również działanie takich procesów jak pamięć, spostrzeganie czy skupienie uwagi zależy od treści i rodzaju aktywności. Niektórzy doskonale zapamiętują twarze, słowa, obrazy, inni kroki taneczne czy melodie.
Danuta Gmosińska i Violeta Woźniak porównują inteligencje do „walizek”, które u każdego są różnej wielkości. Nie są to bynajmniej wielkości stałe; plastyczność i podatność ludzkiego mózgu na rozwój dają szansę ciągłego zwiększania owych „walizek”. Stosując teorię inteligencji wielorakich, nauczyciel z jednej strony zwiększa skuteczność oddziaływań edukacyjnych, a z drugiej coraz pełniej rozwija każdą z powierzonych mu jednostek.
W przedszkolu i na pierwszym etapie edukacyjnym w szkole powinno się kłaść nacisk na odkrywanie przez dziecko własnych predyspozycji poprzez dostarczanie różnych form stymulacji i okazji do rozwijania różnorodnych zdolności. Środowisko szkolne powinno zapewnić dziecku rozwój wielu rodzajów inteligencji i pomóc w odkrywaniu oraz kształtowaniu różnorodnych zdolności i zainteresowań.
Poniżej chciałabym krótko scharakteryzować poszczególne typy inteligencji:
Inteligencja werbalna - cechuje się wysokorozwiniętymi zdolnościami do wypowiadania się (bogaty zasób słów, giętki język), umiejętność czytania, mówienia, pisania i myślenia przy użyciu słów. Ktoś o tym typie inteligencji lubi różnego typu literaturę, zabawę słowami, tworzy poezję, historyjki, opowiadania oraz debaty, formalne przemówienia , kreatywne pisanie, opowiadanie żartów. Sprawnie komunikuje się z otoczeniem. Lubi uczyć się nowych słów, dobrze sobie radzi z pracami pisemnymi. Posługuje się bogatym słownictwem. Nie ma kłopotów ze stylistyką wypowiedzi. Łatwo uczy się języków. Najmocniej rozwija się ona w szkole. Badania nad umiejętnościami językowymi dzieci w wieku wczesnoszkolnym wykazują duże różnice zarówno ze względu na wiek, jak i na płeć uczniów (dziewczęta prezentują wyższy poziom umiejętności od chłopców), a jednocześnie pokazują, jak ważne miejsce przypada w tym zakresie edukacji szkolnej.

Inteligencja matematyczno-logiczna - w tego typu inteligencji używa się liczb, matematyki, myślenia naukowego, kalkulowania, wyciągania wniosków, logicznego myślenia i schematów (myślowych, wzrokowych, liczbowych i kolorystycznych) pojawiających się w życiu. Cechuje się zdolnością stawiania i sprawdzania hipotez, systematycznością, dokładnością i precyzją. Jeśli ten typ inteligencji przeważa to są tendencje do myślenia koncepcyjnego i abstrakcyjnego i dostrzegania schematów i zależności. Osoba o tym typie inteligencji lubi eksperymenty, puzzle, układanki, rebusy. Interesują ją sprawy związane z kosmosem; analizuje okoliczności związane z ludzkim zachowaniem, lubi pracę z liczbami, wzorami i operacjami matematycznymi, podejmuje wyzwania związane z rozwiązywaniem problemów, jest dobrze zorganizowana i zawsze ma logiczne argumenty na to co robi i jak myśli. Lubi pracować z komputerem, kalkulować i przewidywać konsekwencje sytuacji. Preferuje przedmioty ścisłe.
Inteligencja wizualno-przestrzenna – Wiedza w tego typu inteligencji pochodzi od kształtów, wyobrażeń ze świata zewnętrznego jak i naszej wyobraźni. Osoba o tym typie inteligencji myśli używając wyobraźni i obrazów. Jest wrażliwa na otaczające przedmioty, kolory i wzory, lubi rysować, malować, rzeźbić i wytwarzać ciekawe prace używając kolorów i różnego typu materiałów, lubi również układać puzzle, czytać mapy, ma zdecydowane poglądy odnośnie kompozycji kolorystycznych (np. dobór ubrania ), lubi czynności, które wymagają patrzenia oczami wyobraźni - wizualizacji. Ma dobrą orientację w terenie. Charakteryzuje się wyczuciem i wrażliwością estetyczną. Jest wzrokowcem.
Inteligencja fizyczno - kinestetyczna -Wiedza zdobywana jest poprzez ruch. Wiemy jak jeździć na rowerze, tańczyć walca, biegać, złapać rzucony przedmiot, utrzymać równowagę podczas chodzenia; te czynności wykonujemy odruchowo i nie są związane z logicznym myśleniem. Jeśli ta inteligencja przeważa to lubi się ruch, taniec, wykonuje własnoręcznie prace. Jest się uzdolnionym technicznie i manualnie, zręcznym, ma dobry refleks i poczucie czasu. Dobrze komunikuje się za pomocą „języka ciała” i gestów. Ma się poczucie czasu i wrażliwość na otoczenie. Aby dobrze coś zrobić potrzebuje się zobaczyć jak ktoś inny to robi, lubi się gry ruchowe i demonstruje jak coś wykonać. Trudno jest usiedzieć na jednym miejscu długi czas, szybko czuje się znudzony, gdy nie jest się zaangażowanym w to co dzieje się wokół. Dziecko panuje nad ruchami swojego ciała, jest dobrze skoordynowane, szybko automatyzuje ruchy. Preferuje dotyk jako sposób poznania, lubi manipulować przedmiotami.
Inteligencja muzyczno-rytmiczna (słuchowa) - Jeśli ten typ inteligencji przeważa u dziecka, to kocha ono muzykę i rytm. Jest wrażliwe na rytm, tonację, barwę dźwięków i dźwięki środowiska (śpiew ptaków, dźwięki deszczu, brzęczenie pszczół). Dziecko uczy się lepiej przy dźwiękach muzyki w tle, potrafi odtwarzać melodie i rytm po jednokrotnym ich usłyszeniu, dźwięki, tony i rytmy mają widoczny efekt na osobę o tym typie inteligencji, lubi ona tworzyć muzykę, słuchać i naśladować ją, ma zdolności językowe „łapie akcent”, z łatwością rozpoznaje muzyczne instrumenty. Dziecko posiada uduchowienie, wrażliwość na ładunek emocjonalny zawarty w melodii. Ma zdolność kreowania wewnętrznych obrazów do podkładów muzycznych. Lubi relaksować się przy muzyce. Ten rodzaj inteligencji uznawany jest za odrębny także przez znaczną część psychologów muzyki. Specyficzne podejście dotyczące rozwoju zdolności muzycznych prezentuje E.E. Gordon, który uważa, że każdy człowiek rodzi się z określonym potencjałem muzycznym i że jest on najwyższy w momencie urodzin jako pewnego rodzaju rezultat jego prenatalnej reaktywności na muzykę .

