Ewolucja rysunku dziecka

Ewolucja rysunku dziecka
Każde dziecko rozwija się w indywidualny sposób i w swoim tempie, a jego zdolność wyrazu odpowiada jego osobowości. W malowaniu można ukazać główne cechy dziecięcego rozwoju, które z reguły dotyczą każdego dziecka. Rozwój taki nigdy nie przebiega harmonijnie i prosto, lecz w sposób bardzo różny i skokowy. Można powiedzieć, że technika rysowania ewoluuje wraz z psychicznym rozwojem dziecka.
E. Meumann był zdania, że rozwój rysunkowy dziecka polega na stopniowym przezwyciężaniu trudności wewnętrznych oraz zewnętrznych, jakie dostarcza rysowanie. Natomiast te trudności leżą głównie w psychice dziecka, która nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięta, aby ujmować rzeczywistość tak, jak ją ujmuje dorosły. Rysowanie, zwłaszcza u dziecka, nie polega na mechanicznym naśladownictwie wzoru natury. Jest ono wyrazem umysłu ludzkiego, ujmującego rzeczywistość zawsze tylko pod tym kontem widzenia i w tym stopniu, jak ją pojął.
Od drugiego do trzeciego roku życia dziecko potrafi jedynie „bazgrać”. Z biegiem czasu próbuje odtworzyć model. Natomiast „rysować” uczy się w wieku 5- 6 lat. Należy podkreślić, że do szóstego roku życia wszystkie dzieci, bez względu na ich pochodzenie, rysują w podobny sposób.
S. Szuman uważał, że rozwój rysunkowy dziecka zmienia się wraz z rozwojem jego wyobraźni i jest jej graficznym wyrazem, a nawet dowodem jej istnienia. W wyobraźni najpierw formuje się, składa i konstytuuje schemat kształtu przedmiotów. Okres ten nazywamy przedschematycznym lub inaczej okres formowania się schematu. Pierwsze rysunki schematyczne stają się zawiązkiem i ośrodkiem rozwoju rysunkowego. Dziecko, kiedy rysuje zawsze wychodzi od schematu. S. Szuman uważał właśnie ten okres za najbardziej ciekawy w rozwoju rysunkowym. Twierdził, że dziecko schematu nie bierze z zewnątrz, lecz buduje i tworzy go wewnątrz dlatego, że ma inteligencję ludzką. Rozwój rysunkowy byłby nie do pomyślenia, gdyby nie było rozwoju niezależnego w pewnej mierze od obrazu natury, to jest rozwoju od prostszego do bardziej złożonego, od prymitywnych całości (schematów) do skomplikowanych, konkretnych, realistycznych form.
S. Szuman w przybliżeniu określił wiek dziecka przypadający na dany okres rozwoju rysunku:
1. okres bazgrania i formowania się schematu- od 2 -5 lat,
2. okres schematu, czyli ideoplastyka- od 6- 12 lat,
3. okres poschematyczny- od 12 lat.
Taki sam podział stworzył W. Okoń, który w twórczości rysunkowej dzieci wyróżnił:
1. okres przygotowawczy, zwany również okresem bazgroty, tj. śmiałego kreślenia dowolnych linii, łuków, zygzaków oraz różnych przypadkowych figur, które dla dziecka mają swoje znaczenie;
2. okres rysowania schematycznego, kiedy dzieci, po wypełnieniu konturu przedmiotu, umieszczają na nim ważniejsze, ich zdaniem, szczegóły;
3. okres rysowania poschematycznego, tutaj dzięki rozwiniętej zdolności obserwacji, znajomości perspektywy oraz wzrostowi umiejętności rysowania i malowania dziecko jest w stanie wierniej odtworzyć rzeczywistość, bądź bardziej samodzielnie ujmować obraz tworzony w wyobraźni.
Istnieje również inny podział dzieł plastycznych w którym wyróżnia się dwa okresy:
• okres ideoplastyki- od 3 do 11 roku życia,
• okres fizjoplastyki- od 11 roku życia aż po uzyskanie dzieł w pełni dojrzałych.
