Edukacja czytelnicza i medialna: program edukacyjny III etapu nauczania

Centrum Edukacji Nauczycieli w Suwałkach
Filia w Augustowie

Program edukacji czytelniczej i medialnej dla szkół ponadgimnazjalnych realizowany we współpracy z biblioteką pedagogiczną

W dobie szybkiego rozwoju cywilizacji, nauki i kultury, zmieniającego się rynku pracy, konieczności doskonalenia umiejętności oraz przekwalifikowania się (czasem nawet kilkakrotnie w ciągu życia) uruchamiają szerokie potrzeby czytelnicze w każdej dziedzinie aktywności ludzkiej. I nie ma większego znaczenia to, że słowo drukowane będzie docierało do czytelnika coraz częściej w formie wyświetlonej na monitorze komputera. To tylko technika – istota czytelnictwa pozostanie ta sama: komunikowanie się, przekazywanie myśli i informacji od nadawcy do odbiorcy, od autora do czytelnika.
Technologie informacyjne wyznaczają obecnie rozwój i oblicze współczesnej nauki i edukacji. Nauczyciel musi znaleźć odpowiedź na pytanie, jak nowocześnie realizować kształcenie i jak pomagać uczniom w kształtowaniu kompetencji kluczowych poprzez zastosowanie nowych technologii informacyjnych oraz jak go przygotować do samodzielnego zdobywania wiedzy, jej przetwarzania, a tym samym do uczestnictwa w kształceniu ustawicznym. Umiejętność szybkiego i racjonalnego czytania, efektywnego rozumienia tekstu, pozyskiwania i przekształcania informacji, zorganizowania sobie przez ucznia warsztatu ułatwiającego spożytkowanie efektów czytelnictwa czyli umiejętność organizowania pracy umysłowej jest nie do przecenienia w dobie szybkiego rozwoju cywilizacji.
Media stały się również podstawowym źródłem zachowań i wpływów na kształtowanie postaw, dlatego też mają niezmiernie istotny wpływ na proces wychowawczy. Uczenie krytycznego i selektywnego korzystania z różnych form medialnych w dobie globalizacji przekazu oraz kultury masowej powinny być wbudowane w proces uczenia się i wychowania.
Myślą przewodnią ścieżki edukacyjnej „edukacja czytelnicza i medialna” jest zapewnienie młodemu pokoleniu szerokiego i wszechstronnego dostępu do informacji wraz z wykształceniem kompetencji do jej oceny merytorycznej i selekcji oraz sprawnością techniczną dotarcia do potrzebnych źródeł. W jej realizację powinno być zaangażowanych wiele podmiotów. Jest tu także miejsce na działalność bibliotek pedagogicznych, szczególnie w małych miejscowościach, gdzie dostęp do instytucji gromadzących różnorodne źródła informacji jest ograniczony.
Poniższy program oraz jego realizacja są próbą włączenia się Biblioteki Pedagogicznej w Augustowie w to trudne, czasochłonne, ale nieuniknione zadanie, które jest mozolnie realizowane przez polskie szkoły.

Cele ogólne edukacji czytelniczej i medialnej
(na podst. „Podstawy programowej kształcenia ogólnego”):

(Rozporządzenie MENiS z dn. 26.02.2002 r. w sprawie postawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół
{Dz.U. 2002 nr 51, poz. 458. Ścieżki edukacyjne. Edukacja czytelnicza i medialna}).

1. Kształtowanie pożądanych postaw czytelniczych, wyrabianie i utrwalanie „kultury czytelniczej, bibliotecznej i informacyjnej”;
2. Poszukiwanie, porządkowanie, przechowywanie, przetwarzanie, interpretowanie i wykorzystywanie informacji z różnych źródeł oraz efektywne posługiwanie się technologią informacyjną jako przygotowanie do samokształcenia oraz kształcenia ustawicznego;
3. Planowanie, organizowanie i ocenianie własnej nauki, przyjmowania za nią coraz większej odpowiedzialności;
4. Efektywne współdziałanie w zespole i umiejętność pracy w grupie, budowanie więzi międzyludzkich, podejmowanie indywidualnych i grupowych decyzji, skuteczne działanie na gruncie zachowania obowiązujących norm;
5. Rozumienie natury i roli mediów we współczesnej cywilizacji, zdobycie umiejętności przekazu i krytycznego odbioru treści komunikatów medialnych oraz zachowanie dystansu i krytycyzmu wobec informacji przekazywanych przez media;
6. Posługiwanie się narzędziami medialnymi i technicznymi w realizacji zamierzonych celów;
7. Nabycie postawy klienta instytucji przechowujących dobra kultury oraz rynku wydawniczego, konsumenta usług księgarskich.

Cele edukacyjne modułu czytelniczo-informacyjnego oraz medialnego

1. Wprowadzenie uczniów w technologię, organizację i higienę pracy umysłowej jako przygotowanie do egzaminu maturalnego, studiów wyższych;
2. Przygotowanie do samokształcenia i pracy twórczej poprzez umiejętne wyszukiwanie, analizę, krytyczną ocenę, selekcję i wykorzystywanie w nauce szkolnej i samokształceniu informacji pochodzących z różnych źródeł;
3. Poznanie instytucji udostępniających źródła informacji i dobra kultury oraz kształtowanie postawy konsumenta dóbr kultury, rynku wydawniczego oraz usług księgarskich;
4. Poznanie podstawowych języków informacyjnych, systemów wyszukiwawczych, katalogów tradycyjnych i elektronicznych w bibliotekach naukowych i bibliotekach szkół wyższych;
5. Kształcenie umiejętności korzystania z bazy komputerowej, programów edukacyjnych, katalogów elektronicznych bibliotek naukowych oraz Internetu;
6. Zapoznanie ze sposobami sporządzania opisów bibliograficznych różnych źródeł informacji oraz bibliografii załącznikowej, zestawienia bibliograficznego oraz zdobycie przez uczniów umiejętności używania przypisów bibliograficznych;
7. Zaznajomienie uczniów z polską bibliografią narodową, bibliografiami specjalnymi oraz sposobem sporządzania bibliografii załącznikowej do pracy naukowej;
8. Kształtowanie świadomego i krytycznego użytkownika prasy, czasopism oraz wydawnictw informacyjnych, poznanie mechanizmów komunikowania się przez prasę, mechanizmu kreowania ocen i opinii, dyskusji społecznej i politycznej;
9. Kształcenie umiejętności poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną;
10. Rozwijanie umiejętności analizowania komunikatów medialnych i odczytywania znaków i kodów dosłownych i kontekstowych;
11. Kształtowanie krytycznej postawy oraz dystansu wobec informacji przekazywanych przez media;
12. Kształcenie umiejętności posługiwania się narzędziami medialnymi i technicznymi : magnetofon, aparat cyfrowy, kamera wideo, skaner, kserokopiarka i in.

