Przygotowanie nauczyciela do kształtowania postaw patriotycznych dzieci i młodzieży

W współczesnych czasach przystępując do wychowania młodzieży i uczenie ich rozumowania w kategorii państwa i narodu to znaczy kształtowania w nich postaw patriotycznych, musi być przedmiotem świadomej i zharmonizowanej pracy wszystkich ogniw wychowawczych. Do takich ogniw należą zarówno szkoły jak i domy rodzinne, siły zbrojne, organizacje młodzieżowe oraz instytucje paramilitarne itp. Decydującym jednakże ogniwem w procesie kształtowania postaw patriotycznych u młodego człowieka jest nauczyciel. Wymaga się od niego coraz to wyższych kwalifikacji zawodowych, socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych. Od jego kwalifikacji zależy sposób realizacji procesów kształcenia i wychowania, oraz dobór treści, zasad, metod i środków dydaktycznych
Jeśli chodzi o dobór treści kształcenia patriotycznego oraz ich udział w wszechstronnym rozwoju osobowości młodzieży nauczyciel musi pamiętać, iż mają one wynikać nie tylko z aktualnych wymagań, ale także powinny uwzględniać potrzeby przyszłe, które związane są ściśle z rozwojem nauki i techniki. Przy ich doborze przestrzegana powinna być również zasada dostosowania zakresu wiedzy do indywidualnych możliwości poznawczych ucznia. Dobór treści kształcenia wynika z warunków społeczno – politycznych, ekonomicznych i obronnych kraju. Nauczyciel kieruje się tu ogólnymi celami kształcenia i wychowania, poziomem rozwoju nauki oraz prawidłowościami procesu nauczania i uczenia się. Do podstawowych zasad dotyczących doboru i układu treści kształcenia patriotycznego należą:
• Zasada celowości polegająca na doborze takich treści, które pozwolą na samodzielne dostrzeganie i rozwiązywanie problemów występujących w procesie rozwoju cywilizacji. W zasadzie tej bierzemy pod uwagę aktualne jak i przyszłe potrzeby społeczno – ekonomiczne i obronne kraju.
• Zasada dostosowania zakresu wiedzy do możliwości poznawczych młodzieży. Zasada ta mówi, iż treści kształcenia nie powinny być tylko teoretycznymi postulatami, lecz przede wszystkim powinny uwzględniać możliwości intelektualno – poznawcze i emocjonalno – wolicjonalne młodzieży.
• Zasada systematyczności i stopniowania trudności ujęcia materiału zawartego w programie. Według tej zasady „treści powinny być przedstawione w programach w sposób systematyczny. Zgodnie z tym postulatem dobieramy treści nauczania i wychowania tak, aby proces kształtowania się określonych wyobrażeń i pojęć patriotyczno – obronnych młodzieży odbywał się w sposób odpowiedni do jej rozwoju intelektualnego i emocjonalnego” .
• Zasada korelacji, czyli zasada polegająca na związku między poszczególnymi przedmiotami nauczania w szkole takimi jak: język polski, geografia, historia, biologia itp.
• Zasada wiązania teorii z praktyką jest jedną z najważniejszych zasad wśród doboru treści kształcenia obronnego i polega na zdobywaniu i przyswajaniu wiadomości teoretycznych, ale przede wszystkim umiejętności zastosowania jej w praktyce. Jest ona umiejętnym łączeniem „poznania – bezpośredniego zdobywania określonych wiadomości teoretycznych z indywidualnym i grupowym oddziaływaniem praktycznym” .
Nauczyciel w celu prawidłowego doboru treści kształcenia zobowiązany jest znać wyżej wymienione zasady i powinien wiązać własny przedmiot nauczania z innymi dziedzinami naukowymi a ściślej mówiąc z problematyką wychowania patriotyczno - obronnego młodzieży, nie zapominając o konieczności kształcenia ustawicznego.
Biorąc pod uwagę dobór metod w procesie kształcenia i wychowania patriotycznego młodego człowieka gdzie „termin „metoda” pochodzi od greckiego słowa „methodos”, co znaczy badanie, sposób badania, droga dochodzenia do prawdy” , wychowawca powinien pamiętać, iż metoda jest sposobem osiągania założonego celu. Ma ona ułatwić wykorzystanie wszystkich możliwych zasad i środków dydaktycznych przez nauczyciela w procesie nauczania i wychowania młodzieży.
