Kolędy polskie

Kolędy polskie

Boże Narodzenie jest świętem obchodzonym na całym świecie. Wokół uroczystości religijnych rozwinęły się różne zwyczaje. Związane są one przeważnie z dawnymi pogańskimi rytuałami przesilenia zimowego. Dzisiaj inne zwyczaje stoją obok tego, co zostało z dawnych tradycji. Bożonarodzeniowe święto przeżywane jest jako okazja do przebywania razem, do obdarowywania siebie nawzajem, czasami do ponownego odkrywania czaru dzieciństwa i związku z przeszłością oraz jako czas refleksji nad uniwersalnymi wartościami pokoju, współpracy, braterstwa. Aby lepiej zrozumieć sens święta, warto poznać niektóre tradycje Bożego Narodzenia wyrastające w różnych kontekstach środowiskowych i kulturowych. Zwyczaje te, dzięki swemu bogactwu, stanowią cenne patrymonium dla wszystkich ludzi.
Uczucia i sugestie przywoływane przez Boże Narodzenie znalazły swoje miejsce m.in. w różnorodności form muzycznych; od hymnów i pieśni ludowych średniowiecza, przez kolędy i pastorałki, po pieśni współczesne.
Wyjątkowe miejsce w historii kultury polskiej zajmuje piękna, wzruszająca i pełna dostojeństwa kolęda. Jej wielka popularność na przestrzeni wieków sprawiła, że jest ważnym przejawem życia artystycznego. Była silnie związana z rodzimą twórczością ludową. Motywy kolędowe przewijają się w utworach wielu kompozytorów. Funkcja kolędy nie ograniczała się tylko do roli pieśni religijnej, ale w pewnych okresach historycznych zdobyła rangę pieśni patriotycznej i była symbolem polskości.
Pierwsze zachowane łacińskie utwory kolędowe pochodzą z końca XIV wieku. Ale powstawały też rodzime kolędy. Już w XIII wieku śpiewano po polsku psałterz, polskie pieśni maryjne i pasyjne. Z tego też okresu pochodzi pieśń „Bogurodzica”. Zachowane figurki XIV-wieczne z jasełek u klarysek krakowskich potwierdzają śpiewanie utworów kolędowych. W XIII stuleciu intensywną działalność wykazywali polscy franciszkanie, duchowni synów św. Franciszka z Asyżu. On to w Greccio od 1223 roku zapoczątkował obchody święta Narodzenia Chrystusa i przekazał braciom szczególny kult Świętego Dzieciątka (Santo Bambino). Dlatego okres Bożego Narodzenia od Wigilii do święta Matki Boskiej Gromnicznej franciszkanie z wielką inwencją wypełniali realizowaniem tego pięknego przesłania. A szopka, żłobek, figurki i inne odpowiednie rekwizyty, dekoracje, inscenizacje i pewne akcje sceniczne wymagały odpowiedniej oprawy muzycznej. Były to zarówno łacińskie śpiewy chorałowe, jak i polskie pieśni kolędowe.
Z wieku XV zachowały się już kolędy polskie, min. „Jezu Chryste nasza radość” (1428r.), „Chrystus nam się narodził” (1435r.) i znacznie więcej utworów łacińskich. W Bibliotece PAN w Krakowie znajduje się też rękopis z poł. XV stulecia zawierający teksty łacińskich i polskich pieśni na Boże Narodzenie, nazywanych rotułami. Pięć polskich kolęd tworzy drugą rotułę. Są to: „Stała się nam nowina, Panna Panna porodził”, „Maryja Panno czysta” oraz „Mesyjasz wierny Chrystus nasz”.
Bujny rozkwit twórczości kolędowej nastąpił w XVI wieku. W znacznym stopniu przyczynił się do tego wynalazek druku w poprzednim stuleciu. W okresie Renesansu powstało kilkaset nowych pieśni kolędowych. W tym czasie ukazywały się różne druki ulotne i kancjonały składane (Kancjonał Puławski – 1556r., Kancjonał Zamojski – 1558r.). Cenny jest Kancjonał Biblioteki Kórnickiej (1551-55r.), w którym zachował się przekaz kolędy „Anioł pasterzom mówił”. Podobnie Kancjonał Biblioteki Czartoryskich (1551r.) przechował teksty 25 kolęd. Są wśród nich znane i popularne do dzisiaj: „Narodził nam się Zbawiciel”, „Śpiewajmy dziś wesele”, „Już Cię żegnamy o rozkoszne Dziecię”. Ta ostatnia, piękna kolęda była w XVI wieku niezwykle popularna, zwłaszcza w zakonach żeńskich. Śpiewano ją szczególnie podczas rozbierania szopki, na zakończenie kolędowania, wieczorem 2 lutego.