Treści:

1. Warsztat samokształceniowy ucznia – sprawnie i szybkie czytanie, umiejętnie pozyskiwanie informacji, selekcja treści, umiejętność sporządzania notatek, bibliografii, planowanie, motywacja. Higiena pracy umysłowej;
2. Tradycyjne i nowoczesne źródła informacji (od książki do przekazów internetowych); najnowsze techniki informacyjne i ich dostępność;
3. Kompetencje czytelnicze niezbędne do odbioru tekstów literackich, naukowych i popularnonaukowych;
4. Współczesne instytucje wydawnicze i instytucje zajmujące się dystrybucją książek i prasy;
5. Instytucje udostępniające źródła informacji i dobra kultury (biblioteki, archiwa, muzea, teatry, kina , itd.);
6. Biblioteka Narodowa, biblioteki naukowe i biblioteki szkół wyższych jako źródła informacji;
7. Języki informacyjne, systemy wyszukiwacze, katalogi tradycyjne i elektroniczne jako warsztaty informacyjno-bibliograficzne;
8. Bibliografie jako źródła informacji pośredniej o piśmiennictwie – rodzaje, formy wydawnicze, bibliografia narodowa;
9. Opis bibliograficzny różnego typu dokumentów jako podstawa każdego typu bibliografii. Bibliografia załącznikowa, zestawienie tematyczne – opisy, źródła, normy;
10. Internet - jego zasoby i zagrożenia;
11. Globalizacja życia. Cywilizacja informacyjna i kultura mediów;
12. Media – komunikacja medialna, zadania i sposoby jej realizacji. Wpływ mediów na różne aspekty życia człowieka - zagrożenia;
13. Dzieło medialne i jego ocena. Propaganda i manipulacja w mediach;
14. Narzędzia medialne i techniczne – umiejętność posługiwania się nimi oraz jako pomoc w samokształceniu i prezentowaniu wiedzy.

Moduł czytelniczo-informacyjny

Cele szczegółowe
Treści nauczania
Procedury osiągania celów
Osiągnięcia
Uczeń potrafi:

Instytucje udostępniające źródła informacji i dobra kultury
› współczesne instytucje wydawnicze i instytucje zajmujące się dystrybucją książek i prasy,
› biblioteki – ich rodzaje, zadania, usługi, dokumenty w nich gromadzone i udostępniane, strony internetowe bibliotek, katalogi, Biblioteka Narodowa,
› archiwa, dokumenty w nich gromadzone i udostępniane, strona internetowa archiwum,
› muzea – ich rodzaje, zbiory, zadania, usługi edukacyjne,
› ośrodki upowszechniania kultury (teatry, filharmonie, kina, ośrodki kultury),
› rynek wydawniczy i informacja o nim
(wydawca, wydawnictwo, oferta wydawnicza, sieć księgarska, zapowiedzi wydawnicze, reklama książek, omówienia prasowe, recenzje nowości wydawniczych).

1. Okoliczny rynek wydawniczy – zbieranie informacji;
2. Omówienie instytucji udostępniających źródła informacji i dobra kultury – zadania, usługi, udostępnianie;
3. Kształtowanie postawy klienta rynku wydawniczego;
4. Utrwalanie nawyku korzystania z usług księgarskich, bibliotecznych;
5. Kształtowanie nawyku sięgania po wydawnictwa informacyjne, wyrabianie po-stawy racjonalnego konsumenta informacji;
6. Rozbudzanie potrzeb czytelniczych i in-formacyjnych;
7. Oglądanie stron internetowych bibliotek uczelni wyższych, Biblioteki Narodowej, archiwum, muzeum;
8. Zachęcanie uczniów do korzystania z teatrów, muzeów, ośrodków kultury;
9. Zachęcanie do uczęszczania na odczyty, wystawy, spotkania literackie.
• wymienić różne instytucje udostępniające źródła informacji i dobra kultury,
• określić rodzaje, zadania, usługi różnych instytucji naukowych i kulturalnych,
• korzystać z informacji w różnych instytucjach według potrzeb,
• wyszukać w Internecie informacje o instytucjach w naszym regionie,
• uzasadnić swoje decyzje w sprawie wyboru określonej oferty wydawniczej, naukowej, kulturalnej,
• wymienić instytucje rynku wydawniczego ogólnopolskiego i regionalnego oraz jest jego czynnym klientem,
• wyrobić w sobie nawyk odwiedzania księgarń, antykwariatów, gromadzenia własnego księgozbioru, kupowania lub prenumeraty czasopism,
• być aktywnym klientem instytucji udostępniających źródła informacji i dobra kultury.

Biblioteka szkolna i pedagogiczna jako centra dydaktyczno-informacyjne
› regulaminy i statuty biblioteki pedagogicznej, szkolnej,
› dokumenty gromadzone w bibliotece i ich wartość informacyjna,
› katalogi biblioteczne, kartoteki tradycyjne i ich rodzaje,
› wydawnictwa informacji pośredniej i bezpośredniej,
› katalog i księgozbiór podręczny,
› katalogi zbiorów specjalnych,
› wzory kart katalogowych i kartotekowych, układ kart w katalogach,
› komputerowa baza Bibliografii Zawartości Czasopism,
› bazy bibliotek uczelni wyższych i Biblioteki Narodowej,
› bazy komputerowe jako źródło informacji i pomoc przy sporządzaniu bibliografii.
1. Omówienie historii powstania bibliotek pedagogicznych, jej zadań, funkcji, rodzaju księgozbioru oraz rodzaju czytelników;
2. Omówienie warsztatu informacyjnego biblioteki;
3. Omówienie rodzajów i funkcji wydawnictw informacji bezpośredniej i pośredniej, typologii źródeł informacji;
4. Porównanie opisów bibliograficznych w katalogu tradycyjnym i w katalogu komputerowym;
5. Analiza komputerowej bazy Bibliografii Zawartości Czasopism;
6. Przegląd baz bibliotek uczelni wyższych;
7. Wyposażenie uczniów w kompetencje niezbędne do korzystania z warsztatu informacyjnego biblioteki i dokumentów zgromadzonych w bibliotece.
• przestrzegać regulaminu biblioteki oraz zachować się właściwie,
• określić statutowe zadania i funkcje bibliotek szkolnych i pedagogicznych, wie jakie są działy w bibliotece oraz zna ich przeznaczenie,
• znajdować odpowiednie dla swoich potrzeb i zainteresowań materiały, książki, czasopisma, zbiory specjalne i inne dokumenty,
• korzystać z różnych wydawnictw informacji bezpośredniej i pośredniej,
• wybrać odpowiedni katalog do poszukiwań dokumentów,
• korzystać z katalogów i kartotek tradycyjnych i elektronicznych,
• korzystać z baz Biblioteki Narodowej i bibliotek uczelnianych.