Jedną z trzech kategorii metod nauczania jest metoda słowna, gdzie „słowo jest wyrazem naszego myślenia” . Pozwala ono na wymianę doświadczeń, współpracę oraz porozumiewanie się między ludźmi. Nauczyciel powinien mówić w taki sposób, aby jego tekst poprzez barwę głosu, rytm, intonację, dykcję oraz prawidłową budowę zdań nabierał wyrazu, barwy i ruchu. Omawiając metodę słowną zacznę od opisu. Polega on na słownym przedstawieniu przedmiotu, wydarzeń i zjawisk w całej ich problematyce. Najczęściej towarzyszy mu pokaz i ma ona za zadanie wyodrębnić najważniejsze informacje na interesujący nas temat przy czym opis ma być zwięzły i zrozumiały. Obok opisu często wykorzystuje się opowiadanie, które jest emocjonalnym przedstawieniem konkretnych wydarzeń. Metoda ta wpływa wychowawczo na ucznia a przy tym ułatwia mu zapamiętywanie nowo poznanych treści. Nauczyciel w trakcie opowiadania zadaje młodzieży pytania mające na celu zmobilizowanie ich do aktywnego uczestnictwa w zajęciach wywołując przy tym osobiste przeżycia wychowanka do przedmiotu nauczania.
Do grupy metod słownych zaliczamy również wykład, za pomocą którego przekazujemy w postaci ciągłej gotowe treści nauczania. Podawane są one w sposób przystępny, logiczny oraz chronologiczny. Jego głównym zadaniem jest przekazanie jak najwięcej treści w jak najkrótszym czasie zaś efektywność wykładu zależy od dobrej znajomość wykładanego przez nauczyciela tematu bądź zagadnienia oraz nawiązania kontaktu intelektualno – wolicjonalnego ze słuchaczami. Kolejną metodą słowną jest pogadanka. Jest to metoda gdzie wychowawca prowadzi zajęcia w formie zaplanowanej i starannie przygotowanej rozmowie za pomocą pytań i odpowiedzi. Nauczyciel musi jednak pamiętać, iż pogadanka ma wtedy sens gdy można ją oprzeć o wcześniej poznane treści i doświadczenia uczniów w przeciwnym razie będzie ona nudna i nie zmobilizuje uczniów do aktywnego udziału w zajęciach. Ostatnią metodą w tej kategorii metod jest dyskusja. Polega ona na omówieniu przewidzianych problemów dydaktyczno – wychowawczych celem znalezienia racjonalnych sposobów ich rozwiązania. Dyskusję zaczynamy zawsze konkretnym pytaniem i właśnie do niego szukamy realnych odpowiedzi. Wspólne poszukiwanie rozwiązań za pomocą kulturalnego dyskutowania przynosi większe korzyści niż indywidualne wysiłki kształtowania postaw patriotycznych i są one bardziej trwałe.
Drugą grupą metod jest metoda oglądowa odwołująca się do wzroku uczniów. Należą do niej przede wszystkim metody laboratoryjne oraz różne odmiany pokazu wzbogacone przez zastosowanie różnych środków dydaktycznych. Pokaz poprzez jednoczesne uruchomienie do pracy kilku zmysłów przyśpiesza proces poznawczy i wychowawczy ucznia. Dzięki niemu młodzież szybciej przyswaja treści teoretyczne jak i praktyczne dotyczące wychowania patriotycznego jednakże wymaga solidnego przygotowania i zaprezentowania w celu zapobiegania niewłaściwym nawykom. Rzadko występuje jako samodzielna metoda nauczania.
Metody praktyczne to trzecia kategoria metod nauczania. Wykorzystuje się je głównie do rozwijania praktycznych umiejętności wychowanków. W procesie kształcenia patriotycznego zaleca się stosowanie różnorodnych ćwiczeń, które pozwalają na szybkie i poprawne opanowanie treści, umiejętności i nawyków przewidzianych w programie nauczania. W ćwiczeniach bardzo pomocny jest instruktaż, „który służy uświadomieniu młodzieży czekających ją zadań i zaprezentowaniu sposobów ich realizacji w okresie dowolnego zagrożenia, następuje połączenie wcześniej zdobytych wiadomości teoretycznych z tymi czynnościami, które młodzież musi wykonać” .
Nauczyciel przygotowując się do kształtowania postaw patriotycznych u młodego człowieka nie może również zapomnieć o znajomości zasad kształcenia , które to mają ogromne znaczenie w jego pracy dydaktyczno – wychowawczej. Wskazują one bowiem ogólne normy postępowania zarówno wychowawcy jak i ucznia. Spośród wielu zasad na miano najważniejszych zasługują:
- zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie wychowania
- zasada wiązania teorii z praktyką,
- zasada poglądowości, czyli droga między konkretem a abstrakcją,
- zasada systemowości, czyli uporządkowanie wiedzy uczniów,
- zasada samodzielności, czyli mała zależności ucznia od nauczyciela,
- zasada efektywności, czyli związek pomiędzy celami a wynikami kształcenia,
- zasada stopniowania trudności zwaną także zasadą przystępności, czyli sprostanie trudności poznania i przekształcania rzeczywistości przez uczniów,
- zasada indywidualizacji i uspołecznienia, czyli wiązanie interesów jednostki i zbiorowości,
- zasada podmiotowości, czyli traktowanie wychowanka jako indywidualnej osoby mającej własne dążenia, prawa i potrzeby.