Inteligencja interpersonalna (międzyludzka) - uczymy się pracując z innymi, wchodząc w relacje z nimi. Gdy ta inteligencja jest czyjąś mocną stroną to lubi on być częścią zespołu i wchodzić w relacje interpersonalne, łatwo nawiązuje i ceni kontakty z ludźmi, ma dużo przyjaciół, wykazuje empatię i głębokie zrozumienie punktu widzenia innych ludzi, często zauważa że inni przejmują jego pomysły, ma zdolności w rozwiązywaniu konfliktów, mediacjach i znajdowaniu kompromisów wśród ludzi będących w radykalnej opozycji względem siebie. Lubi zajęcia grupowe, współpracować, łatwo aklimatyzuje się w grupie. Inteligencja interpersonalna jest zdolnością rozpoznawania i odróżniania uczuć, odczytywania zamiarów i pragnień drugiej osoby nawet wtedy, kiedy są skrywane. „Na początku rozwoju dziecka umiejętność ta przejawia się przez rozpoznawanie ludzi tworzących otoczenie dziecka oraz przez dostrzeganie ich nastrojów. W najbardziej rozwiniętej formie inteligencja interpersonalna przejawia się zdolnością do rozumienia ludzi, postępowania z nimi i kształtowania ich postaw.”

Inteligencja intrapersonalna (wewnętrzna, emocjonalna) - jest to inteligencja wykorzystująca naszą zdolność do poszukiwania wewnętrznych emocji i wierzeń oraz prawdziwej duchowości. Osoba o tym typie inteligencji lubi pracę w samotności, czasem jest wstydliwa, ma własną refleksję i wszystko co robi jest związane z jej wnętrzem. Ma ona kreatywną mądrość i wewnętrzną intuicję, jest wewnętrznie zmotywowana, nie potrzebuje zewnętrznej motywacji, ma silną wolę, zna swoją wartość, ma zdefiniowane opinie i myśli na omal wszystkie zagadnienia. Ma dobrze rozwiniętą samoświadomość. Inni ludzie chętnie przychodzą do niej po radę. Myśli intuicyjnie, ceni swoją prywatność. Inteligencja intrapersonalna to umiejętność rozróżniania własnych uczuć. Jej rozwój pozwala na zyskanie wysokiego poziomu rozumienia samego siebie i odczuwanych przez siebie emocji. Źródło tej inteligencji H. Gardner widzi w umiejętności odróżniania przyjemności od bólu i wykorzystywaniu tej wiedzy w działaniu . Dzieci z rozwiniętą inteligencją interpersonalną są refleksyjne, reagują emocjonalnie.