Warsztat samokształceniowy ucznia. Techniki, organizacja i higiena pracy umysłowej

› warsztat pracy umysłowej ucznia, (miejsce pracy, biblioteka domowa, karto-teki bibliograficzne i tekstowe, uporządkowany zbiór notatek, wykorzystywanie komputera, posługiwanie się sprzętem medialnym),
› kompetencje czytelnicze niezbędne do odbioru tekstów literackich, naukowych i popularnonaukowych - sprawne i szybkie czytanie,
› informacje pochodzące z różnych źródeł - selekcja treści, rzetelność informacji, umiejętność sporządzenia różnego rodzaju notatek i bibliografii,
› wiedza na temat powszechnie dostępnych zasobów informacyjnych tradycyjnych i nowoczesnych (od książki do przekazów internetowych),
› techniki utrwalania wyselekcjonowanych informacji (notatki, wykresy, tabele),
› techniki uczenia się pamięciowego,
› techniki organizacji danych w pliki tekstowe, graficzne, dźwiękowe, wideo,
› kryteria wskazujące na rzetelność i obiektywizm informacji,
› bibliografie jako podstawa procesu organizacji nauki własnej i samokształcenia,
› organizacja i higiena pracy umysłowej – planowanie, motywacja, relaks i koncentracja,
› higiena czytania i oglądania, słuchania, pracy z komputerem, problem uzależnień i nałogów ( telemania, komputero i internetomania, pracoholizm),
› zarządzanie informacją (przetwarzanie, przechowywanie, sortowanie, wyszukiwanie, organizowanie, udostępnianie – docieranie do informacji),
› prezentowanie wiedzy - strategie, wykresy, zestawienia, tabele,
› istota, cele i źródła samokształcenia - rola ustawicznego kształcenia się i samokształcenia w życiu współczesnego człowieka – względy ekonomiczne i potrzeba samorealizacji.
1. Szybkie i sprawne czytanie jako sposób na zdobycie wiadomości i zaspokajania potrzeb poznawczych;
2. Umiejętne i sprawne wykorzystywanie informacji z różnych źródeł;
3. Samodzielne wyszukiwanie materiałów na określony temat za pomocą katalogów i kartotek (tradycyjnych i nowoczesnych);
4. Poznanie podstawowych systemów wyszukiwawczych warsztatu informacyjnego tradycyjnego i nowoczesnego;
5. Opanowanie sposobu docierania do źródeł, selekcjonowana, przetwarzania i przechowywania informacji;
6. Poznanie elementów warsztatu samo-kształceniowego ucznia :
• domowe źródła informacji,
• umiejętność dotarcia do potrzebnej informacji : znajomość warsztatu informacyjnego biblioteki szkolnej i korzystania z niego, opanowanie schematu postępowania podczas poszukiwania informacji na określony temat, umiejętność korzystania z Internetu,
• umiejętność szybkiego wyboru książki oraz technik czytania i studiowania, a także dokumentowania i przechowywania informacji - plan, tezy, konspekt, streszczenie, cytat, adnotacja, techniczne utrwala-nie, przechowywanie (kartoteka),
• usprawnianie pamięci poprzez wykorzystywanie specjalnych technik,
• kształcenie umiejętności organizacji danych w pliki tekstowe, graficzne, dźwiękowe, wideo;
• wykorzystywanie zdobytej wiedzy w praktyce szkolnej i prywatnej w różnych dziedzinach aktywności twórczej,
• planowanie pracy, rozrywki i odpoczynku w skali dnia, tygodnia,
• planowanie lektury i korzystania z mediów,
• tworzenie warsztatu pracy umysłowej (miejsce pracy, biblioteka domowa, kartoteki bibliograficzne i tekstowe, uporządkowany zbiór notatek, wykorzystywanie komputera, posługiwanie się sprzętem medialnym),
• higiena odżywiania się, snu i odpoczynku, higiena czytania, oglądania i pracy z komputerem, walka ze stresem, twórcze myślenie.
• przestrzegać zasad higieny pracy i higieny umysłowej,
• pracować nad doskonaleniem szybkości czytania ze zrozumieniem oraz zastosować odpowiednią technikę czytania zależnie od celu i rodzaju tekstu,
• porządkować swój domowy zestaw źródeł informacji oraz uzupełniać go i rozwijać,
• samodzielnie przestudiować określone teksty i włączyć je do opanowanego już zasobu wiedzy, stosować techniki związane z szybkim wyborem książek i innych tekstów niezbędnych do uczenia się,
• przetworzyć i zachować pozyskaną informację, by wykorzystać ją w razie potrzeby,
• korzystać ze zbiorów i warsztatu informacyjnego bibliotek, także za po-mocą automatycznych systemów wyszukiwawczych,
• sprawnie, szybko notować i selekcjonować wiadomości, sporządzić różne rodzaje notatek,
• organizować dane w pliki tekstowe, graficzne, dźwiękowe, wideo,
• opracować plan, konspekt, streszczenie, cytat, adnotację,
• zorganizować warsztat pracy umysłowej i systematycznie go uzupełniać,
• stosować zakładki, podkreślenia, za-kreślenia i notatki marginalne w tekstach (własnych),
• stosować wybrane metody sprawnego uczenia się,
• pracować nad usprawnianiem pamięci,
• stosować skuteczną strategię rozwiązywania problemów,
• opracować tygodniowy plan czynności i przestrzegać go,
• zaplanować lekturę, audycje radiowe i telewizyjne do wysłuchania i obejrzenia,
• podejmować próby samokształcenia zgodnie ze swoimi zainteresowaniami i możliwie wcześnie wybranym kie-runkiem dalszego kształcenia,
• uzasadnić celowość kształcenia się ustawicznego i samokształcenia.

