Sytuacja doradztwa zawodowego w szkolnictwie specjalnym w przeddzień wejścia w życie reformy edukacji

1. Uzasadnienie zatrudnienia szkolnego doradcy zawodowego w szkole dla uczniów niepełnosprawnych

Ustawa o systemie oświaty (Dz. U. Nr 256, 2004) nakłada na placówki oświatowe obowiązek przygotowania uczniów danej szkoły zarówno do wyboru zawodu, jak i kierunku dalszego kształcenia (Art. 1, pkt. 14). Do tej pory zadanie to realizowały poradnie psychologiczno-pedagogiczne, podlegające pod resort edukacji oraz poradnie specjalistyczne. Ustawa zakłada konsultacje indywidualne i poradnictwo grupowe.
Badania przeprowadzone w obrębie poradni (Sołtysińska G., Piątkowska E., 1997), mające na celu diagnozę aktualnego stanu poradnictwa zawodowego i analizę potrzeb
w tym zakresie, wykazują istnienie wzrostu zapotrzebowania na wszelkiego rodzaju usługi doradcze, które nie są szeroko dostępne. Brak powszechności usług doradczych wynika
z braków kadrowych w poradniach. Dodatkowo wyniki tych badań ukazują konieczność określenia:
a) aktów normatywnych, które regulowałyby zadania instytucji oświatowych, warunki ich realizacji, zakres współpracy (szczególnie między szkołami
a poradniami psychologiczno-pedagogicznymi) itp.,
b) jednolitego systemu poradnictwa, który obejmowałby swoim zasięgiem młodzież, dorosłych, pełnosprawnych, a w szczególności niepełnosprawnych,
c) standardów usług,
d) zasad finansowania usług doradczych.
Przeprowadzone badania wykazały, że przygotowanie merytoryczne doradców zawodowych do realizacji działań i zadań statutowych, jest bardzo dobre i profesjonalne pomimo braku nowoczesnego oprzyrządowania i zaplecza technicznego oraz skromnych warunków lokalowych poradni.
W tym miejscu trzeba wyraźnie zaznaczyć, że międzynarodowe standardy gwarantują uczniom wszystkich typów i rodzajów szkół dostępność i powszechność usług doradczych szkole. Nurt ten został zapoczątkowany w latach 1914-1918 w Stanach Zjednoczonych, gdzie w większych miastach zatrudniano doradców w szkołach zgodnie z teorią koncepcji rozwojowej. Holland i Roe widzieli rozwój zawodowy, który w szkole powinien być podtrzymywany i włączony w proces kształcenia (Nowaki T., 2001). Nota na temat kształcenia ustawicznego, którą opracowała Komisja Europejska jedenaście lat temu w punkcie 5 podaje wytyczne fachowej pomocy doradczej świadczonej uczniom i studentom (Memorandum dotyczące kształcenia ustawicznego, 2000). Państwa unijne stosują się do tych zaleceń w praktyce.
Dostępność doradców zawodowych w polskich poradniach przedstawiają dane liczbowe (GUS 2000). Rok szkolny 1999/2000 przyniósł dylematy decyzji edukacyjno-zawodowych, które dotknęły uczniów kończących 19899 szkół. Problem z podjęciem decyzji dalszego kształcenia wykazali także uczniowie kończący 10444 szkół zasadniczych, techników, szkół równorzędnych i policealnych.
Fachowego wsparcia udzielało im 1500 doradców zawodowych (www.cmpp.edu.pl), co przeciętnie daje 1 etat doradcy na 20 szkół.
Te warunki zmieniają się, gdyż od 2001 r. ramowe statuty szkół ponadpodstawowych nakazują dyrektorom „organizację wewnątrzszkolnego systemu doradztwa oraz zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia, a także organizację współdziałania z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym z poradniami specjalistycznymi oraz innymi instytucjami świadczącymi poradnictwo i specjalistyczną pomoc uczniom i rodzicom” (Dz. U. Nr 61, 2001). Już w większości polskich szkół ponadpodstawowych, w tym specjalnych, Wewnątrzszkolny System Doradztwa Zawodowego (WSDZ) funkcjonuje. Szkoły te borykają się często z problemem zbiorowej odpowiedzialności za działania WSDZ. Wynika to ze współpracy pedagoga szkolnego z wychowawcami, nauczycielami i psychologiem.
W wielu szkołach niestety brak jest profesjonalnie przygotowanego doradcy zawodowego, który nadzorowałby działanie WSDZ. W związku z powyższym korzystnym rozwiązaniem, byłoby zatrudnienie szkolnych doradców zawodowych do pracy w Wewnątrzszkolnym Systemie Doradztwa Zawodowego. Problem z wprowadzeniem doradztwa zawodowego do szkół wynika z ograniczonych środków finansowych organów prowadzących. W małych miastach, a nawet gminach szkoły zaczynają już zatrudniać doradców zawodowych. Jednak
w dużych aglomeracjach nadal nie udaję się tego uczynić, co ze szkodą wpływa na decyzje edukacyjne i zawodowe uczniów.
Wydział Poradnictwa Zawodowego wchodzącego w strukturę organizacyjną KOWEZiU w 2002 r. sprecyzował koncepcję działań szkolnego doradcy zawodowego. Uzasadnił potrzebę powołania doradcy zawodowego w szkole, przedstawił korzyści, jakie płyną z jego pracy. Wydział Poradnictwa Zawodowego opisał cele, zadania i sylwetkę szkolnego doradcy zawodowego. Dodatkowo zebrał akty prawne, pomocne podczas tworzenia na terenie szkoły stanowiska doradcy zawodowego i określił zakres jego obowiązków, zdefiniował pojęcia związane z doradztwem zawodowym, wewnątrzszkolne systemy doradztwa i standardy wyposażenia gabinetu szkolnego doradcy zawodowego.
Poradnictwo zawodowe jest od dłuższego czasu w Polsce ważnym elementem polityki edukacyjnej i rynku pracy. Pojawiające się zjawisko bezrobocia zmusiło instytucje rynku pracy do tworzenia systemu placówek poradnictwa zawodowego, funkcjonującego w warunkach gospodarki rynkowej i kształcenia doradców zawodowych. System oświatowy do dzisiaj zgłasza konieczność tworzenia stanowisk doradców zawodowych, których zadaniem byłaby pomoc uczniom w opracowaniu i rozwoju kariery edukacyjnej i zawodowej. Ważna stała się pomoc w przygotowaniu uczniów do wejścia na dynamiczny rynek pracy.
Poradnictwo zawodowe znalazło swoje miejsce w prawie polskim, odnoszącym się do problemów kształcenia i zatrudnienia. Akty prawne dotyczące systemu edukacji i zatrudnienia, przeciwdziałania bezrobociu, pojawiające się z początkiem lat 90-tych, zawierały zapisy związane z poradnictwem zawodowym i zasadami jego funkcjonowania. Wcześniejsza sytuacja ekonomiczno-gospodarcza Polski nie wymagała interwencji doradców zawodowych. Z momentem nastania w naszym kraju gospodarki wolnorynkowej pojawiło się rzadko występujące do tej pory zjawisko bezrobocia. Zaistniałe transformacje spowodowały konieczność analizy rynku, zatrudnienia, charakteru pracy, predyspozycji zawodowych, szukania nowych dróg kształcenia. Rynek zaczął zgłaszać zapotrzebowanie na ekspertów z tych dziedzin. Rok 1995 przyniósł wpis do klasyfikacji zawodów i specjalności nowego zawodu ― doradcy zawodowego w grupie zawodów i specjalności do spraw osobowych
i rozwoju zawodowego (Wiatrowski T., 2005). Oprócz czynników społecznych i gospodarczych, ważny wpływ na skupienie uwagi na problemach poradnictwa miały wyniki badań psychologicznych i pedagogicznych, które dotyczyły problemów edukowania, planowania kariery zawodowej oraz zatrudnienia. Zaznaczano w nich interpersonalny charakter kariery zawodowej i wiążącego się z nią stylu życia. Podkreślano, że wybór zawodu i przejście z sytemu edukacji do rynku pracy nie jest jednorazowym aktem, ale ciągłym procesem (Wojtasik B., 1997, Bańka A., 2003). Omówione czynniki społeczno-gospodarcze, psychologiczno-pedagogiczne spowodowały, że doradztwo zawodowe i personalne stało się istotnym elementem systemu edukacji i działań podejmowanych wobec uczniów wchodzących na rynek pracy.