Inteligencja naturalistyczna (przyrodnicza) - opiera się ona na rozpoznaniu, docenianiu i rozumieniu natury. Ktoś o tym typie inteligencji kocha rośliny i zwierzęta. Lubi spędzać czas na wolnym powietrzu i wszystko co jest związane z naturą (np. zmiany pór roku ). W wieku dziecięcym lubi się zbierać okazy flory i fauny, kolekcjonować kamienie i muszle, mieć zwierzątko w domu. Osoba ta okazuje szacunek względem wszystkich istot żywych.
Po czym poznać, który typ inteligencji przeważa u dziecka?
Dzieci, u których dominuje inteligencja językowa:
• Lubią mówić, opowiadać i słuchać opowieści
• Przejrzyście wypowiadają się i spisują swoje myśli
• Używają bogatego słownictwa
• Potrafią tworzyć opowiadania i oryginalne historie
• Mają łatwość uczenia się słów w językach obcych
• Są wrażliwe na rymy, dźwięki, znaczenie słów
• Mają dobrą pamięć słuchową
• Chętnie i często zadają pytania
• Mają dobrą pamięć do imion, nazwisk, nazw geograficznych
• Zapamiętują trudne słowa
• Lubią recytować wiersze, łatwo je zapamiętują
• Wcześnie podejmują próby czytania, lubią czytać
Dzieci, u których dominuje inteligencja matematyczno-logiczna:
• Myślą logicznie
• Lubią ustaloną kolejność i porządek rzeczy, precyzyjne instrukcje
• Są konkretne i dociekliwe
• Lubią badać i zbierać informacje
• Lubią gry logiczne, łamigłówki i zagadki
• Umiejętnie szeregują, klasyfikują i wnioskują
• Z łatwością dostrzegają związki przyczynowo-skutkowe
• Zadają wiele pytań dotyczących otaczającego świata
• Chętnie rozwiązują problemy
• Lubią przeliczać różne rzeczy, napotkane przedmioty
• Klasyfikują lub grupują według jakiejś zasady czy cechy
• Rozumieją znaczenia symboli
• Są dokładne i zorganizowane
Dzieci, u których dominuje inteligencja ruchowa:
• Lubią ćwiczenia fizyczne, zabawy ruchowe
• Potrafią własnym ciałem wyrażać emocje
• Łatwo uczą się różnych sprawności ruchowych
• Przodują wśród rówieśników w sportach
• Mają dobre wyczucie odległości i przestrzeni
• Są uzdolnione manualnie
• Sprawnie posługują się przedmiotami
• Maja dobra koordynacje ruchową
• Wykorzystują ruch w sposób celowy i świadomy
• Posiadają dobre wyczucie własnego ciała
• Chętnie wykonują różne prace ręczne
• W czasie rozmowy używają mowy ciała, gestykulują
Dzieci, u których dominuje inteligencja wizualno-przestrzenna
• Mają zdolność dostrzegania szczegółów otaczającego świata
• Są wrażliwe na kształty, linie, przestrzeń, kolory
• „ Myślą obrazami”, mają pamięć obrazową
• Lubią bawić się układankami, mapami, labiryntami
• Lubią rysować, rzeźbić, wycinać, lepić, modelować, tworzyć przestrzenne formy
• Mają dobrze rozwinięty zmysł dotyku
• Łatwo odnajdują drogę w nowym miejscu
• Szybko uczą się korzystać z map, diagramów, tabel
• Rozumieją schematy rysunkowe
• Lubią rozkładać różne rzeczy na części i potrafią złożyć je z powrotem
• Lubią sprawdzać, w jaki sposób cos działa
• Chętniej słuchają czytanego tekstu, gdy jest on ilustrowany