Wyszukiwanie informacji w różnych źródłach.
Tradycyjne i zautomatyzowane systemy wyszukiwawcze

› tradycyjne i nowoczesne źródła informacji (od książki do przekazów internetowych),
› najnowsze techniki informacyjne i ich dostępność,
› tradycyjne i nowoczesne warsztaty in-formacyjne bibliotek,
› tradycyjne i nowoczesne systemy i języki wyszukiwawcze,
› UKD jako podstawowy język informacyjny biblioteki szkolnej i pedagogicznej,
› źródła kwerendy bibliograficznej do prac,
› zestawienia bibliograficzne materiałów na dany temat ( bibliografia załącznikowa),
› rewersy, kwerendy.

1. Źródła informacji bezpośredniej i pośredniej – ćwiczenia grupowe;
2. Tradycyjne i nowoczesne źródła informacji – ćwiczenia w wyszukiwaniu, gromadzeniu, selekcjonowaniu, przetwarzaniu informacji na określony temat;
3. UKD jako język wyszukiwawczy, schemat, sposoby klasyfikacji zbiorów, drogi dotarcia do informacji, etapy wyszukiwania materiałów na określony temat, prawidłowe wypełnianie rewersów;
4. Wyszukiwanie materiałów na określony temat w bazach elektronicznych różnych bibliotek wg indeksów, kryterium, wg numeru rekordu, wg JHP i UKD – praca w zespole;
5. Sporządzanie bibliografii na zadany temat na podstawie materiałów z różnych źródeł.

• korzystać z różnych źródeł informacji,
• wyszukiwać w bazach elektronicznych materiałów wg indeksów, wg kryterium, wg numeru rekordu,
• wyszukiwać w elektronicznych mediach i katalogach ( np. bibliotek uniwersyteckich) informacji na zadany temat, posługując się komputerem i wybraną przeglądarką internetową,
• dobrać źródło informacji do potrzeb,
• pracować w grupie : rozdzielić zadania, zdać relację z wyników pracy,
• zastosować wcześniej nabyte umiejętności sporządzania bibliografii za-łącznikowej,
• za pomocą UKD dotrzeć do potrzebnych informacji,
• wypełniać rewersy, kwerendy.

Bibliografie jako źródło informacji o piśmiennictwie
› źródła informacji pośredniej i bezpośredniej,
› bibliografia jako pośrednie wydawnictwo informacyjne,
› rodzaje bibliografii ze względu na za-sięg, zakres treści itd.,
› bibliografia a katalog biblioteczny,
› formy wydawnicze bibliografii (wydawnictwa zwarte, czasopisma, bibliografia załącznikowa), katalogi wydawnicze,
› układ treści bibliografii (zrąb główny, indeksy i ich rola),
› opis bibliograficzny dokumentu jako element składowy bibliografii,
› komputerowa baza jako pomoc przy sporządzaniu bibliografii.

1. Przypomnienie znanych rodzajów źródeł informacji pośredniej i bezpośredniej,
2. Omówienie bibliografii znajdujących się w bibliotece pedagogicznej z podziałem na: zakres treści dokumentu, zasięg chronologiczny, wskazanie możliwości porządkowania dokumentów (alfabetycznie, chronologicznie, rzeczowo itd.), zwrócenie uwagi na elementy składowe bibliografii, układ treści;
3. Omówienie podstawowego elementu bibliografii, jakim jest opis bibliograficzny dokumentu;
4. Praca w grupach : wyszukiwanie w bazie komputerowej informacji na określone tematy (np. narkomania, agresja) oraz sporządzanie krótkich bibliografii;
5. Przegląd wybranych bibliografii - ćwiczenia w korzystaniu z nich.

• odróżnić bibliografię od katalogu bibliotecznego,
• rozpoznać bibliografię spośród innych źródeł informacji,
• wymienić i określić funkcje Bieżącej Bibliografii Narodowej,
• korzystać z różnego typu bibliografii,
• korzystać z baz danych bibliograficznych w Internecie,
• wykorzystać komputerową bazę MAK do sporządzania bibliografii,
• rozpoznać podstawowy element bibliografii – opis bibliograficzny.
• wykazać przydatność bibliografii w samodzielnej pracy.

Opracowanie bibliografii załącznikowej
› opis bibliograficzny książki, fragmentu, artykułu w czasopiśmie, ilustracji, dokumentu elektronicznego, strony internetowej, itd.,
› normy opisu bibliograficznego w biblio-grafii załącznikowej (podstawa opisu, wyróżnienia graficzne, skróty, itd.),
› forma opisu wydawnictwa zwartego
i czasopisma,
› układ opisów w bibliografii załącznikowej – redagowanie bibliografii załącznikowej,
› zestawienie tematyczne związane z określonym zagadnieniem,
› przydatność bibliografii załącznikowej w redagowaniu różnych form wypowiedzi,
› przypisy z opisami bibliograficznymi - różnice w znakach umownych,
› przypisy bibliograficzne (zasady stosowania i możliwe rozwiązania).
1. Przypomnienie wiadomości na temat bibliografii (rodzaje, układ, elementy składowe, itd.);
2. Określenie terminów : ISBN, ISSN, dokument offline, online, opis bibliograficzny, przypis bibliograficzny, wydawnictwo zwarte, ciągłe, autor korporatywny, itd.);
3. Omówienie poszczególnych elementów opisu z podziałem na : dokumenty drukowane, dokumenty audiowizualne, dokumenty elektroniczne;
4. Omówienie zasad sporządzania bibliografii załącznikowej (podstawa opisu, kolejność elementów opisu, język i pisownia, transliteracja, skróty, wyróżnienia graficzne i interpunkcja, uzupełnienia i sprostowania);
5. Sporządzanie bibliografii załącznikowej na podstawie wykonanych opisów – szeregowanie opisów;
6. Wykonywanie ćwiczeń grupowych - sporządzanie opisów bibliograficznych różnego typu dokumentów oraz krótkich bibliografii załącznikowych.
7. Ćwiczenie różnych sposobów używania przypisów.