Termin ideoplastyka oznacza, że przez dziecko świat jest wyrażany subiektywnie. Jego wyobrażenia są oparte na uwewnętrznionym obrazie zabarwionym bardzo silnie przez przeżywane aktualnie emocje. Jednak okres ideoplastyki jest bardzo zróżnicowany, gdyż dotyczy wytworów plastycznych dzieci przedszkolnych i w młodszym wieku szkolnym. Jest to duża rozpiętość czasowa, a przecież głównym czynnikiem różnicującym wytwory plastyczne dzieci jest wiek ich autorów.
Natomiast okres fizjoplastyki dzieli się na trzy fazy:
- fazę realizmu wrażeniowego- jest to wstępny okres kryzysu w twórczości plastycznej, który przypada od 11- 13 roku życia. W tej fazie zaczyna się stopniowe wypieranie samorodnej twórczości dziecięcej opartej na wyobraźni. Zaczyna się tworzenie ilustracji i scen rodzajowych z elementami krajobrazów. Tendencja do przedstawiania natury.
- fazę realizmu wizualnego- jest to okres kryzysu w twórczości plastycznej i przypada na 14- 16 rok życia. Pojawia się rezygnacja z przedstawiania wyobrażonych treści. Zapożyczanie treści z wzoru bądź z natury, skłonność do kopiowania treści zobiektywizowanych.
- faza realizmu intelektualnego- w której zaczyna się wchodzenie w okres sztuki człowieka dorosłego i pojawia się w wieku 17 i 18 lat. Jest to tworzenie treści opartych na bezpośrednim modelu. Stopniowy nawrót do samodzielnych treści intelektualnych.
Podsumowując można powiedzieć, że z chwilą nabycia przez dziecko umiejętności motorycznych zaczynają się pojawiać rysunki. Te pierwsze próby są dla dziecka raczej zabawą z kredką dopiero z czasem, w toku rozwoju zaczynają pojawiać się rysunki świadome. Na różnych etapach rozwoju można zauważyć charakterystyczne kształty i kreślenia. Ich opis oraz wyjaśnienie znajduje się w kolejnych podrozdziałach.

1. Okres bazgroł
Dzieci zaczynają rysować w bardzo różnym wieku, jest to zależne od tego, kiedy dostaną ołówek do ręki oraz kiedy nauczą się nim właściwie posługiwać. Najczęściej uczą się tego od dorosłych lub od starszych dzieci. Najpierwotniejsze rysowanie polega na tym, że za pomocą ołówka na kartce papieru lub patyczka na piasku dziecko zaczyna kreślić widziane dla oka ślady. Te pierwsze ślady raczej trudno nazwać choćby kreskami rysowanymi. Powstają one mechanicznie, wyłącznie dzięki rytmicznym ruchom ręki, bez kontroli oka.
Tego rodzaju bazgranie nie jest jeszcze rysowaniem we właściwym tego słowa znaczeniu. Dlatego W. Stern nazywa rysunkiem dopiero te bazgroły dziecięce, które dziecko samo określa, jako mające przedstawiać ten lub ów przedmiot.
Bazgranie jest przejawem zwracającej się na zewnątrz aktywności dziecka, które mając kredkę lub ołówek kreśli nim po papierze. Wytwór, jaki wtedy dziecko otrzymuje ogranicza się jedynie do treści graficznej, którą stanowią nieuporządkowane linie, plamy czy inne elementy. Natomiast nie przedstawia on jeszcze niczego określonego, nie odtwarza żadnej osoby ani przedmiotu. Dziecko bazgrze dla samej przyjemności.
Stadium bazgroł może być również nazywane gryzmoleniem, które jest niekończącym się kreśleniem linii, spirali, bez odrywania kredki od papieru. Dziecko porusza kredką w różne strony, poziomo, pionowo, bez końca jednej linii do drugiej. Można powiedzieć, że jest to wicie się, zygzakowanie, kołysanie się linii. Występują również punkciki albo kreseczki, krótkie, rytmiczne, ucięte ruchy kredki.