Bieg rozwoju kariery zawodowej zaczyna się już w przedszkolu, a bezpośrednie formy przybiera u uczniów szkół podstawowych, którzy wypracowują w tym czasie względnie stały sposób spostrzegania siebie, poznawania różnorodnych zawodów i dokonują pierwszych wyborów swojego życia zawodowego. Procesy te zachodzą bez zależności od możliwości korzystania z poradnictwa zawodowego i informacji o zawodach. Informacje o zawodach, zdobywane przez uczniów opierają się często na wyobrażeniach a nie na faktach. Dlatego też istotna jest dla nich możliwość korzystania z poradnictwa zawodowego, dostarczającego bieżących informacji o interesujących ich zawodach, kształtującego ścieżkę edukacyjną, a także dostarczającego wiadomości na temat możliwości wykorzystania swojego potencjału intelektualnego i osobowościowego zgodnie z zainteresowaniami. W związku z powyższym na etapie kształcenia podstawowego i ponadpodstawowego działania winny obejmować badania obszarów zawodowych, własnych umiejętności uczniów i ich przydatności do wykonywania konkretnych zawodów. Jednak rola poradnictwa zawodowego nie kończy się na tym stadium (Trzeciak W., 1988). W chwili przejścia absolwenta z edukacji do życia zawodowego ważne jest wspieranie go w poszukiwaniu zatrudnienia, a w późniejszym czasie ― pomoc w rozwijaniu kariery zawodowej. Przejście to nie jest procesem jednorazowym, gdyż często zdarza się, że absolwent kontynuuje naukę w systemie zaocznym czy wieczorowym, łącząc ją z pracą (Nowacki T., 2001). W związku z powyższym doradztwo zawodowe wiąże się z dostarczaniem uczniom i absolwentom informacji o ewentualnych pracodawcach, zasadach i metodach poszukiwania pracy oraz z pomocą
w przygotowaniu dokumentów aplikacyjnych i udzielaniu wskazówek przydatnych w czasie do rozmowy kwalifikacyjnej. Obecny rynek pracy stawia przed przyszłymi pracownikami wysokie wymagania, które dotyczą zarówno kwalifikacji, jak i umiejętności. Jeśli chodzi o osoby niepełnosprawne, wyższe wykształcenie nie zawsze powoduje wzrost możliwości zatrudnienia, gdyż pracownicy niepełnosprawni z niższym wykształceniem są bardziej poszukiwani na rynku pracy (Bańka A., 2005). Przyczynia się to do zniechęcania niepełnosprawnych do podnoszenia kwalifikacji zawodowych i rozwijania posiadanych umiejętności (Chłoń-Domińczak A., Poznańska D.,2007). Absolwenci szkół, poszukujący zatrudnienia, często są zmuszeni dokształcać się lub dokonywać zmiany posiadanych kwalifikacji. Wynika to zazwyczaj z niedostosowania szkolnictwa zawodowego do wymogów rynku pracy. Szkoły zawodowe kształcą według własnego uznania bez wcześniejszego poznania rynku pracy, a uczniowie wybierają zawody, które ich zdaniem dadzą im automatyczne prawo do pracy. Tymczasem pracodawcy nie zgłaszają na rynek zapotrzebowania na pracowników do przeszkolenia, ale wykorzystują istniejące zasoby.
A. Bańka zauważa coraz większe wymagania w przepisach międzynarodowych, jakie stawia rynek pracy edukacji zawodowej (Bańka A., 2003). W tym aspekcie poradnictwo zawodowe świadczy pomoc w doborze zawodu, adekwatnej drogi edukacji i doboru jednostki szkoleniowej.
Omówione powyżej problemy dowodzą konieczności poradnictwa zawodowego, jako usługi dostępnej dla uczniów na terenie szkoły w naturalnym środowisku ucznia. Znajomość dynamizmu rynku pracy, przemian zawodowych, wymagań oraz przeciwwskazań stawianych przez różne zawody, sprzyjają podjęciu prawidłowej decyzji o kierunku kształcenia zawodowego oraz identyfikują ucznia z zawodem.
Jak wskazują obserwacje, uczniowie kończący szkołę podstawową są najczęściej niezdecydowani, niedoinformowani i nieprzystosowani do podjęcia decyzji o wyborze dalszego kierunku kształcenia i zawodu (Sowa J., 1999).
Zmuszeni presją czasu w ostatniej chwili wybierają szkołę, w której chcą kontynuować edukację. Najczęściej wybierają szkołę a nie zawód. Tymczasem najpierw należy wybrać zawód, czyli orientacyjnie określić, co zamierza się robić
w przyszłości, i mieć ogólną wizję przyszłej pracy zawodowej, a dopiero potem zastanowić się, które placówki oświatowe mogą umożliwić realizację zawodowych planów (Paszkowska-Rogacz A., 2002). W tym kontekście zwiększa się rola szkoły, jako czynnika wpływającego na rozwój i decyzje ucznia.
Żeby szkoły mogły w pełni realizować zadania dotyczące wspierania uczniów w wyborach kierunków dalszego kształcenia, zawodów, planowaniu kariery zawodowej i udzielania informacji w tym zakresie, trzeba w nich tworzyć i rozwijać WSDZ, który będzie systemem diagnozującym i doradczym (Dz. U. nr 11, 2003 r.). Projektowanie kariery zawodowej i pierwsze decyzje zawodowe przypadają na lata szkolne. Naturalnym sposobem szkoła jest środowiskiem, mającym bezpośredni wpływ na te decyzje. Wewnątrzszkolny System Doradztwa Zawodowego winien charakteryzować się spójnością z Programem Profilaktyki Szkolnej i Programem Wychowawczym Szkoły. Powinien zawierać: diagnozę potrzeb i oczekiwań wychowanków na informacje edukacyjno-zawodowe, cele doradcze, prognozowane efekty oddziaływań wychowawczych.
Realizacja WSDZ musi być rozłożona na wszystkie lata kształcenia na danym etapie edukacyjnym zgodnie z teorią D. Supera (Hornowska, E., Paluchowski, W., 1993).
W pierwszej kolejności przeprowadza się działania, które mają na celu poznanie siebie, kształtowanie u uczniów świadomości swoich potrzeb, tworzenie właściwych zachowań społecznych i zawodowych, uświadomienie potencjału podopiecznego. Na tym etapie pracy
z uczniem należy odkrywać jego zainteresowania i uzdolnienia. W drugiej kolejności trzeba wyposażyć uczniów w wiedzę o świecie zawodów, zbierać informacje na temat charakterystyki zawodów, karier zawodowych, rynku pracy, zawodów deficytowych
i przyszłości, wchodzenia w różne role zawodowe, uświadomić tendencje rozwojowe w poszczególnych dziedzinach gospodarki, konfrontować zainteresowania z konkretnymi sytuacjami zawodowymi, wspomagać w dokonaniu realnej oceny przydatności zawodowej ze względu na niepełnosprawność. Kolejnym etapem WSDZ jest kształtowanie umiejętności świadomego i odpowiedzialnego podejmowania decyzji oraz jasnego formułowania celów. Jest to zbieranie informacji o ofertach edukacyjnych, analiza programów kształcenia, pomoc absolwentom w podejmowaniu pracy zawodowej, badanie dalszych losów absolwentów.