• wybrać odpowiednie elementy opisu dokumentu do opisu bibliograficzne-go,
• rozróżniać i stosować poszczególne elementy opisu bibliograficznego w odniesieniu do poszczególnych rodzajów dokumentów (drukowanych, elektronicznych, zwartych, ciągłych),
• sporządzić opis bibliograficzny różnego rodzaju dokumentów (drukowanych, zwartych, ciągłych, elektronicznych na różnych nośnikach oraz onli-ne),
• zebrać materiał bibliograficzny na określony temat i poprawnie zredagować bibliografię załącznikową do prac pisemnych, maturalnych,
• sporządzić przypisy.

Sporządzanie tematycznych zestawień bibliograficznych, bibliografii za-łącznikowych do prac naukowych
› normy opisu różnego rodzaju dokumentów (drukowanych, audiowizualnych i elektronicznych),
› szeregowanie opisów – zasady redagowania zestawienia bibliograficznego i bibliografii załącznikowej,
› literatura podmiotu i literatura przedmiotu – zasady sporządzania bibliografii,
› zestawienie bibliograficzne do pracy maturalnej i naukowej.

1. Zbieranie materiałów na określony temat z różnych źródeł;
2. Opracowywanie materiału na kartkach do kartoteki - wykonanie opisów bibliograficznych poszczególnych dokumentów wg normy;
3. Sporządzanie tematycznego zestawienia bibliograficznego na podstawie wykonanych opisów – zasady szeregowania opisów, wykaz skrótów, załączniki, itd.
4. Prezentacja wykonanych zestawień bibliograficznych na podstawie materiałów zgromadzonych z katalogów i kartotek tradycyjnych i elektronicznych.

• skorzystać ze źródeł informacji po-średniej i bezpośredniej,
• samodzielnie opracować karty do kartoteki,
• samodzielnie i prawidłowo sporządzić zestawienie bibliograficzne do własnej pracy z wykorzystaniem różnorodnych źródeł informacji,
• swoją pracą przyczynić się do poszerzania bazy informacyjnej biblioteki.

Bibliografie. Polska bibliografia narodowa
› rodzaje bibliografii ze względu na zakres treściowy opisywanych dokumentów (ogólne i specjalne), zasięg chronologiczny (retrospektywne, bieżące, prospektywne), rodzaj opisu dokumentów (rejestracyjne, adnotowane),
› formy wydawnicze bibliografii (wydawnictwa zwarte, czasopisma bibliograficzne, bibliografie załącznikowe, katalogi wydawnicze, zestawienia bibliograficzne opracowywane przez biblioteki)
› Polska bibliografia narodowa,
› Bibliografie dostępne w Internecie,
› Bibliografia w Internecie - ćwiczenia w korzystaniu z nich.

1. Przeglądanie różnych bibliografii, porównywanie i ustalanie rodzajów biblio-grafii;
2. Nazywanie form wydawniczych biblio-grafii (wydawnictwa zwarte, czasopisma bibliograficzne, bibliografie załącznikowe, katalogi wydawnicze, zestawienia bibliograficzne opracowywane przez biblio-teki);
3. Omówienie polskiej bibliografii narodowej;
4. Analizowanie bibliografii dostępnych w Internecie;
5. Przegląd wybranych bibliografii, ćwiczenia w korzystaniu z nich.
• wybrać odpowiednie bibliografie do swoich potrzeb i znaleźć w nich poszukiwane materiały,
• korzystać z różnego typu bibliografii,
• skorzystać z polskiej bibliografii na-rodowej na stronie internetowej,
• skorzystać z baz danych bibliograficznych w Internecie,
• docenić wartość bibliografii w nauce oraz samokształceniu.

Moduł medialny

Cele szczegółowe
Treści nauczania
Procedury osiągania celów
Osiągnięcia
Uczeń potrafi

Nowoczesne technologie in-formacyjne i ich zastosowanie
› komputer i edytory tekstów jako na-rzędzia pracy,
› multimedia i Internet jako źródła in-formacji,
› drukarki, kopiarki, skanery jako nowo-czesne urządzenia techniczne,
› podstawowe urządzenie rejestrujące rzeczywistość (aparat fotograficzny, kamera, magnetowid, dyktafon cyfrowy itd.),
› urządzenia prezencyjne : tablice gra-ficzne, tablice interaktywne, diaskop, grafoskop, magnetowid, wideoprojektor, rzutnik multimedialny.

1. Rozwijanie umiejętności obsługiwania komputera, edytora tekstu;
2. Kształtowanie umiejętności wykorzystywania programów multimedialnych i Internetu;
3. Poznanie podstaw obsługi maszyn elektronicznych, urządzeń wielofunkcyjnych, kopiarki, skanera;
4. Poznanie rodzajów urządzeń rejestrujących rzeczywistość (aparat fotograficzny, kamera video, magnetowid, itd.);
5. Zapoznanie się z podstawowymi urządzeniami prezencyjnymi.

• posługiwać się różnymi programami komputerowymi i edytorem tekstu,
• wykorzystywać automatyczne syste-my wyszukiwawcze i programy multimedialne,
• korzystać z Internetu w poszukiwaniu potrzebnych informacji i materiałów,
• wymienić podstawowe urządzenia techniczne i określić ich przydatność we własnej pracy,
• określić funkcje i przydatność pod-stawowych urządzeń rejestrujących rzeczywistość,
• określić funkcje i przydatność pod-stawowych urządzeń prezencyjnych.

Komputer i Internet w bibliotece. Biblioteczny programy komputerowe (MOL, MAK).
Wyszukiwanie i wykorzystywanie informacji w bibliotecznych systemach komputerowych.
› Internet jako źródło informacji ( serwisy informacyjne, bazy danych, strony www, katalogi elektroniczne, teksty lektur szkolnych, popularnonaukowe, literackie, książki adresowe, itd.) oraz możliwość obcowania z kulturą (teatry, muzea, koncerty na żywo),
› rodzaje dokumentów elektronicznych dostępnych w bibliotece ( na dyskietkach i dyskach optycznych) – wydawnictwa informacyjne (encyklopedie, słowniki, atlasy), programy edukacyjne,
› gry komputerowe w sieci lokalnej lub Internecie,
› multimedialność i interaktywność przekazów elektronicznych, hiperteksty,
› ujemne strony Internetu (efemeryczność, często brak rzetelności, uzależnienia),
› program MOL, MAK – funkcje i możliwości wykorzystania, schematy algorytmów wyszukiwania informacji,
› katalog i UKD – przypomnienie wiadomości,
› porównanie opisów bibliograficznych w katalogu elektronicznym i tradycyjnym,
› bazy elektroniczne Biblioteki Narodowej i bibliotek wyższych uczelni,
› baza elektroniczna Bibliografii Zawartości Czasopism – przegląd opisów,