Pod koniec tego stulecia powstały oryginalne pastorałki dramatyczne, wykonywane po polsku i po łacinie.
W XVII wieku powstało prawdopodobnie kilkaset pieśni kolędowych, w tym wiele śpiewanych do dziś. Najwięcej kolęd utrwaliły rękopiśmienne zbiory, sporządzane głównie przez benedyktynki, klaryski i karmelitanki. W tym okresie zaczyna się rozpowszechniać w klasztorach żeńskich zwyczaj kołysania i tulenia figurki Dzieciątka przy śpiewie tkliwych kolęd-kołysanek. Wtedy powstawały kompozycje: „Lulajże Jezuniu”, „Jezus malusieńki”, „Gdy śliczna Panna Syna kołysała”, „W żłobie leży”, a także: „Dzieciątko się narodziło”. Z tego okresu pochodzą również tak znane kolędy, jak: „Przybieżeli do Betlejem pasterze”, „A wczora z wieczora”, „Powiedzcie pasterze mili”, „Witaj Jezu ukochany” czy „Tryumfy Króla niebieskiego”.
W XVII wieku rodzą się nadal liczne dramaty bożonarodzeniowe. Wykonywano je zazwyczaj w kościołach dla wszystkich po polsku, a w seminariach – po łacinie.
Na przełomie XVII i XVIII wieku w twórczości muzycznej o tematyce kolędowej rodzi się nowa forma – pastorałka (pastorella), w której uwidaczniają się wpływy rodzimej twórczości ludowej zarówno na treść utworu (słowa polskie, teksty ludowe) oraz na kształt dźwiękowy przez stylizację rytmiki, melodyki, wprowadzenie instrumentów ludowych (trombita, dudy), a nawet stosowanie ludowej praktyki wykonawczej. Wszystko to wyrażało polski styl narodowy.
Główną domeną twórczości kolędowej pozostają nadal proste formy zwrotkowe – pieśni o tematyce bożonarodzeniowej, zabarwione również specyfiką życia ludu polskiego. Objawia się to szczególnie w słownictwie (imiona, nazwy, określenia) oraz w muzyce. Rytmy mazurka, krakowiaka, poloneza stanowią o odrębności polskich kolęd. W XVIII wieku twórczość kolędowa była najbogatsza w całej polskiej historii. Wiele z tych utworów weszło na trwale do współczesnego repertuaru w polskich kościołach. Przykładem są takie kolędy, jak: „Ach ubogi żłobie”, „Pójdźmy wszyscy do stajenki”, „W dzień Bożego Narodzenia”, „Z narodzenia Pana”,” Oj Maluśki”, „Gdy się Chrystus rodzi”, a szczególnie „Wśród nocnej ciszy” i „ Bóg się rodzi” (sł. Franciszek Karpiński).
Sytuacja polityczna Polski w okresie zaborów w różnorodny sposób wpływała na rozwój kultury muzycznej XIX wieku. Ucisk zaborców wyzwolił silne uczucia patriotyczne i przyczynił się jeszcze bardziej do krystalizacji tzw. stylu narodowego w muzyce polskiej. Wzmogło się zainteresowanie muzyką ludową i kulturą dawniejszych epok. W XIX wieku nadal uprawiana jest pastorella wokalno-instrumentalna, ale twórczość kolędowa wzbogaca się o nowe środki artystycznej wypowiedzi. Utwory kolędowe w XIX stuleciu były osobistym wyznaniem postawy patriotycznej. Wśród poetów piszących teksty kolędowe byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid, Teofil Lenartowicz i Adam Asnyk. Podobnie jak poprzednie okresy, również XIX wiek przekazał następnym pokoleniom, wiele pięknych i wartościowych kolęd, np. „Mizerna cicha stajenka”, „Bracia patrzcie jeno”, „Do szopy hej pasterze”, „Wesołą nowinę”, „Dzisiaj w Betlejem”, „Jezusa narodzonego” i „Mędrcy świata”. Wiele z tych kolęd ma ustalone autorstwo.