Rolą nauczycieli w szkołach winno być stawanie się naturalnymi doradcami zawodowymi uczniów, ponieważ to oni mają największy kontakt z podopiecznym podczas prowadzenia lekcji przedmiotowych i poza nimi (Czerpaniak-Walczak M., 2001). Znaczna część treści zawartych w programie WSDZ jest kompatybilna z podstawami programowymi przedmiotów realizowanych w szkołach tzw. ścieżki międzyprzedmiotowe (Rochalska W., 2001). Głównie są to godziny wychowawcze, wiedza o społeczeństwie, technika, podstawy przedsiębiorczości. Nauczyciele poprzez organizację orientacji zawodowej wychowują uczniów do aktywnego, świadomego wybierania zawodu, aktywizują do kształtowania własnych postaw, aspiracji życiowych, zawodowych oraz zdobywania niezbędnych informacji. Tymczasem z badań przeprowadzonych w 1997 r. wynika, że 36% dyrektorów szkół uważa, że nauczyciele nie są gotowi pełnić rolę doradcy zawodowego w szkole. Nauczyciele (83% badanych) uważają, że na terenie szkoły powinno funkcjonować poradnictwo zawodowe. Ale aż 67% z nich nie jest jeszcze gotowych do podjęcia zadań, jakie niesie ze sobą poradnictwo zawodowe w placówce oświatowej (Zając B., 1997, Czerpaniak-Walczak M., 2001).
Wśród pedagogów powinien znaleźć się doradca zawodowy, wspierający realizację celów WSDZ, uczestniczący w konferencjach, seminariach, warsztatach i szkoleniach
z zakresu doradztwa zawodowego, organizujący spotkania z psychologami, przedstawicielami zawodów, urządzający wycieczki zawodoznawcze, warsztaty zajęciowe itd.
W celu wzmacniania działań WSDZ dobrze jest powołać Szkolny Ośrodek Kariery (SzOK) i/lub Szkolny Punkt Informacji Zawodowej (SzPIZ). Podstawową ich tworzenia jest pomoc w kształtowaniu świadomości dokonywania wyborów, podejmowania decyzji, przeciwdziałanie bezrobociu wśród absolwentów (Wiatrowski Z., 2009). SzOK daje możliwość indywidualnej pracy z uczniem, co jest niezwykle istotne w przypadku uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych w świetle zasad ortodydaktyki (Sowa J., 1999). Uczniowie szkół specjalnych potrzebują silniejszego wsparcia i indywidualnego podejścia do problemów poszukiwania pracy (Janicz J., Szyktanc-Ciekańska A., 2007).
Dzieci niepełnosprawne często znajdują się w trudnej sytuacji edukacyjno-zawodowej i nie są w stanie samodzielnie poradzić sobie z jej rozwiązaniem. Szkolny Ośrodek Kariery mieści się w specjalnie wyznaczonym miejscu w szkole (Sitek J., Żurek M., 1999), w którym uczniowie mają możliwość zdobywania wiedzy i umiejętności, kształtowania postaw i zachowań niezbędnych do realizowania swojej drogi zawodowej. SzOK-iem może zajmować się pedagog szkolny, nauczyciel, wychowawca, a najlepiej, jeśli jego prowadzenie powierzy się szkolnemu doradcy zawodowemu. Na wyposażeniu SzOK-u powinny być różne materiały zawodoznawcze, narzędzia do planowania kariery zawodowej, zbiory informacji edukacyjno-zawodowej (księgozbiory, płytozbiory, wideo zbiory), scenariusze zajęć
z zakresu orientacji zawodowej (Sitek J., Żurek M., 1999). Jak wykazują badania 78% nauczycieli, dyrektorów i uczniów chce by na terenie szkoły funkcjonowały profesjonalnie prowadzone SzOK-i (Zając B., 1997).
Szkolny Punkt Informacji Zawodowej to zbiory informacji edukacyjno-zawodowych mające pomóc uczniom korzystać z łatwo dostępnych informacji o szkołach i placówkach oświatowych, aktualnych zawodach, rynku pracy, pobudzać do samodzielności
w poszukiwaniu wiedzy, która umożliwi podjęcie decyzji edukacyjnej. Punkt ma pomagać nauczycielom w realizowaniu zajęć z wychowankami o tematyce orientacji zawodowej
i planowania kariery zawodowej. SzPIZ, podobnie jak SzOK, powinien mieć wyznaczone miejsce w szkole gdzie są zgromadzone, przechowywane i rozpowszechniane informacje zawodowe w formie ulotek, folderów szkół, zakładów pracy i zawodów, poradników, informatorów, czasopism o rynku pracy, filmów zawodoznawczych, wspomagających decyzyjność edukacyjną programów komputerowych, adresów stron internetowych, instytucji udzielających profesjonalnej pomocy. SzPIZ spełnia rolę zaplecza dla doradztwa zawodowego w szkole (Greiner I., Kania I., Kudanowska E, Paszkowska-Rogacz A., 2006).
Szkoła w tych działaniach nie jest pozostawiona sama sobie. Wspomaga ją Mobilne Centrum Informacji Zawodowej zorganizowane przy Ochotniczym Hufcu Pracy, Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne (Sowa J., 1999), punkty konsultacyjne doradców zawodowych dla uczniów i rodziców, Centra Doradztwa Zawodowego. Instytucje te organizują spotkania dla nauczycieli, uczniów i rodziców w celu wypracowania najlepszych metod działań w zakresie budowania doradztwa zawodowego w szkołach; doradcy zawodowi prowadzą szkolenia kierowane do uczniów, ich opiekunów prawnych i nauczycieli, udzielają informacji zawodowej i porad indywidualnych, pomagają w określeniu predyspozycji zawodowych, organizują warsztaty zawodoznawcze dla uczniów, wprowadzają w świat zawodów przez ich praktyczne poznanie, świadczą usługi w zakresie badań psychologicznych określających zainteresowania i predyspozycje zainteresowanych, proponują szkolenia, warsztaty, seminaria dla nauczycieli i rad pedagogicznych. Pomimo dużej ilości instytucji wspomagających nauczycieli w zakresie poradnictwa zawodowego tylko 20% z nich współpracuje z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, a zaledwie 11% nawiązało współpracę z Centrami Informacji Zawodowej (Zając B., 1997).
Promocja wiedzy o rynku pracy i jego spodziewanym rozwoju powinna być wspomagana doradztwem edukacyjnym i zawodowym w sposób zintegrowany i kompatybilny. Nie jak to ma miejsce obecnie ― osobno doradztwo w służbach zatrudnienia i osobno w szkole. Jak pokazał raport Najwyższej Izby Kontroli „Organizacja i finansowanie szkolnictwa ponadgimnazjalnego”, w strukturze utworzonych oddziałów w szkołach ponadgimnazjalnych w województwie łódzkim w latach 2002–2006 nastąpiły następujące zmiany:
a) spadło zainteresowanie liceami profilowanymi i szkołami zawodowymi,
b) nieznacznie spadło zainteresowanie liceami ogólnokształcącymi,
c) wzrosło zainteresowanie szkołami na poziomie technikum (http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2006/2006136/px_2006136.pdf).
Konferencja pokazała, że aby uniknąć bezrobocia, należy przy wyborze szkoły brać pod uwagę także zapotrzebowanie rynku pracy.
Z reguły organy prowadzące, pomijając bieżące i planowane potrzeby rynku pracy oraz predyspozycje absolwentów , uwzględniają tylko jeden aspekt ― aspiracje edukacyjne młodzieży i rodziców.
Podsumowując doradztwo zawodowe w szkołach, zwłaszcza na poziome podstawowym i szkoły ponadpodstawowej, powinno się stać priorytetem systemu edukacji i organów prowadzących. Jest to konieczne, żeby młody człowiek był zadowolony z dokonanego wyboru, ze swojej kariery edukacyjno-zawodowej, a zdobywana wiedza na kolejnych szczeblach edukacji spełniała jego oczekiwania i aby absolwent spełniał się w pracy zawodowej, i by nie było luk na rynku pracy i młodych bezrobotnych. Badania wykazują, że niepełnosprawni uczniowie szkół specjalnych doceniają porady zawodowe, które udzielają im nauczyciele, gdyż pedagodzy kojarzą im się z poczuciem bezpieczeństwa. Jest to istotną przesłanką, by stanowisko doradcy zawodowego możliwie szybko i formalnie zaistniało
w rzeczywistości szkół specjalnych (Brzozowska W., 1999 r.).