1. Kształcenie umiejętności poruszania się po Internecie i pozyskiwania potrzebnych informacji;
2. Korzystanie z czasopism elektronicznych za pomocą Internetu, z internetowych wydań gazet i czasopism, z baz danych (statystycznych, faktograficznych, bibliograficznych, adresowych), z serwisów informacyjnych o nowościach książkowych i in. mediach, z książek elektronicznych, ze stron www bibliotek, wydawnictw, księgarń, z katalogów bibliotek naukowych i in., z serwisów telewizyjnych wiadomości, z pełnych tekstów szkolnych lektur i in. utworów literackich, z tekstów popularnonaukowych – ćwiczenia;
3. Poznanie podstawowych programów wyszukiwawczych MOL, MAK – zasady korzystania z katalogów elektronicznych;
4. Kształcenie umiejętności korzystania z baz Biblioteki Narodowej m. in. Bibliografii Zawartości Czasopism;
5. Ćwiczenia w korzystaniu z dokumentów elektronicznych na nośnikach fizycznych dostępnych w bibliotece;
6. Obcowanie z kulturą : muzea, galerie sztuki, koncerty na żywo w Internecie;
7. Poznanie ujemnych stron Internetu : nadmiar informacji, ich efemeryczność, często brak rzetelności, szkodliwość pod względem moralnym i społecznym.

• korzystać przy pomocy komputera z dokumentów elektronicznych dostępnych w bibliotece oraz w Internecie,
• korzystać przez Internet z różnorodnych informacji przydatnych w czasie nauki,
• krytycznie odnosić się do pseudo informacji,
• wykorzystać dokumenty elektroniczne (słowniki, atlasy, programy multimedialne) dostępne w bibliotece,
• korzystać z katalogów i kartotek komputerowych w programie MOL, MAK,
• zastosować schematy algorytmów wyszukiwania informacji,
• wykorzystać katalogi bibliotek uczelni wyższych i Biblioteki Narodowej,
• prawidłowo wypełniać rewers i kwerendę,
• docenić możliwość korzystania z dóbr kultury przez Internet,
• korzystać z tekstów literackich, lektur szkolnych, czasopism przez Internet,
• ocenić rzetelność informacji.

Proces porozumiewania się, je-go składniki i kontekst społeczny. Komunikacja medialna. Komunikat in-formacyjny a reklama

› nadawca, odbiorca, system znaków, rodzaje komunikatów,
› komunikacja werbalna i niewerbalna,
› warunki komunikacji,
› informacja a komentarz,
› pojęcia komunikacji medialnej : znak, symbol, kod, język, denotacja, konotacja (treść i zakres znaczeniowy),
› formy komunikatów medialnych (słowne, pisemne, obrazkowe, dźwiękowe, filmowe, multimedialne),
› reklama – rodzaje, językowe środki perswazji,
› skuteczność komunikacji - intencje nadawcy, słuchanie aktywne, bariery komunikacyjne;
› propaganda i manipulacja w mediach,
› oferta informacyjna a reklama handlowa,
› komunikatory i poczta internetowa jako sposób komunikacji w sieci,
› komunikaty masowe,
› interpretacja dosłowna, uogólniająca i metaforyczna.

1. Analiza różnych komunikatów - prezentacja multimedialna, bieżąca prasa;
2. Prezentacja form komunikacji werbalnej i niewerbalnej - schematy komunikacji;
3. Poznanie rodzaju kodów i systemu znaków w komunikacji;
4. Kształcenie umiejętności określania form i funkcji różnych komunikatów i ich elementów;
5. Kształcenie umiejętności rozróżniania fikcji od rzeczywistości, rozumienia komunikatów informacyjnych, informacji o faktach, rzeczach, zjawiskach, rozumienie tez, teorii i idei;
6. Krytyczna ocena komunikatów, ich wartości poznawczej, ideowej, artystycznej;
7. Analiza i interpretacja reklam prasowych, propagandowych, agitatorskich – odróżnianie informacji od komentarza, perswazji;
8. Ułożenie tekstu reklamy na konkretny temat;
9. Polscy wydawcy i nadawcy medialni (stacje radiowe i telewizyjne, serwisy internetowe);
10. Komunikatory i poczta internetowa jako sposób komunikacji w sieci – fora, kluby dyskusyjne.

• wyjaśnić pojęcia : komunikat, nadaw-ca, odbiorca, kod, sygnał, znak,
• określić warunki nadawania i odbioru komunikatu,
• dostrzec, nazwać i rozumieć kody niewerbalne i werbalne,
• rozróżniać pojęcia komunikacji medialnej i rozumieć ich sens,
• analizować komunikaty medialne, odczytywać znaki i kody językowe,
• dokonać analizy porównawczej informacji i stanowisk przedstawionych w przekazach medialnych,
• krytycznie ustosunkować się do treści komunikatów medialnych,
• wyjaśnić, dlaczego dochodzi do za-kłóceń w porozumiewaniu się,
• korzystać z poczty elektronicznej i komunikatorów internetowych w sposób rozsądny i odpowiedzialny,
• umie analizować komunikaty medialne, odczytywać znaki i kody językowe.