Lucjan Rydel wydaniem „Betlejem Polskim” (Kraków 1906) z pięknymi ilustracjami Włodzimierza Tetmajera, otworzył serię wydawniczą różnych misteriów, szopek, pastorałek i jasełek. Było to wielkie wydarzenie kulturalne i narodowe. Wprowadzenie na scenę polskich pastuszków, złego i ukaranego Heroda, a przy żłóbku przesuwający się korowód postaci historycznych z błogosławieństwem Bogarodzicy – przypominało o Polsce, wzmacniało wiarę w wolną Ojczyznę. Wiek XX, tak tragiczny i pełen bolesnych doświadczeń, był jednak bogaty w osiągnięcia techniczne i artystyczne. Twórczość kolędowa jest bardzo różnorodna. Są to utwory wokalne, solowe i chóralne, wokalno-instrumentalne, w kameralnym składzie i pełnej orkiestrze symfonicznej. Tematyka kolędowa nie ominęła nawet muzyki czysto instrumentalnej. Teksty pisali m.in. Jan Kasprowicz, Stanisław Wyspiański, Leopold Staff, Julian Tuwim, Kazimiera Iłłakowiczówna, Emil Zegadłowicz, Kazimierz Wierzyński, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Miron Białoszewski.
Odzyskanie niepodległości w 1918 roku spowodowało również rozwój twórczości muzycznej. Powstawały liczne kompozycje religijne o wydźwięku patriotycznym, tworzone na różne uroczystości, święta i rocznice narodowe. Nastąpił wspaniały rozkwit pieśni zarówno masowej (hymny, ślubowania, modlitwy), jak również pieśni chóralnej. Wielkim powodzeniem cieszyły się kolędy. Powstawały utwory nowe, oryginalne oraz artystyczne opracowania tradycyjnych pieśni o Narodzeniu Zbawiciela. Wzrosło też zainteresowanie mszą pasterską (kolędową), która występuje pod nazwą „Pasterka”.
W czasie okupacji niemieckiej kolędy stały się szczególnie ulubioną formą muzyczną. Często były to utwory o treści politycznej czy satyrycznej, pisane do znanych melodii kolędowych. Tworzono też kolędy tradycyjne, zabarwione tylko aktualną treścią o silnym akcencie patriotycznym (np. „Lulajże Jezuniu w polskiej ziemi”, „Niech się Polska stanie” i in.). Popularną formą kolędową były również szopki i jasełka. Teksty tych szopek pochodziły z ludowych obrzędów i tradycyjnych kolęd. Nawiązywały często do Betlejem polskiego Lucjana Rydla. Były to najczęściej jasełka kukiełkowe wystawiane w kraju, ale przede wszystkim tajnie w obozach koncentracyjnych (Buchenwald, Dachau, Ravensbruck, a nawet Oświęcim i Majdanek). Nie obyło się bez nich również w obozach internowanych polskich żołnierzy na Węgrzech, w Rumunii, Szwajcarii i Hiszpanii. Podobnie było podczas stanu wojennego w Polsce w 1981 roku. Kolędy „wojenne” były tworzone, śpiewane i kolportowane po całym kraju.
Wiek XX ma duże zasługi w utrwalaniu twórczości kolędowej. Opublikowano wiele przeróżnych jasełek, utworów chóralnych i cennych śpiewników kolędowych. Mimo wielkiego zainteresowania twórczością kolędową, powstania wielu pieśni kolędowych, wiek XX nie wprowadził do skarbca narodowego, do powszechnego śpiewania niemal żadnej kolędy. Jedyna to utwór „Nie było miejsca dla Ciebie”. Ta nowosądecka kolęda zyskała niezwykłą popularność w czasie wojny, zwłaszcza w obozach i łagrach.
O wpływie i roli kolędy polskiej w kształtowaniu postaw i osobowości niech posłuży cytat:
„...od tych śpiewów w kościele dzwoniących, zrodziło się w sercu na zawsze uwielbienie, umiłowanie kolęd. Całe ich piękno z tych dni dzieciństwa zabrałem z sobą w życie. Przez nie nauczyłem się kochać wszystko co polskie, bo nigdy tak po polsku żadną modlitwą nie wymodli się Polak, jak w kolędach”- Maria Wacholc: Jan Adam Maklakiewicz, Monografia.

Bibliografia:
1. Rosanna i Gianluigi Ferrarotti, Księga Bożego Narodzenia. JEDNOŚĆ Kielce 2001;
2. Ewa Grotnik, Polskie Kolędy i Pastorałki. Antologia. PWM Kraków 1957;
3. Renata Hryń-Kuśmierek, Księga tradycji. Publikat Poznań 2007;
4. Andrzej Jastrzębski, Antoni Podsiad, Boże Narodzenie. Antologia Poezji Polskiej. PAX Warszawa 1961;
5. Maria Wacholc: Jan Adam Maklakiewicz, Monografia, AMFC Warszawa 2000;
6. Jan Węcowski, Kolędować Małemu. MIGO Warszawa 1992;
7. Jan Węcowski, Śpiewnik kolędowy. Agencja Artystyczna MTJ, Warszawa 2002;