2. Cele działania, zadania i rola szkolnego doradcy zawodowego

Zreformowane szkolnictwo zawodowe umożliwia uczniom ukończenie szkoły branżowej i dalszą naukę w różnych typach szkół w tym w wyższych oraz daje możliwości potwierdzenia kwalifikacji i uzyskanie tytułu zawodowego. Powinno ono przygotowywać uczniów do samodzielnego, odpowiedzialnego decydowania, związanego z projektowaniem kariery zawodowej i radzenia sobie w dynamicznej rzeczywistości. Powstaje coraz większa liczba zawodów, które stawiają przed pracownikami wymagania odnajdywania się w różnych obszarach kompetencyjnych. Pracujący będą zmuszeni być elastyczni, otwarci i wykazywać się posiadaną wiedzą wielodziedzinową. Nauczyciele muszą uzmysłowić uczniom potrzebę do przystosowywania się do zmienności stanowisk pracy i zawodów (Parzęcki R., 1995). Nie ulega wątpliwości, że obok tradycyjnych ról i funkcji, koniecznością stają się dodatkowe zadania dla nauczycieli, które w dużej mierze polegają na działalności doradczej wobec wychowanków w planowaniu kariery zawodowej. Sprowadzają się one do trzech przejawów (Sołtysińska G., Żywiec-Dąbrowska E., 2001):
1. Pomocy w zdobywaniu kwalifikacji zawodowych:
a) wybór specjalności zawodowej zgodnej z oczekiwaniami i predyspozycjami zawodowymi ucznia,
b) opanowanie pracowniczych umiejętności określonych w standardach kwalifikacji zawodowych,
c) odbywanie staży zawodowych,
d) zrozumienie procedur zdobywania kwalifikacji i zawodowych tytułów.
2. Pomocy w pogłębianiu wiedzy ogólnej oraz zawodowych kompetencji przez dostarczanie informacji o:
a) możliwościach edukacyjnych,
b) możliwościach uzupełniania kwalifikacji i zdobywania nowych zgodnych
z wymaganiami rynku pracy,
c) dotowanym zatrudnieniu absolwentów,
d) ofertach urzędów pracy,
e) pomocy dla uczniów oferowanej przez PFRON (Janicz J., Szyktanc Ciekańska A., 2007, Sowa J., 1999).
3. Wyposażania uczniów w zasób wiadomości i umiejętności niezbędnych do odnalezienia się, oraz prawidłowego poruszania po otwartym rynku pracy.
Plan zawodowy ucznia, winien zawierać podsumowanie osobiste i zawodowe, określenie indywidualnych potrzeb, możliwości dalszego rozwoju zawodowego i poznanie procedur wiążących się z podjęciem pracy zarobkowej (Nowacki T., 2001). W każdym obszarze oczekuje on pomocy, również w postaci ukierunkowanych zajęć. Taka taktyka pracy z uczniami zawiera znaczną część zagadnień, pomocnych w samorealizacji.
Głównym celem orientacji i poradnictwa jest optymalne przygotowanie uczniów do wejścia w życie dorosłe i zawodowe – wychowanie go do wyboru (Parzęcki R., 1995). Celami szczegółowymi działania szkolnego doradcy zawodowego są:
1. Przygotowanie uczniów do prawidłowego wyboru zawodu, dalszego kształcenia samodzielnego przygotowania indywidualnego planu kariery.
2. Przygotowanie ucznia do trudnych sytuacji, takich jak:
a) bezrobocie,
b) problemy zdrowotne,
c) przystosowanie się do warunków pracy
d) przystosowanie się do mobilności zawodowej.
3. Przystosowanie ucznia do przyszłej roli pracownika.
4. Przygotowanie opiekunów prawnych do skutecznego wsparcia podczas podejmowania decyzji zawodowych.
5. Niesienie nauczycielom pomocy w realizacji tematów z zakresu orientacji zawodowej.
6. Wspieranie szkoły w optymalnym rozwoju edukacyjnym, oraz zawodowym ucznia (Łukaszewicz A., Sołtysińska G., 2003).
Do zadań szkolnego doradcy zawodowego należą (Bieniak B., Figurski J., 1999, Sitek J., Żurek M., 1999, Wiatrowski T., 2005):
1. Systematyczna diagnoza popytu uczniów na informację zawodową i pomoc
w opracowaniu kariery zawodowej.
2. Zbieranie, aktualizowanie i udostępnianie informacji.
3. Wskazywanie młodzieży, rodzicom oraz nauczycielom źródeł dodatkowej, wiarygodnej informacji na temat:
a) rynku pracy,
b) tendencji zmian w świecie zawodów,
c) wykorzystania posiadanego potencjału w obszarach pracy,
d) organów wspierających osoby niepełnosprawne,
e) innych możliwości kształcenia dla uczniów niedostosowanych społecznie (Zając B., 1997).
4. Poradnictwo indywidualne.
5. Poradnictwo grupowe.
6. Wskazanie w sprawach trudnych pomocnych specjalistów.
7. Współpraca z nauczycielami w obszarze WSDZ.
8. Regularne podnoszenie swoich kwalifikacji.
9. Uzupełnianie warsztatu pracy o współczesne środki przekazu informacji.
10. Udostępnienie zgromadzonych informacji zawodowych i edukacyjnych zainteresowanym.
11. Współpracowanie z organami wspierającymi WSDZ (Rachalska W., 1996).
Przygotowanie uczniów do decyzji dotyczącej wyboru kierunku dalszego kształcenia
i zawodu jest najistotniejszym etapem dla końcowego wyniku ― decyzji edukacyjno-zawodowej. Niezmiernie ważnym elementem uwspółcześnienia systemu edukacji jest przybliżenie uczniom wiedzy i umiejętności przydatnych podczas podejmowania decyzji wyboru zawodu (Szubański R., Sobiecki R., 2001). Stąd wynika, że główną rolą doradcy zawodowego działającego na terenie szkoły jest przysposobienie i pomoc uczniom w czasie trwania tego procesu decyzyjnego. W długofalowym okresie jest to wychowywanie uczniów do czynnego udziału w życiu społeczno-ekonomicznym, przygotowanie ich do zaradzenia sytuacjom trudnym, jak bezrobocie, kształtowanie obywateli ukierunkowanych na rozwój zawodowy, przygotowanych do ciągłego kształcenia i podnoszenia kwalifikacji (Lelińska K., 2006).
Doradca ma za zadanie również wspierać uczniów w procesie konstruowania planów edukacyjno-zawodowych. Dokonuje się ono przez uświadamianie wychowankom hierarchii wartości życiowych i wskazanie im wartości konkretnego zawodu ze wszystkimi jego przejawami. Uczy młodego człowieka określać cele życiowe z edukacyjno-zawodowymi, podkreśla przy tym podstawowe elementy decyzji edukacyjno-zawodowych (preferencje, zainteresowania, pasje, wyobrażenia o zawodach porównane z rzeczywistymi wymaganiami i predyspozycjami do wykonywania danego zawodu oraz warunkami jego wykonywania w określonym środowisku zawodowym). Decyzja edukacyjna i w konsekwencji wybór zawodu jest częścią planów życiowych. Ważne jest, zatem, uświadomienie tego młodemu człowiekowi na początku drogi edukacyjno-zawodowej, przygotowywać go do podjęcia decyzji (Paturska K., 2002). Plany edukacyjno-zawodowe uczniów powinny być realne. Oznacza to, że musi istnieć powiązanie z własnymi umiejętnościami i możliwościami, z oceną warunków do spełnienia, by umożliwić wcielenie planu w życie. Pomoc
w przygotowaniu, realizacji planów edukacyjnych i zawodowych jest podstawową funkcją, jaką spełnia doradca zawodowy w szkole. Dzięki tej działalności pomaga on w kierowaniu aktywnością uczniów w stronę przyszłości i powoduje, że ich funkcjonowanie jest zorganizowane, świadome, pozwala maksymalnie wykorzystać wiedzę i umiejętności. Udana realizacja planów edukacyjnych zadowala i satysfakcjonuje ucznia, zapewnia mu wzrost samooceny, naturalnie motywuje go do intensywniejszej pracy, pozwala wytyczać i osiągać cele w przyszłości (Jędrzejowski S., 2000).