Jawne i niejawne funkcje środków masowej komunikacji w społeczeństwie informacyjnym. Fikcja i reklama w mediach. Public relations

› pozytywne, negatywne i obiektywne postrzeganie i relacjonowanie dowolnych zagadnień,
› relatywność narracji medialnej w zależności od zakładanego celu,
› manipulacja w mediach, uczciwość twórcy wobec odbiorcy, stronniczość przekazu, zależność sposobu prezentacji od stanowiska nadawcy,
› obiektywność nadawców i producentów medialnych,
› znaczenie konkurencyjności w mediach.
› komunikaty informacyjne (reklamowe i propagandowe),
› podstawy projektowania i wykonywania różnych form komunikatów medialnych,

1. Zwrócenie uwagi na różnice między informacją a perswazją, propagandą, na przemoc w mediach i wulgaryzację języka;
2. Czytanie komunikatów medialnych i informacyjnych – wskazywanie na próby manipulacyjne, zabiegi montażowe, znaczenie i oddziaływanie na odbiorcę;
3. Prezentacja form komunikatów medialnych – ćwiczenia
4. Kształcenie umiejętności krytycznego odbioru komunikatów medialnych;
5. Redagowanie różnych rodzajów komunikatów medialnych – słownych, pisemnych, obrazowych, filmowych i multimedialnych (reklamowych, propagandowych, public relations) na podstawie wydarzeń z życia osobistego i społecznego;
• dostrzegać manipulacje językowe, stereotypy, zabiegi socjotechniczne i wyróżniać środki formalne służące promocji tematu produkcji medialnej i ich wpływ na świadomość,
• dostrzegać zabiegi montażowe w przekazach medialnych i ich rolę w kreowaniu znaczeń i oddziaływania na odbiorcę,
• dostrzegać i rozumieć różnice w celowości i sposobach pokazywania w mediach scen agresji i przemocy,
• krytycznie odbierać programy ukazujące sceny przemocy,
• samodzielnie tworzyć podstawowe komunikaty medialne,
• prezentować i świadomie posługiwać się różnymi formami komunikatów medialnych.

Cywilizacja informacyjna i kultura mediów. Ko-dy ikoniczne i symboliczne.
Języki poszczególnych mediów. Formy i środki obrazowe.

› globalizacja życia, cywilizacja informacyjna i kultura mediów,
› media publiczne i prywatne - zadania i interesy, rynkowość mediów i jej społeczne skutki,
› wpływ mediów na różne aspekty życia człowieka – zagrożenia i uzależnienia,
› wywieranie wpływu na ludzi, metody i techniki perswazji i manipulacji stosowane w reklamie, perswazyjna funkcja języka,
› kryteria wskazujące na rzetelność i obiektywizm informacji,
› dzieło medialne i jego ocena - od ana-lizy dzieła do recenzji,
› środki formalne i ich służebność względem zamierzeń twórców w różnych formach przekazów medialnych,
› słowo, gest i ruch jako forma wypowiedzi w życiu i teatrze ( gry drama-tyczne, inscenizacje, teatr szkolny),
› warsztat pracy dziennikarza prasowego oraz radiowego, telewizyjnego,
› historia polskiego filmu, najwybitniejsi twórcy i osiągnięcia polskiej kinematografii,
› Film (gatunki filmowe, scenariusz, scenopis),
› język filmu : fikcja, techniki montażu, techniki specjalne, zdjęcia trikowe, symulacja komputerowa, animacja komputerowa, fotomontaż, montaż dźwiękowy i filmowy – zastosowanie w warunkach szkolnych,
› narodziny, rozwój, język prasy,
› informacja, reklama, plakat – historia reklamy i plakatu,
› fotografia – kompozycja, plany zdjęciowe, rodzaje perspektywy, głębia ostrości, fotomontaż,
› radio ( język i gatunki audycji, gatunki dziennikarskie),
› scenariusz jako etap przygotowania do tworzenia prezentacji multimedialnych.

1. Omówienie rodzaju mediów, ich istoty i zadań;
2. Ukazanie fikcji i rzeczywistości w przekazach medialnych;
3. Analiza porównawcza wybranej informacji zaczerpniętej z różnych źródeł - forma, język, funkcja;
4. Omówienie różnych form i gatunków przekazów medialnych : kolorowej prasy, reklam prasowych, różnych form audycji audialnych, radiowych, telewizyjnych, różnych gatunków filmowych, programów informacyjnych, reklam telewizyjnych, teledysków, programów multimedialnych;
5. Prezentacja środków obrazowych (telewizja, radio, teatr, film, plakat, fotografia) – języki poszczególnych mediów;
6. Rozpoznawanie elementów języka mediów w różnych rodzajach komunikatów;
7. Wprowadzenie w zasady procesu twórczego w produkcji medialnej;
8. Tworzenie ramówek fikcyjnej stacji telewizyjnej;
9. Stworzenie rankingu gier komputerowych pod kątem wartości edukacyjnych i ogólnoludzkich;
10. Poznanie historii i wybitnych dzieł medialnych : fotografii, plakatu, filmu, teatru;
11. Przygotowanie fragmentu dramy, insceni-zacji, scenki rodzajowej, pantomimy;
12. „Czytanie” fotografii – perspektywa, ostrość, kompozycja;
13. Sporządzanie opracowań łączących tekst z ilustracjami (dyplomy, plakaty, zaproszenia);
14. Kształcenie umiejętności krytycznego korzystania z mass mediów, media a zdrowy tryb życia i spędzanie wolnego czasu;
15. Pozytywna rola mediów w życiu jednostek i społeczeństwa.

• zrozumieć naturę i rolę mediów we współczesnej cywilizacji,
• zachować tożsamość kulturową wobec globalizacji kultury,
• wymienić i opisać podstawowe etapy procesu twórczego w różnych rodza-jach produkcji medialnej,
• dostrzegać wpływ mediów na życie i zachowanie ludzi oraz całych społeczeństw,
• formułować oceny, opinie i sporządzić recenzje wybranych informacji przekazywanych przez media,
• rozróżniać obiektywne relacje od komentarza i perswazji,
• zachować postawę dystansu i krytycyzmu wobec przekazów z mass me-diów,
• trafnie interpretować teksty kultury, komunikaty informacyjne,
• rozpoznawać elementy języka me-diów,
• rozumieć rolę fotomontażu i montażu przy kreowaniu przekazu,
• rozumieć zależności między formą i językiem mediów a zamierzeniami, postawami i kulturą twórców komuni-katów artystycznych, informacyjnych, reklamowych oraz propagandowych;
• sporządzić opracowanie łączące tekst z grafiką,
• wymienić wybitne dzieła fotografii, plakatu, filmu, itd.,
• krytycznie analizować wartości oferty mediów i dokonywać właściwego wy-boru w korzystaniu ze środków masowej komunikacji,
• umiejętnie korzystać z mass mediów,
• dostrzegać pozytywną rolę mediów w życiu jednostek i społeczeństw.