Dzieci, u których dominuje inteligencja muzyczna:
• Łączą muzykę z emocjami i własnym nastrojem
• Maja poczucie rytmu, z łatwością zapamiętują rytmy i rymy
• Lubią śpiewać
• Chętnie uczą się przy muzyce
• „ zmieniają” w muzykę wszystko co robią
• Są wrażliwe na wszelkie dźwięki
• Mają dobry słuch muzyczny
• Lubią słuchać muzyki
• Mają swoje ulubione piosenki, melodie, utwory
• Nucą, pośpiewują podczas zabawy
• Samodzielnie „ komponują” melodie
• Próbują grać na instrumentach muzycznych
• Lubią wydobywać dźwięki z przedmiotów „ nie związanych bezpośrednio z muzyką”
Dzieci, u których dominuje inteligencja przyrodnicza:
• Są ciekawe świata
• „ Rozumieją” świat roślin i zwierząt
• Lubią przebywać na świeżym powietrzu
• Lubią samodzielnie eksperymentować, doświadczać
• Pasjonują się ekologią
• Klasyfikują przedmioty w hierarchie
• Dostrzegają zależności i wzorce w przyrodzie
• Obserwują, rozpoznają i kategoryzują świat roślin i zwierząt
• Fascynuje je otaczający świat
• Kolekcjonują okazy przyrodnicze
• Zbierają albumy, obrazki czy książki o tematyce przyrodniczej
• Są zainteresowane zjawiskami przyrodniczymi, fizycznymi, chemicznymi
• Dobrze opiekują się zwierzęciem, rośliną
• Mają własny „ ogródek”, choćby w doniczce
Dzieci, u których dominuje inteligencja intrapersonalna:
• Lubią pracować samodzielnie
• Znają i wykorzystują swoje mocne strony
• Budują wewnętrzną motywację
• Poszukują odpowiedzi na „ trudne” pytania
• Samodzielnie wyznaczają i jasno precyzują cele własne
• Chętnie przebywają same, wykonują wtedy ulubione zajęcia
• Są zaradne, niezależne
• Umieją wyrazić swoje uczucia
• Lubią decydować o sobie
Dzieci, u których dominuje inteligencja interpersonalna:
• Lubią i potrafią pracować w grupie
• Łatwo nawiązują kontakty społeczne
• Maja zdolności przywódcze
• Są komunikatywne
• Potrafią słuchać innych
• Zachowują asertywność przy konfrontacji
• Są lubiane przez rówieśników
• Dbają o dobre relacje z innymi osobami
• Patrzą na świat oczyma drugiego człowieka
• Wczuwają się w sytuacje i problemy innych
• Potrafią rozwiązywać konflikty

Na podsumowanie przypomnę, że już edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna powinny opierać się na podejściu, w którym uczniowie aktywnie zdobywają umiejętności, a nauczyciel pomaga im konstruować wiedzę, zamiast ją podawać niejako na tacy. Zadaniem nauczyciela jest dać dziecku wędkę nie rybę. Ponadto zadaniem nauczyciela jest stwarzanie okazji do rozwiązywania problemów, do formułowania i sprawdzania własnych pomysłów i stawiania wniosków. Rola nauczyciela jest więc interaktywna, oparta na negocjowaniu. Na tak prowadzonych lekcjach wykorzystuje się wiedzę osobistą uczniów i pozwala korzystać z różnych opracowań i materiałów źródłowych. Docenia się też ich pytania, problemy i zainteresowania. Często organizowana jest praca w grupach, a wiedza widziana jest jako dynamiczna, zmieniająca się wraz z nabywaniem doświadczeń. W tak funkcjonującej szkole ważnym elementem jest umiejętność stosowania wielorakich stylów nauczania przez nauczycieli w odpowiedzi na wielorakie style uczenia się uczniów. Jednocześnie rozpoznanie przez uczniów swoich dominujących inteligencji pozwala im uwierzyć, że drzemie w nich ogromny talent, który ma szansę ujawnić się podczas nowych działań. Rozbudzone ambicje i ciekawość poznawcza wpływają korzystnie na chęć do dalszej nauki i prowadzą wprost do lepszych efektów nauczania.
Dbajmy więc o rozwijanie talentów i zdolności naszych uczniów i nie pozwólmy ich zmarnować, ponieważ kluczem do sukcesu okazuje się nie tylko zdolność uczenia się, ale przede wszystkim umiejętność zarządzania sobą – swoimi talentami i umiejętnościami.
Opierając się na założeniach inteligencji wielorakich H. GARDNERA powstała koncepcja zintegrowanego nauczania tematycznego (ZNT) , której twórczyniami są S. Kovalik i S. Olsen.

Literatura:
1. Buzan T. (1999); Mapy twoich myśli, Wyd. Ravi, Łódź
2.Faliszewska J. (2007); Teoria inteligencji wielorakich. W: Przegląd Oświatowy, nr 7
3. Filipiak E. (1996); Aktywność językowa dzieci w wieku wczesnoszkolnym, WSP, Bydgoszcz
4. Gardner H. (2002); Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, Media Rodzinna, Poznań
5. Gmosińska D., Woźniak V. (2012); Inteligencje wielorakie w nauczaniu ortografii. 7 walizek, Harmonia, Gdańsk
6. Gordon E. E. (1997); Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci, „Zamiast Korepetycji”, Kraków
7. Juszczyk S., Kisiel M., Budniak A. (2011); Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna w sytuacji zmiany społecznej, kulturowej i oświatowej, UŚ Katowice
8. Petlak E. (2008); Rola nauczyciela we współczesnej szkole, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa
9. Surma B. (2012); Nowe wyzwania i perspektywy dla wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej, WAM Kraków
10. Zwiernik J. (1996); Alternatywa w edukacji przedszkolnej, Wydawnictwo Uniwersytet Wrocławski