Praca szkolnego doradcy zawodowego z uczniem w zakresie planów edukacyjno-zawodowych jest połączona z pracą z rodzicami. Powinni oni poznać swoją rolę i szerokie znaczenie wszystkich czynników wpływających na wybory. Z przeprowadzonych badań wynika, że pierwszymi doradcami dzieci są zawsze ich rodzice (Borak-Kwapisz J., 1997, Sowa J., 1999). Mogą, więc oni wpływać negatywnie lub pozytywnie. Podczas pracy z rodzicami doradca zawodowy uświadamia im ich rolę, przygotowuje do rozumienia sytuacji dziecka, pozytywnie motywuje do wspierania i wpływania na podejmowane przez dziecko decyzje. Obecnie duża część rodziców zgłasza niemałe zainteresowanie na tego rodzaju wsparcia od doradcy zawodowego (Wojtasik B., 1993). Wskazane jest dla szkolnego doradcy pozyskanie sympatii i zrozumienia rodziców. Powinien on przeprowadzić spotkania adresowane do rodziców, których celem jest uświadomienie im ich roli oraz przybliżenie problematyki wyboru szkoły lub zawodu. W pracy, zarówno z uczniem jak i jego rodzicami, doradca musi uwzględnić sytuację społeczno-ekonomiczną rodziny, relacje w niej panujące, rodzinne doświadczenia życiowe, styl życia, wartości cenione w rodzinie, relacje ucznia
z kolegami i koleżankami, problemy emocjonalne i społeczne ucznia. Plany i aspiracje ucznia doradca powinien postrzegać na tle sytuacji rodzinnej i wsparcia ze strony rodziny.
Działania wychowawcze, jakie podejmuje szkolny doradca zawodowy w pracy z uczniami w zakresie planowania kariery mają kształtować zachowania i umiejętności społeczne, które są pożądane w przyszłym środowisku zawodowym. Sytuacje wychowawcze dają uczniowi możliwość zdobycia wiedzy o zawodach, zmieniają zachowania i postawy społeczne, przybliżają mu przyszłe relacje zawodowe. Doradca zawodowy nie może decydować za ucznia, lecz towarzyszyć mu i mobilizować go do samodzielnego, odpowiedzialnego decydowania i działania (Nowacki T., 2001). W rzeczywistości szkolnej indywidualizowanie procesów dydaktyczno-wychowawczego jest zadaniem nie zawsze realizowanym. Tylko w szkołach specjalnych jest ono zjawiskiem powszechnym ze względu na konieczność przestrzegania przez oligofrenopedagogów zasad ortodydaktyki (Sękowska Z., 1998, Sowa J., 1999). Szkolny doradca zawodowy jest nauczycielem zachęcającym uczniów do czynnego udziału w kołach zainteresowań (Trzeciak W., Sołtysińska G., 1996), projektach szkolnych, europejskich, pozaszkolnych, konkursach, stwarza im tym samym możliwość poznania siebie, rozwijania umiejętności, poznania własnych możliwości i decydowania o sposobie ich wykorzystania.
Doradca zawodowy, aby poznać ucznia, powinien najpierw pomóc mu w poznaniu samego siebie, co prowadzi do formowania świadomości posiadanego potencjału. Wykonuje on tym samym ogromną pracę zmierzającą do przygotowania ucznia do świadomego i odpowiedzialnego planowania oraz sterowania karierą zawodową.
Zadania służbowe, które realizuje doradca zawodowy w szkole dzielą się na trzy kategorie (Nowacki T., 2001):
a) ukierunkowane na ucznia środowisko rodzinne,
b) nadzorujące i rozwijające wewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego,
c) współpracę za środowiskiem lokalnym.
Celem zadań ukierunkowanych na ucznia i rodzinę jest poznanie środowiska rodzinnego, nawiązanie dobrego kontaktu, zbudowanie przyjaznej atmosfery współpracy oraz systematyczna praca z uczniem i rodzicami. Głównym celem działań doradczych jest dostarczenie uczniowi informacji o roli zainteresowań, umiejętnościach, osobowości, wiedzy o świecie zawodów, informacji edukacyjno-zawodowej. Uczeń musi znaleźć odpowiedzi na postawione sobie pytania: Czym się interesuje? Które przedmioty szkolne mnie interesują? Kiedy czuję się bezpiecznie? Jakie zawody podobają mi się i z jakiego powodu? Jaką posiadam wiedzę o tych zawodach? Które zawody nie mogę wykonywać i co jest tego przyczyną? Jakiej wiedzy i umiejętności potrzebuję, by osiągnąć swoje cele zawodowe? (Bańka A., 2005)
Kolejnym zadaniem stawianym przed szkolnym doradcą zawodowym jest organizacja i przeprowadzanie zajęć grupowych, aktywizacja uczniów, dokładanie wszelkich starań, żeby uczniowie otrzymali informacje o swoich zainteresowaniach, umiejętnościach, mocnych i słabych stronach, rolach pełnionych w grupie rówieśniczej. Owocem tej pracy powinna być samoakceptacja ucznia, co jest niezbędne do świadomego podejmowania decyzji zawodowych poznania siebie.
Reasumując, szkolny doradca zawodowy ponosi odpowiedzialność za:
a) zbadanie potrzeb uczniów w zakresie informacji edukacyjno-zawodowych, udzielanie informacji o perspektywach kształcenia, uzyskania specjalizacji, rozwoju zawodowego,
b) grupowe zajęcia, mające na celu samopoznanie, samoakceptację i kształtowanie umiejętności społecznych niezbędnych w środowisku zawodowym,
c) udzielanie porad edukacyjno-zawodowych,
d) organizowanie szkoleń informacyjnych dla rodziców,
e) nadzorowanie postępów w nauce,
f) obserwowanie uczniów i kierowanie do specjalistów: psychologa szkolnego, lekarza, terapeuty itp.
Podczas realizacji zadań doradca zawodowy musi pamiętać o konieczności budowania sieci wsparcia i lokalnej współpracy (Bednarczyk H., Warszawa 2000). Należy nawiązać współpracę z wieloma instytucjami, zarówno edukacyjnymi jak i z rynku pracy. Taka sieć lokalnej współpracy składa się ze: szkół i poradni psychologiczno-pedagogicznych, wydziałów edukacji w samorządach, kuratoriów oświaty, poradni specjalistycznych, mobilnych centrów informacji zawodowej, akademickich biur karier, instytucji szkolących oraz OHP. Efektem współdziałania może okazać się urządzenie konkursów z zakresu poradnictwa zawodowego, ekonomii, przedsiębiorczości, propagowanie w środowisku szkolnym lokalnych instytucji oraz współpraca z wykorzystaniem funduszy unijnych na rzecz poradnictwa zawodowego.
Powyższe działania podmiotów ponoszących odpowiedzialność za poradnictwo zawodowe doprowadzą do przygotowania na wyższym poziomie kadr dostosowanych do potrzeb rynku.
W swojej codziennej pracy doradca zawodowy korzysta z trzech podstawowych metod: informowanie, poradnictwo indywidualne i grupowe.
Dostęp do informacji edukacyjnych i zawodowych to podstawa wszelkich działań doradczych w szkole. Decyzje o wyborze szkoły i zawodu można podejmować na podstawie aktualnej informacji edukacyjno-zawodowej. Uczeń, który planuje swoją przyszłość edukacyjną lub zawodową wykorzystuje informacje:
a) o zawodach,
b) o możliwościach kształcenia,
c) związanej z poszukiwaniem pracy.
Poradnictwo indywidualne doradcy zawodowego koncentruje się na uczniu, pomaga mu zrozumieć siebie w świetle trafnego wyboru zawodu i przyszłości edukacyjnej oraz zawodowej. Spotkania indywidualne opierają się na rozmowie doradcy z uczniem, która nakierowana jest na poznanie jego sytuacji tak, by uaktywnić ucznia oraz wspierać go w procesie planowania kariery zawodowej (Tarkowska M,. 2006). Doradca przekazuje uczniom wiedzę, pomaga kształtować obiektywne samoocenianie i poznawanie samego siebie (Wiatrowski Z., 2005). Ponadto ustala też zaistniały problem, nakreśla cel spotkania, uzgadnia plan przedsięwzięć niezbędnych do osiągnięcia celu. Efektem indywidualnych rozmów doradczych jest podjęcie decyzji edukacyjnej lub zawodowej. Celem spotkań jest aktywizacja i motywacja ucznia do stosowania indywidualnych rozwiązań, które prowadzą do realizacji planów edukacyjnych i zawodowych. Zdarza się, że spotkania indywidualne mają charakter informacyjny. Rola szkolnego doradcy zawodowego ogranicza się wtedy do zdobycia informacji o zawodach, kierunkach kształcenia w celu zdobycia zawodu, rekrutacji.