S. Szuman wyróżnia w rozwoju bazgrania trzy etapy:
1) mechaniczna bazgrota,
2) doszukiwanie się podobieństwa do przedmiotów w różnych formach graficznych,
3) konstruowanie z elementów bazgroły schematów rysunkowych.
Mechaniczna bazgrota charakteryzuje się bezładną formą rysunkową oraz brakiem wszelkiej treści pojęciowej.
W początkowej fazie bazgroty ruchy całym ramieniem mają charakter dośrodkowy. W miarę upływu czasu formy bazgroty komplikują się, pojawiają się kreski, kropki, Linie proste i kręte stają się bardziej zróżnicowane: obok ruchów przegubowych dziecko coraz lepiej opanowuje ruchy swych palców i dłoni, wzbogacając tym samym własną bazgrotę.
W bazgrocie zaawansowanej zauważa się już zygzaki, spirale, kształty mniej lub bardziej regularne, będące śladem ruchu złożonego ręki dziecka.
W tym okresie dziecko gmatwa i splata linie. W jednym miejscu je zagęszcza, w innym rozluźnia. Tego typu znaki graficzne fascynują dziecko i pobudzają jego aktywność. W takich splątanych liniach oraz zygzakach można odnaleźć zamknięte konturami figury, zapowiadające jakieś przedmioty. Tego typu figury są nieregularne, swobodnie rysowane, jakby bez ładu i składu.
W rysunku zaczynają się pojawiać akcenty wyróżniające pewne elementy. Kontrasty linii (delikatne, cienkie, grube), kontrasty kierunków (poziome, pionowe, prawo- i lewoskośne), kontrasty wielkości elementów rysunku, akcenty i rytmy wiążą i scalają kompozycję rysunkową w jedną całość.
Rozwój ekspresji plastycznej w okresie bazgroty zaawansowanej jest uwarunkowany częstotliwością podejmowania przez dziecko prób rysunkowych. Dziecko dzięki zabawie w rysowanie doskonali technikę rysunkową. Emocje oraz wzruszenia, jakich doznaje ono na widok narysowanych przez siebie znaków graficznych i nieokreślonych figur, pobudzają je do dalszego działania.
Z czasem dziecko zauważa, że jego wytwór jest do czegoś podobny i nadaje mu nazwę, jednak nie interesuje się wynikiem swego działania.
W trzecim roku życia dziecko na ogół potrafi rysować koła, kółeczka, które razem z umiejętnością rysowania kresek i punktów stanowią podbudowę do przyszłego rysunku. Dziecko powoli zaczyna tworzyć układy posiadające cechy ornamentu. Są to charakterystyczne układy takie jak: „kraty”, „Drabiny”, „balony” lub „choinki” czy „słońca”.

2. Okres schematyczny
Pojęcie schemat oznacza przedstawienie czegoś w ogólnym zarysie. Inaczej mówiąc jest to szkic, struktura, plan czegoś.
Zdaniem S. Szumana słowo schemat używane bywa w różnych znaczeniach. Natomiast zwykle mówi się o schematycznym przedstawieniu jakiejś rzeczy, mając na myśli szkicowy, ogólnikowy sposób określania czegoś.
Schemat daje pogląd na daną rzecz, ale nie daje obrazu danej rzeczy.
Natomiast schematy rysunkowe, tworzone przez dziecko w pewnym wieku, są czymś pośrednim między obrazem przedmiotu a pojęciem przedmiotu. Są one zbyt mało podobne do przedmiotu, za bardzo prymitywne, żeby je można było nazwać w całej pełni obrazem, czy wizerunkiem przedmiotu. Jednak z drugiej strony zbliżają się one do pojęciowego ujęcia przedmiotu. Dziecko, kiedy rysuje uproszczony schemat przedmiotu, konstruuje go, a nie naśladuje. W prawdzie posługuje się wzorem widzianego przedmiotu, ale nie naśladuje go ślepo, mechanicznie, lecz odtwarza go rozumowo. Co oznacza, że wybiera dla siebie tylko najważniejsze szczegóły. Dlatego rysunki schematyczne nabierają cech rozumnie i racjonalnie zbudowanych tworów.