Doskonalenie umiejętności posługiwania się narzędziami medialnymi i tech-nicznymi w prezentowaniu wiedzy

› magnetofon, komputer, drukarka, kserokopiarka, skaner jako podstawowe narzędzia pracy (przeznaczenie, zasady obsługi),
› aparat cyfrowy, kamera cyfrowa, dyk-tafon cyfrowy jako narzędzia rejestrują-ce rzeczywistość (zastosowanie, zasady obsługi),
› foliogramy, tablice graficzne, tablice interaktywne, diaskop, grafoskop, wideoprojektor, magnetowid jako podstawowe narzędzia prezencyjne (zastosowanie i zasady obsługi),
› metody i techniki przygotowywania
i prowadzenia prezentacji - tradycyjne
i komputerowe,
› podstawowe funkcje i możliwości komputerowych programów prezencyjnych,
› źródła medialne jako materiał do two-rzenia prezentacji,
› metody i techniki tworzenia prezentacji multimedialnych,
› tabelaryczne i graficzne prezentacje danych.

1. Omówienie i praktyczna prezentacja podstawowych urządzeń technicznych jako narzędzi pracy – budowa, obsługa i zasa-dy działania;
2. Omówienie i praktyczna prezentacja podstawowych urządzeń rejestrujących rzeczywistość – budowa, obsługa i zasady działania;
3. Omówienie i praktyczna prezentacja podstawowych urządzeń prezencyjnych - budowa, obsługa i zasady działania;
4. Tworzywo i specyfika poszczególnych rodzajów mediów (film, audycja, artykuł) – przypomnienie wiadomości;
5. Omówienie etapów procesu twórczego w wybranej dziedzinie medialnej;
6. Poznanie podstaw projektowania i wyko-nywania różnych form komunikatów medialnych;
7. Techniki montażu obrazu i animacji komputerowej, efekty specjalne;
8. Gromadzenie materiałów i tworzenie wła-snej prezentacji multimedialnej;
9. Prezentacja własnej produkcji medialnej;
10. Dyskusja na temat wykorzystania nowoczesnych urządzeń technicznych i medialnych (złe i dobre strony).

• posługiwać się narzędziami medialnymi i technicznymi w realizacji za-mierzonych celów,
• prezentować swoje wiadomości i umiejętności posługując się narzędziami medialnymi,
• wykorzystać dokumenty pozasłowne z użyciem określonych urządzeń technicznych,
• wykorzystywać media jako źródło informacji w samodzielnym dochodzeniu do wiedzy,
• posługiwać się narzędziami w celach dokumentacyjnych (aparat fotograficzny, magnetowid, kamera video, itp.),
• tworzyć opracowania komputerowe (tekst z grafiką),
• odczytywać różne formy prezentowania danych liczbowych w prasie i innych mediach oraz samodzielnie je tworzyć.

Ewaluacja

Podstawą mierzenia jakości nauczania edukacji czytelniczej i medialnej są umiejętności nabyte przez ucznia zawarte w rubryce Uczeń potrafi. Ostatecznej oceny nabytych przez ucznia wiedzy i umiejętności może dokonać nauczyciel pracujący z uczniem na co dzień.
Jeżeli jednak program edukacji czytelniczej i medialnej realizowany przez nauczycieli wspólnie z biblioteką pedagogiczną :

• wprowadza uczniów w technikę uczenia się (samokształcenia) i wyposaża ich w narzędzia do samodzielnej pracy umysłowej i wykorzystywania mediów jako narzędzi pracy intelektualnej,
• naucza sprawnego, efektywnego czytania, selekcjonowania i utrwalania wiadomości,
• wyposaża uczniów w wiedzę o rodzajach wydawnictw informacji bezpośredniej i pośredniej, o rynku wydawniczym i instytucjach gromadzących dobra kultury, kształtuje konsumenta dóbr kultury,
• uczy wyszukiwać informacje, gromadzić je, analizować i wyciągać wnioski,
• uczy korzystania z różnych źródeł informacji i zbiorów bibliotek za pomocą tradycyjnych i nowoczesnych sposobów sprawnego docierania do potrzebnej informacji,
• uczy sporządzania opisów bibliograficznych i bibliografii załącznikowej do własnych prac,
• przygotowuje do rozumnego i selektywnego korzystania ze środków masowego przekazu,
• kształtuje umiejętność posługiwania się narzędziami medialnymi i technicznymi w prezentowaniu swojej wiedzy

propozycje ewaluacji mogą wyglądać następująco :

• uważna obserwacja ucznia w działaniu,
• przeglądanie, badanie, wyszukiwanie dokumentów bibliotecznych zespołowo i indywidualnie,
• wystawa, konkurs, dyskusja na temat instytucji przechowujących dobra kultura lub ich zasobów,
• opracowanie bibliografii źródłowych dla określonych zagadnień,
• ankieta podsumowująca umiejętność wyszukiwania informacji na określony temat w różnych źródłach i za pomocą różnych technik i systemów wyszukiwawczych,
• ćwiczenia z edukacyjnymi programami multimedialnymi,
• próby nagrywania reportaży i słuchowisk,
• tworzenie fotoreportaży dotyczących życia szkoły, uroczystości, obserwacji środowiska, filmu wideo promującego szkołę,
• opracowanie ankiety dotyczącej programów telewizyjnych i filmów oglądanych przez młodzież, obliczanie oglądalności, wyniki w formie tabel, wykresów i diagramów procentowych,
• prezentacje własnych wytworów na forum klasy za pomocą urządzeń prezencyjnych,
• arkusze refleksji uczniowskiej ( ocena i samoocena ).

Pomiar efektów nauczania edukacji czytelniczej i medialnej przez bibliotekarza biblioteki pedagogicznej może wyglądać następująco :

• rejestr „sytuacji bibliotecznych” obrazujących aktywność i umiejętność uczniów w poruszaniu się po zasobach biblioteki oraz posługiwania się warsztatem informacyjnym,
• umiejętność doboru materiałów, jego selekcji, umiejętność sporządzania notatek,
• statystyka korzystania z biblioteki, ilości i jakości wypożyczeń,
• rozmowy, wywiady, ankiety, wyniki ankiet i sondaży uczniowskich – poznawanie uczniów i nauczycieli jako czytelników i użytkowników mediów, urządzeń medialnych i technicznych – ocena poziomu kultury czytelniczej i medialnej uczniów i nauczycieli.

Przy ocenianiu ucznia liczy się stopień zaangażowania w pracę, inwencja twórcza, aktywność, samodzielność myślenia i współpraca w grupie. Uważna obserwacja dostarczyć powinna podstaw do dokonania pełnych i zobiektywizowanych ocen jego wysiłku, osiągnięć i wytworów jego pracy.