W metodzie indywidualnej doradca dostarcza informacji zwrotnych podsumowujących pojedyncze spotkania i kończących cykl spotkań. W trakcie poszczególnych rozmów doradczych nie ocenia on ucznia, ale skupia uwagę na jego zasobach i daje mu konkretne, krótkie komunikaty, które zapewniają skuteczność zaplanowanych działań.
Czynnikiem decydującym o skuteczności poradnictwa indywidualnego jest przygotowanie doradcy zawodowego, czyli jego wiedza i praktyka, umiejętności interpersonalne oraz osobowość.
Na efektywność poradnictwa indywidualnego wpływają też pozawerbalne środki kształtowania rozmowy. Doradca winien je stosować świadomie. Istotne jest utrzymywanie kontaktu wzrokowego w czasie trwania rozmowy, przyjazny uśmiech. Wskazana jest wygodna postawa ciała, spokojna, bez nerwowych i zbędnych poruszeń, które mogą zaburzyć proces doradczy w pracy z uczniem niepełnosprawnym. Własną postawą doradca powinien zagwarantować uczniowi maksimum empatii i uwagi.
Rozmowa jest najczęściej stosowanym narzędziem w poradnictwie indywidualnym, ponieważ jest to najprostszy sposób pomocy. Pozwala na indywidualizację wsparcia i wymaga od doradcy przygotowania, doświadczenia i ładunku emocjonalnego. Zaangażowanie takie jest niezbędne również ze strony ucznia (Wojtasik B., 1997).
Niezależnie od relacji z uczniem, szkolny doradca zawodowy powinien pieczołowicie dbać o dobrą atmosferę indywidualnych spotkań doradczych. Osiągnie to dzięki zdobyciu zaufania, akceptacji i szacunkowi oraz gotowości do udzielania pomocy. Doradca winien wczuć się w rolę niepełnosprawnego ucznia. Poznać jego ograniczenia, obawy, mocne strony, nadzieję, jego funkcjonowanie w środowisku rówieśniczym, a szczególnie w środowisku domowym i rodzinnym. W stosunku do niepełnosprawnych uczniów doradca powinien stosować metodę doradcy spolegliwego, czyli przyjaznego i takiego, który nie tylko pomaga w kierowaniu kariery zawodowej, ale także, na którego można zawsze polegać. Rodzi to atmosferę wzajemnego zaufania i stwarza doskonały klimat do prowadzenia indywidualnej rozmowy doradczej (Misztal-Kurek M., 2003).
Podsumowując, poradnictwo indywidualne składa się z następujących etapów:
1. Przygotowanie do rozmowy.
2. Pierwszy kontakt.
3. Ustalenie problemu i jego natury.
4. Zawarcie kontraktu.
5. Budowanie relacji.
6. Zbieranie faktów.
7. Aktywizacja ucznia do zbierania informacji o zawodach i szkołach.
8. Konsultacje z rodzicami.
9. Dopasowanie się do zawodu.
10. Zakończenie.
Powyższe etapy realizowane są w 7-spotkaniowym cyklu porad indywidualnych (Wojtasik B., 1997).
W edukacyjnym poradnictwie zawodowym ważna jest również praca z grupą, która ma na celu wsparcie psychologiczne. To metoda skuteczna, która daje wiele satysfakcji doradcom zawodowym. Uczniowie chętnie biorą udział w takich zajęciach. Zależności powstające w trakcie pracy grupowej dostarczają uczniowi informacje o relacjach z rówieśnikami i funkcjonowaniu w grupie. Grupowa atmosfera pracy jest źródłem wiadomości zwrotnych, które umożliwiają rozwój pożądanych umiejętności interpersonalnych. Praca grupowa w poradnictwie jest również ukierunkowaniem uczniów na uzmysłowienie posiadanego potencjału, podniesienie samooceny (Kirenko J., Sarzyńska E., 2010) oraz niwelowanie barier komunikacyjnych i personalnych. Praca ta kształtuje zachowania i umiejętności społeczne, które ułatwiają funkcjonowanie uczniów wśród rówieśników, co w przyszłości zamieni się na funkcjonowanie pracownika w zakładzie pracy. Zajęcia grupowe są również dla doradcy zawodowego narzędziem diagnostycznym wyszukującym uczniów, którzy potrzebują poradnictwa indywidualnego. Praca w grupie dąży zwykle do wspólnego poszukiwania rozwiązań, które wykorzystują doświadczenia uczniów (Milewska A., 1998).
Prowadzenie spotkań grupowych procentuje w przypadku, gdy doradca zastosuje w swojej pracy następujące zasady:
a) określenie i omówienie z grupą celu spotkania,
b) ustalenie zasad współpracy z grupą (kontrakt grupy),
c) dopasowanie programu spotkania do potrzeb intelektualnych uczniów,
d) spełnienie warunków organizacyjnych dotyczących liczby uczniów w grupie.
Istotą grupowego doradztwa jest symulacja różnego rodzaju sytuacji, zmuszających uczniów do otwartości, spontaniczności i aktywności. Spotkanie w grupie należy rozpocząć od przybliżenia celu, tematyki spotkania przy pomocy krótkiego wykładu. Zajęcia powinny zawsze kończyć się podsumowaniem przez uczniów. Doradca zawodowy nie występuje nigdy w charakterze eksperta. Ogranicza się do organizowania pracy grupy, obserwowania procesu formowania się grupy i podążania za nią, budowania atmosfery zaufania, otwartości i zachęty, interweniowania w sytuacjach, gdy zachowanie uczniów zakłóca przeprowadzenie zajęć (Bańka A., 2005).
Praca każdego szkolnego doradcy zawodowego podlega systematycznym badaniom z punktu widzenia przyjętych kryteriów w celu jej usprawnienia i rozwoju. Ewaluacja służy głównie ocenie skuteczności jego pracy skierowanej do uczniów. Doradca może w tym celu przygotować swoją ankietę lub wykorzystać gotowe ankiety ewaluacyjne. Posługiwanie się ankietą służy pozyskaniu informacji, o jakości usług doradczych. Ankieta może składać się z krótkich pytań, które sprawdzą zadowolenia uczniów z odbytych zajęć indywidualnych lub grupowych. Wskazane jest stosowanie pytań otwartych, aby uczeń w kilku zdaniach opisał swoje odczucia dotyczące usługi doradczej. Inaczej powinna być skonstruowana ankieta kierowana do ucznia niepełnosprawnego. Musi być ona dostosowana do rodzaju niepełnosprawności (słabo widzenie, upośledzenie umysłowe, porażenie mózgowe itp.). Ewaluacja, monitorowanie i ocenianie efektów pracy sprawiają, że uzyskane informacje zwrotne podkreślają słabe punkty świadczonych usług doradczych i są wskazówką w procesie ich rozwoju ulepszania. Systematyczna ewaluacja jest standardowym postępowaniem europejskich doradców zawodowych. W Polsce ewaluacja pracy zaczyna być coraz bardziej popularnym działaniem doradców zawodowych, ale brak jest takich działań w stosunku do całego systemu poradnictwa zawodowego.