Zdaniem W. Sterna dziecko zaczyna rysowanie od pustych, ubogich, prostych schematów, a doskonali się przez to, że te prymitywne schematy wzbogaca materiałem zaczerpniętym z doświadczenia. W ten sposób od rysowania schematycznego dziecko stopniowo przechodzi do rysowania naturalistycznego.
Dlatego schematyzm rysunków dziecięcych w pewnym okresie rozwoju można schematyzmem jego wyobraźni. Ponieważ dziecko rysuje nie z natury, lecz z wyobraźni.
W tej fazie najwcześniej pojawiają się formy rysunkowe mające postać ludzką, tak zwane głowonogi- są to twory składające się z kółka i kresek.
Koło stanowi silny kontrast w stosunku do innych kształtów geometrycznych, dzięki czemu dziecko nie tylko jest w stanie wzbogacić kształt swego wytworu rysunkowego, ale osiągnąć w nim pewną harmonię i równowagę kompozycyjną. Ta faza przypada na 3- 4 rok życia dziecka.
Wraz z możliwością stworzenia ludzkiej postaci dziecko ma już do dyspozycji wszystkie środki tworzenia. Ponieważ nauczyło się w poprzednich fazach rysować podstawowe formy geometryczne, teraz może je zestawiać w różne kompozycje i przedstawiać wszystko to, co chce. Dziecko nadal rysuje przedmioty nie takie, jakie one są, lecz takie, jakie w danym momencie odpowiadają jego przeżyciom. Tego rodzaju twórczość, której towarzyszy fantazja, musi przy tym wytrzymać częste i nagłe zmiany nastroju.
Charakterystyczne dla rysunków dzieci w wieku od 4 do 12 lat są ukazane w zbliżeniu formy geometryczne, dzięki którym dziecko może przedstawić swoją rzeczywistość. W trakcie tej fazy występują następujące cechy charakterystyczne:
• Wyrazistość- przedmioty są przedstawiane w bardzo charakterystyczny i wyraźny sposób.
• Antropomorfizacja- dziecko identyfikuje się z żywymi istotami. W tym przypadku zwierzęta są podobne do człowieka.
• Perspektywa symultaniczna- przedmioty oraz postaci są przedstawiane jednocześnie z wielu punktów widzenia, z różnych perspektyw.
• „Zdjęcie rentgenowskie”- dziecko rysuje jednocześnie to, co się znajduje wewnątrz i na zewnątrz np. domu. Przez co ukazuje swoją wiedzę na temat egzystencji istot i przedmiotów.
• Proporcje wyrazu- to co dziecku wydaje się ważne, jest rysowane w większych rozmiarach. Mniej ważne rzeczy zajmują mało miejsca na rysunku.
• Opowiadanie- rysunek zastępuje słowa.
Dzieci w późnym wieku przedszkolnym, zwłaszcza te bardziej uzdolnione plastycznie, przechodzą do stadium wzbogaconego i udoskonalonego schematu. W prawdzie nadal rysują schematycznie, lecz sposób tworzenia jest już odmienny.
Zaczynają koncentrować się na zależnościach pomiędzy przedmiotami oraz relacjami między postaciami. Rysują ludzi w różnych sytuacjach społecznych, na przykład podczas zabawy, nauki czy też zakupów. Rysunki dziewczynek i chłopców zaczynają się różnić. Chłopcy w tym wieku częściej przedstawiają pojazdy i urządzenia techniczne. Dziewczynki natomiast tworzą kompozycje zawierające kwiaty i drzewa.
W wieku 6- 7 lat zaczyna rodzić się indywidualny sposób rysowania. Dziecko ustala swój schemat rysowania, powtarza wyćwiczone elementy.
Również w tym wieku dzieci uczą się rysować postacie z profilu oraz nadają im formę ruchu. Jednak nadal jest to schemat bardziej wyobrażony niż próbujący naśladować rzeczywistość. Dalszy rozwój twórczości plastycznej dziecka polega na rozbudowywaniu tej podstawowej konstrukcji.