Kończąc przemyślenia dotyczące działań szkolnego doradcy zawodowego trzeba zaznaczyć, że podjęcie decyzji o wyborze zawodu jest jednym z najważniejszych zdarzeń w życiu ucznia. Nie jest to proces o charakterze jednorazowym, ale ciągłym
i systematycznym (Trzeciak W., Sołtysińska G., 1996). Składa się z etapów: przygotowawczego, decyzyjnego i realizacyjnego. Wielorakość, złożoność i różnorodność zadań, jakie realizuje doradca w szkole sugeruje, że funkcji tej nie może pełnić przypadkowy nauczyciel (Rochalska W., 2001). Jak zauważył George Myers, poradnictwo zawodowe wymaga ekspertów, ponieważ w zakresie kształcenia było ono zawsze zawarte w nauczaniu (Nowacki T., 2001). W edukacji potrzebny jest doradca wykształcony, kompetentny, przygotowany do pracy, świadomy swojej roli, zaangażowany, znający współczesny rynek pracy i rozumiejący potrzeby uczniów. Zatrudnienie w szkole pedagoga czy bliska współpraca szkoły z instytucjami wspierającymi nie zapewnia skutecznej pomocy doradczej w planowaniu kariery edukacyjno-zawodowej. Obecnie konieczne jest zatrudnienie szkolonego doradcy zawodowego, który będzie posiadał odpowiednie kwalifikacje, kompetencje, będzie zaangażowany w pracę z uczniami niepełnosprawnymi. Jego praca musi zostać uwzględniona w planie pracy szkoły. By praca z uczniem z zakresu orientacji zawodowej przyniosła oczekiwane efekty, musi być ciągła, powszechnie dostępna i systematyczna (Trzeciak W.,1996).
3. Korzyści z pracy szkolnego doradcy zawodowego

Korzyści wynikające z pracy zatrudnionego w szkole doradcy zawodowego można podzielić na kilka grup: dla indywidualnych odbiorców, dla szkoły, dla państwa i dla pracodawców.
Korzyści dla indywidualnych odbiorców przejawiają się głównie w dostępie do informacji zawodowej. (Parzonko M., 1999). Dostępność usług świadczonych przez doradcę poszerza perspektywy edukacyjne i zawodowe uczniów. Dzięki temu uczniowie bardziej świadomie i trafniej podejmują decyzje dotyczące dalszej edukacji lub przyszłego życia zawodowego. Dobry dobór stanowiska pracy musi uwzględniać „rodzaj i stopień niepełnosprawności, posiadane wykształcenie, a także oczekiwania i preferencje” niepełnosprawnego (Giermanowska E., 2007). Świadomość ta nie byłaby tak wysoko rozwijana, gdyby uczeń korzystał tylko z porad doradcy w poradni psychologicznej. Wiąże się z nieregularnością usług doradczych, dojazdem do poradni, co jest szczególnie uciążliwe w przypadku małych miejscowości i koniecznością oczekiwania na termin spotkania z doradcą. Doradztwo na terenie szkoły macierzystej ucznia sprawia, że kontakt z doradcą jest zdecydowanie częstszy. Uczeń ma, więc możliwość otrzymywania systematycznej i bieżącej porady eksperta. Ta regularność współpracy ucznia z doradcą jest szczególnie istotna w przypadku uczniów niepełnosprawnych umysłowo. Budowanie świadomości zawodowej u tej grupy podopiecznych wymaga ciągłego powtarzania i utrwalania. Zatrudnienie doradcy w szkole ułatwia też kontakt doradcy z rodzicami ucznia (Janicz J., Szyktanc-Ciekańska A., 2007). Niepełnosprawni podopieczni często nie są w stanie sami podjąć decyzji edukacyjnych i zawodowych bez konsultacji z rodzicami. Stąd też kontakt z rodzicem za pośrednictwem szkoły jest zdecydowanie przystępniejszy zarówno dla opiekuna jak i doradcy, niż w przypadku punktów konsultacyjnych poza terenem szkoły.
Kolejną korzyścią dla indywidualnych odbiorców jest umożliwienie zaistnienia na rynku pracy dzięki opanowaniu toku postępowania w pozyskiwaniu i utrzymaniu pracy. W tym przypadku warto jest stosować ścieżki przedmiotowe np. podstawy przedsiębiorczości, podstawy rachunkowości, lekcje wychowawcze czy język polski. Poznane na tych przedmiotach sposoby wypełniania druków związanych z zatrudnieniem, sposoby zatrudniania i zawierania umów o pracę, podstawy kodeksu pracy ułatwiają proces doradczy. Doradca może stymulować ucznia do podjęcia działań zmierzających do odnalezienia się podopiecznego na rynku pracy. Więcej, powinien go motywować do systematycznej nauki tak, by niepowodzenia szkolne nie spowodowały porzucenia systemu edukacji, a w późniejszym okresie porzucenia pracy, jako konsekwencji niewłaściwego wyboru. Niepowodzenia szkolne często demotywują młodzież niepełnosprawną do podjęcia wysiłku pozostania w szkole. Niepełnosprawność często wywołuje zjawisko wycofania w celu uniknięcia porażki, co powoduje bierność życiowa (Kirenko J. Parchomiuk M., 2006). Uczniowie ci w wyniku nieklasyfikowania czy niepromowania do kolejnej klasy często pozostają później poza systemem oświaty (pod warunkiem ukończenia 18 roku życia). Dlatego funkcja doradcy zawodowego mającego ukształtować postawę przyszłego pracownika sprowadza się również do funkcji motywatora, który, stosując pozytywne wzmacnianie, pomoże uczniowi w trakcie nauki i wyćwiczy w nim wytrwałość, jako przydatną cechę na rynku pracy.
Korzyści z zatrudnienia doradcy zawodowego wynikają również dla szkoły. Dzięki doradcy na terenie placówki realizowany jest wynikający z ustawy obowiązek dotyczący przygotowania wychowanków do świadomego wyboru zawodu i dalszego kształcenia. Jednym z istotniejszych zadań szkoły specjalnej jest właśnie przygotowanie ucznia do pracy zawodowej. Powinno być ono realizowane w następujących etapach: kształtowanie uzdolnień, wstępne przysposobienie do pracy zawodowej, kształcenie zawodowe, pomoc w zatrudnieniu (Sowa J., 1999). Druga korzyść wynika z działalności Szkolnego Ośrodka Kariery, w którym znajduje się systematycznie aktualizowana baza informacji edukacyjnej i zawodowej.
Państwo i władze lokalne zyskują na zatrudnieniu w szkole doradcy poprzez wzrost świadomości społecznej, o potrzebie racjonalnego planowania kariery zawodowej przez ucznia, podejmowanie trafnych decyzji, które przeciwdziałają bezrobociu, oraz dostosowaniu się do zaleceń Komisji Unii Europejskiej, dotyczącej dostępności usług doradczych.
Katalog zalet związanych z utworzeniem stanowiska pracy dla doradcy zawodowego w szkole zamyka korzyść dla pracodawców (Pawlak-Lis T., 2009). Dzięki działaniom doradcy mają oni zwiększone szanse na zatrudnienie właściwie przygotowanych pracowników, świadomych oczekiwań jakie stawia rynek pracy (Łukaszewicz A., Sołtysińska G., 2003).
W stosunku do indywidualnych odbiorców korzyści z działalności doradcy zawodowego pracującego na terenie szkoły są najbardziej istotne i przyszłościowe dla ucznia. Dostęp do informacji zawodowej jest taki sam zarówno dla ucznia, jak i jego opiekunów, w tym nauczycieli. Dzięki temu młody człowiek świadomie krystalizuje swoją karierę zawodową i edukacyjną nie tylko w gabinecie doradcy zawodowego, ale i na innych zajęciach edukacyjnych oraz w domu. Skutkuje to ciągłością działań edukacyjnych i wychowawczych do trafnego wyboru zawodu. Poszerzenie zawodowych i edukacyjnych perspektyw uczniowi przygotowuje go do mobilności między zawodami, która jest ważnym czynnikiem zatrudnienia na obecnym rynku pracy (Kubiak K., 2009, Parzęcki R., 1995). Zapoznanie ucznia z procedurami pozyskiwania i utrzymania pracy w konsekwencji może skutkować zmniejszeniem stopy bezrobocia, która od kilku lat ma w Polsce tendencję wzrostową.
Nie tylko uczeń i jego rodzice odniosą zysk z pracy szkolnego doradcy zawodowego. Ważne korzyści z tej pracy otrzyma również szkoła, w której jest zatrudniony doradca. Ujawnią się one w realizowaniu przez placówkę zadań nałożonych ustawą
o systemie oświaty w art. 1, polegających na dostosowywaniu procesu edukacji do wymogów współczesnego rynku pracy, kształtowaniu u uczniów postaw przedsiębiorczych i przygotowywaniu ich do wyboru ścieżki edukacyjno-zawodowej (Dz. U. Nr 67, 1996).
W wielu szkołach okazało się, że systematycznie zaczęło wzrastać zapotrzebowanie na usługi doradcze. Ograniczenia kadrowe spowodowały, że zaczęto zastanawiać się nad rozszerzeniem tych usług. Rozporządzenie z 2001 i 2002 roku w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 61 poz. 624, 2001, Dz. U. Nr 15, poz. 142 ze zm., 2002) nałożyło na dyrektorów obowiązek określenia w statucie „...organizacji wewnątrzszkolnego systemu doradztwa zawodowego... oraz zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia". Najbardziej precyzyjne jest Rozporządzenie z 7 stycznia 2003 roku
w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 6 poz. 65, 2003 r.) zawierające zapis dotyczący udzielania pomocy uczniom w wyborze kierunków kształcenia, zawodu, projektowania kariery zawodowej i informacji zawodowej. W tym rozporządzeniu po raz pierwszy umieszczono zapis mówiący o tym, że obok pedagoga i psychologa w szkole doradztwem zawodowym może zajmować się również szkolny doradca zawodu. Skutkiem tego może być przemiana poradnictwa zawodowego w środowisku edukacyjnym ucznia.
Źródła:
1. Bańka A., (2003), Transnacjonalne poradnictwo zawodowe a zmiany w przygotowaniu młodzieży do życia zawodowego, (w:) Nowe trendy w poradnictwie zawodowym u progu XXI w., Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
2. Bańka A., (2005), Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, PRINT-B, Poznań.
3. Bednarczyk H., (2000), Opis i standard kwalifikacji dla zawodu doradca zawodowy, Europejska Fundacja Kształcenia Zawodowego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Urząd Pracy, Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr, Warszawa.
4. Bieniak B., Figurski J., (1999), Praca doradcy zawodowego w placówkach oświatowych, (w:) Bednarczyk H., Figurski J., Żurek M., Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom.
5. Borak-Kwapisz J., (1997), Poradnik dla rodziców: właściwy wybór ― podstawą sukcesu, Doradztwo, Dobór Kadr, Warszawa.
6. Chłoń-Domińczak A., Poznańska D., (2007) Promocja zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Proponowane działania w Polsce, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Budapeszt.
7. Czerpaniak-Walczak M., (2001), Doradztwo w reformowanej szkole-gimnazjum jako ośrodek doradztwa, (w:) Wojtasik B. (red.), Podejmowanie decyzji zawodowych przez młodzież i osoby dorosłe w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, Uniwersytet Wrocławski Instytut Pedagogiki, Wrocław.
8. Giermanowska E., (2007), Młodzi niepełnosprawni – aktywizacja zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
9. Giermanowska E., (2007), Preferencje zawodowe młodzieży niepełnosprawnej a zatrudnienie, (w:) Śliwak J., (red.) Psychospołeczne problemy zatrudniania osób niepełnosprawnych, Norberatiunum, Lublin.
10. Greiner I., Kania I., Kudanowska E, Paszkowska-Rogacz A., Tarkowska M., (2006), Materiały metodyczno-dydaktyczne do planowania kariery zawodowej uczniów, KOWEZiU, Warszawa.
11. Hornowska E., Paluchowski W., (1993), Technika badania ważności pracy. Model teoretyczny i wstępne wyniki, (w:) Brzeziński J., (red.) Psychologiczne i psychometryczne problemy diagnostyki psychologicznej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
12. Janicz J., Szyktanc-Ciekańska A., (2007), Rola doradcy zawodowego w pracy z dzieckiem z potrzebą kształcenia specjalnego w placówce, opiekuńczo-wychowawczej, (w:) Skłodowski H., (red.) Mentoring w poradnictwie zawodowym, Kolegium Wydawnicze Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź.
13. Kirenko J., (2006), Oblicza niepełnosprawności, Wyższa Szkoła Społeczno-Przyrodnicza, Lublin.
14. Kirenko J., Sarzyńska E., (2010), Bezrobocie, niepełnosprawność, potrzeby, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
15.Kubiak K., (2009), Edukacja dorosłych w celu zwiększenia ich mobilności zawodowej, Instytut Badań Nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI, Łódź.
16. Lelińska K., (2006), Zawodoznawstwo w planowaniu kariery, KG OHP, Warszawa.
17. Łukaszewicz A., Sołtysińska G., (2003), Szkolny doradca zawodowy, KOWEZiU, Warszawa.
18. Milewska A., (1998), Metody grupowego poradnictwa zawodowego, (w:) „Kurs inspiracji”, Cz. 2, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa.
19. Misztal-Kurek M., (2003), Rola warsztatów terapii zajęciowej w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, (w:) Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych, 12–13 czerwca 2003, Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa.
20. Nicińska M., (2009), (red.), Pracodawcy o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Nowacki T., (2001), Zawodoznawstwo, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom.
21. Parzęcki R., Symela K., Zawadzki B., (1995), Orientacja i poradnictwo zawodowe: materiały informacyjno-metodyczne, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom.
22. Parzonko M., (1999), Wewnątrzszkolny System Doradztwa Zawodowego w gimnazjum, (w:) Bednarczyk H., Figurski J., Żurek M., Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom.
23. Paszkowska-Rogacz A., (2002), Warsztat pracy europejskiego doradcy kariery zawodowej, KOWEZ, Warszawa.
24. Pawlak-Lis T., (red.), (2009), Jak zatrudnić osobę niepełnosprawną, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
25. Rochalska W., (2001), Niewykorzystane możliwości szkoły ogólnokształcącej w zakresie przygotowania młodzieży do wejścia w świat pracy, (w:) Wojtasik B. (red.), Podejmowanie decyzji zawodowych przez młodzież i osoby dorosłe w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, Uniwersytet Wrocławski Instytut Pedagogiki, Wrocław.
26. Sękowska Z., (1998), Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej, Warszawa.
27. Sitek J., Żurek M., (1999), Szkolne Ośrodki Kariery-szansą młodzieży na lepszy start, (w:) Bednarczyk H., Figurski J., Żurek M., Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom.
28. Sołtysińska G., Żywiec-Dąbrowska E., (2001), Moja przyszła praca. Materiały metodyczne do pracy z uczniami szkół zawodowych, KOWEZ, Warszawa.
29. Sowa J., (1999), Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo Oświatowe Fosze, Rzeszów.
30. Szubański R., Sobiecki R., (2001), Ministerstwo Edukacji Narodowej o edukacji dla rynku pracy, cz. 1 i cz 2, Ministerstwo Edukacji Narodowej. Biuro Administracyjne, Warszawa.
31. Tarkowska M., (2006), Rozmowa doradcza. Wspólne poszukiwanie rozwiązań, MPiPS, Departament Rynku Pracy, Warszawa.
32. Trzeciak W., (1988), Przygotowujemy się do wyboru zawodu, Nasza Księgarnia, Warszawa.
33. Trzeciak W., Sołtysińska G., (1996), Uczeń wybiera zawód, WSiP, Warszawa.
34. Wiatrowski Z., (2005), Podstawy pedagogiki pracy, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz.
35. Wiatrowski Z., (2009), Dorastanie, dorosłość i starość człowieka w kontekście działalności i kariery zawodowej, Instytut Technologii i Eksploatacji, Radom.
36. Wojtasik B., (1997), Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa.
37. Wojtasik B., (1993), Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocławska Oficyna Wydawnicza, Wrocław.
38. Zając B., (1997), Rola i zadania szkolnych klubów pracy w szkołach zawodowych wdrażających nowe modele kształcenia, Wojewódzkie Centrum Kształcenia Praktycznego w Łodzi, Łódź.
Sołtysińska G., Piątkowska E., Stan doradztwa zawodowego w poradniach psychologiczno-pedagogicznych na podstawie wyników ankiety „Doradca”, (w:) „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego”, 1997, nr 2(7).
39. Paturska K., Orientacja i poradnictwo zawodowe: czynniki wpływające na wybór zawodu ― raport z badań ankietowych, Nowa Edukacja Zawodowa nr 3, 2002 r.
40. Rachalska W., Nowe zadania poradnictwa zawodowego wobec teraźniejszości, Pedagogika Pracy 28, 1996 r.