Z czasem kontur schematów jest doskonalony. Linia, którą dziecko kreśli schemat pierwotny jest martwa, geometryczna. Kontur jest regularny i bardzo ogólnikowy. Na przykład koło oznacza głowę, owal lub wielobok tułów, a proste kreski kończyny. Dziecko zaczyna dostrzegać coraz więcej szczegółów w otaczających je przedmiotach, robi obserwacje oraz liczy się z nimi przy rysowaniu. Te nowo zdobyte szczegóły włącza w dotychczasowy schemat i wzbogaca go nimi. Linie zostają urozmaicone zmianami i odchyleniami. Kształt rozgałęzia się, wzbogaca i urozmaica. Kontur staje się bardziej konkretny, wyraża wiele szczegółów kształtu.
Zamiany dokonują się również na poziomie reprezentacji przestrzeni z próbami odwoływania się graficznego do trzeciego wymiaru. Można zaobserwować między innymi porzucenie rysowania linii, przedstawiającej ziemię, co zastąpione zostaje planem przestrzennym i pojawieniem się linii horyzontu, pozwalającej na strukturyzację przestrzeni trójwymiarowej. Dziecko usiłuje przedstawić efekt oddalania się i podejmuje próby umieszczenia perspektywy wzrokowej, takie jak na przykład systematyczne zmniejszanie się rozmiarów przedmiotu wraz z jego oddaleniem.
Dziecko nie tylko dodaje szczegóły, komplikuje rysunek schematyczny, lecz jednocześnie organizuje go, to znaczy włącza na nowo nabyte szczegóły integralnie w rysowaną całość. Zdobywa się na syntezę rysunkową.
Wyrazem tej syntezy jest przede wszystkim żywy kontur. Dziecko, gdy rysuje operuje linią. Ona wyraża kształt. Szczegóły są włączane w całość konturu, żeby ująć konkretny kształt. W tym celu dziecko musi nie tylko zaobserwować te szczegóły, wiedzieć o nich w czasie rysowania, lecz musi je przetłumaczyć na kontur. Musi w chwili rysowania antycypować szczegóły, które należy uwydatnić jedną kreską, jednym ruchem ołówka. W tym leży główna trudność.
Pierwsze schematy, które rysują dzieci są nieruchome i sztywne. Dopiero starsze dzieci zaczynają odczuwać potrzebę uruchamiania postaci. Początkowo ruch postaci wyrażany jest przez nadanie odpowiedniej pozycji kończynom. Pozycja głowy i tułowia nadal pozostaje sztywna i niezmieniona. Z czasem dziecko odkrywa rozmaite pozycje kończyn, dające charakterystyczny wyraz poszczególnym momentom tego samego ruchu.
Rysowanie ruchu polega zatem na graficznym przedstawieniu niektórych pozycji ciała, będących charakterystycznymi obrazami danego ruchu.
Bardzo istotnym momentem w rozwoju rysowania ruchu staje się uruchomienie reszty ciała poza kończynami. Jest to dla dziecka bardzo trudne.
Gdy dziecko chce rysować ruch postaci ludzkiej lub zwierzęcej w sposób charakterystyczny musi zdobyć wiedzę na temat budowy ciała ludzkiego i zwierzęcego. Wtedy zaczyna uwzględniać w swych schematycznych rysunkach istnienie stawów. Z czasem dzięki ćwiczeniom oraz obserwacji udoskonala swoje schematy.

3. Okres typu poschematycznego
Schematyczne rysunki dziecka stale się rozwijają, ulepszają dochodząc do doskonałości. Udoskonalony schemat, który jest poprawnie zbudowany, konkretny oraz zawiera pełnię charakterystycznych cech postaci można nazwać zdaniem S. Szumana okresem rysowania typowego.
Na tym etapie dziecko zaczyna umyślnie i metodycznie obserwować naturę w celach rysunkowych. Bada rzeczywisty wygląd przedmiotów i zmienia, odpowiednio do nowo zdobytej wiedzy o wyglądzie świata, swoje schematy na bardziej naturalistyczne rysunki.
Schemat określa przedmiot ogólnikowo, typ natomiast rysunkowo odtwarza go w sposób charakterystyczny, typowy. Taki typ może stworzyć tylko względnie dojrzały już umysł.
Rysunek typowy bardzo się zbliża do natury, ale powstaje podobnie, jak schemat od wewnątrz, dzięki wyobraźni racjonalnie kształtującej, a nie jako wierna kopia natury.
Dziecko z każdym rokiem doskonali i rozwija schemat rysunkowy dzięki czemu stale zbliża się do wytworzenia mniej lub bardziej doskonałego typu przedmiotów.
Wytworzenie własnych typów przedmiotów rysunkowych jest niezbędnym warunkiem wyższego rozwoju rysunkowego.
Od postaci rysunkowej jako typ prowadzi pewne naturalne przejście do postaci rysowanej naturalistycznie z uwzględnieniem skrótów, bryłowatości, perspektywy itp.
Dziecko z chwilą zainteresowania się problemami rysunkowego odtwarzania bryły, perspektywy i światłocienia traci traci swobodę i naiwność twórczą, charakterystyczną dla okresu schematu i typu. Zaczyna próbować metod naturalistycznych, nie umiejąc ich opanować. Z tego powodu powstaje konflikt, prowadzący do zaniku charakterystycznej twórczości rysunkowej dziecka, a do naśladowania rysunków naturalistycznych. Dziecko zaczyna dostrzegać, że dotychczasowe schematyzujące wyobrażenia spostrzegawcze oraz schematyczne i typowe reprodukcje nie są wierną kopią obrazu świata wizualnego.
Rysunki dzieci w okresie poschematycznym najczęściej przestają się ulepszać. Dziecko zdobywa w szkole pewne wiadomości o perspektywie, o rysowaniu bryły, o światłocieniu, za to traci w ostatnich latach szkoły świeżość ekspresji, zmysł ornamentacyjny, czystość i śmiałość linii, a przede wszystkim oryginalność wyrażania się rysunkowego.
Dzieje się tak, ponieważ dziecko starsze jest skrępowane swoją wiedzą. Zaczyna widzieć, że przedmioty rzeczywiste wyglądają inaczej, niż ono je narysowało, ale nie posiada techniki i metod rysowania, ażeby móc narysować go tak, jakby chciało teraz, to znaczy naturalistycznie. Z czasem zaczyna rysunkiem pogardzać jako czymś dziecinnym.
Przez to rysunek przestaje być środkiem ekspresji, wypowiadania się i twórczości. Niezadowolenie młodzieży z rysunku prowadzi z czasem do zupełnego zaniku rysowania, co spotykamy u większości osób dorosłych.

Bibliografia

1. Cybulska- Piskorek J., Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1976 r.
2. Fleck- Bangert R., O czym mówią rysunki dzieci, Kielce 2001 r.
3. Łosiewicz A., Rysowanie odzwierciedla myślenie dziecka, Edukacja i Dialog nr 10, 2002 r., www.vulcan.edu.pl.
4. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998 r.
5. Parnowska- Kwiatkowska M., Bazgrota i rysunek dziecka, Warszawa 1960 r.
6. Popek S., Twórczość plastyczna dzieci i młodzieży, W: S. Popek (red.),Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, Warszawa 1988 r.
7. Sillamy N., Słownik psychologii, Katowice 1994.
8. Skorupka S. (red.), Mały Słownik Języka Polskiego,Stanisława Skorupki, Warszawa 1969 r.
9. Szuman S., Rola zabawy, twórczości i pracy dzieci w procesie kierowania ich rozwojem, Warszawa 1985 r.
10. Szuman S., Sztuka dziecka, Warszawa 1990, s. 8.
11. Wallon A., Cambier, D. Engelhart, Rysunek dziecka, Warszawa 1993 r.
12. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1986 r.