Nie jest to oczywiście lista zamknięta i wraz ze zmianami zachodzącymi w społeczeństwie i rozwojem cywilizacji zasady, metody i sposoby doboru treści kształcenia muszą podlegać ciągłej nowelizacji i twórczej inwencji nauczyciela. Nie wystarczą już schematy i uniwersalne metody kształtowania postaw. Nie wystarczy jeden klucz. Potrzebne jest nieustanne poznawanie psychiki młodego człowieka, jego skłonności, charakteru, nastrojów i poglądów oraz uczuć czy też przyzwyczajeń i nawyków zgodnie z lekarską zasadą „primum non nocere – przede wszystkim nie szkodzić” . To od nauczyciela zależą efekty kształtowania świadomości obywatelskiej i wychowania patriotycznego. To od jego kwalifikacji zawodowych i pedagogicznych zależy wpojenie młodemu człowiekowi poczucia odpowiedzialności za wyniki uczenia się. Ma on być nie tylko nauczycielem, ale przede wszystkim wychowawcą a jego wieloletnie doświadczenie, wiedza oraz umiejętność przekształcania swoich wychowanków w ludzi o bogatej i barwnej osobowości, którzy aktywnie będą uczestniczyli w pracy nad rozwojem patriotyzmu i obronności kraju, ma prowadzić do sukcesu wychowawczego.
Najważniejszym elementem przygotowania nauczyciela do jego roli w systemie oświaty jest szeroko rozumiana wiedza pedagogiczna i umiejętności takie jak: diagnozowanie, projektowanie oraz twórcza realizacja dostarczająca wychowawcy uporządkowaną wiedzę na temat prawidłowości, zasad, metod i form oddziaływania wychowawczego oraz jego efektywności, a także umiejętności ich wykorzystania. W ogólnym przygotowaniu wychowawcy dotyczącym kształtowania postaw patriotycznych młodzieży ważną rolę spełnia również znajomość psychologii. Umożliwia ona analizę procesów wychowania, nauczania i uczenia się oraz uzasadnia dobór metod, środków oraz zasad oddziaływania pedagogicznego na ucznia. Kolejnym elementem niezbędnym w pedagogizacji nauczyciela jest historia wychowania. Stanowi ona źródło wiedzy procesu wychowania i jego ewolucji na przestrzeni wieków. Istotne znaczenie w przygotowaniu pedagoga do pracy ma również logika, która to pozwala na jasne i poprawne myślenie. Nauczyciel powinien również doskonalić się z zakresu oświaty dorosłych, filozofii, naukoznawstwa, działalności dydaktyczno – wychowawczej oraz retoryki.
Musimy jednak pamiętać i o tym, iż nauczyciel aby stać się wytwornym specjalistą powinien podlegać ciągłemu rozwojowi oraz gruntownie opanować nie tylko teoretyczną, ale także i praktyczną wiedzę umiejętności kształtowania człowieka i jego postaw. Nie może on wpaść w rutynowość i schematyzm, gdyż utrudnia to dostrzeganie przez nauczyciela – wychowawcę indywidualnych cech i motywów postępowania młodego człowieka. Wychowawca musi również odnosić się z należytym szacunkiem do ucznia, być sumiennym oraz godnym naśladowania autorytetem i wzorem zdyscyplinowania. Gwarancją szacunku dla wychowanków jest ich indywidualne i sprawiedliwe traktowanie, życzliwość oraz pomoc w zdobywaniu wiedzy i kształtowaniu osobowości zaś szacunek i zaufanie do nauczycieli sprzyja przyjmowaniu z pokorą i ufnością ich rad i wskazówek. Równie istotnym warunkiem odniesienia sukcesów wychowawczych nauczyciela w procesie kształcenia jest jedność wymagań i oddziaływań wychowawczych. Jedność ta powinna opierać się na założeniach programowych, regulaminach szkolnych i zasadach nauczania a wymagania powinny być zrozumiałe i możliwe do wykonania biorąc pod uwagę dostępność środków pomocniczych. Dużą rolę w procesie nauczania odgrywa również język jakim posługuje się nauczyciel. Powinien być on prosty i zrozumiały oraz powinien oddawać istotę naszych myśli i uczuć, jakie chcemy przekazać. „Mówiąc słowami Słowackiego chodzi o to [...] aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa” .
Do odniesienia sukcesu wychowawczego potrzebna jest ogólna mądrość wychowawcy, wiedza pedagogiczna i specjalistyczna oraz umiejętność jej przekazywania i współżycia z młodzieżą. Nauczyciel chcąc stać się mistrzem w swojej dziedzinie musi stosować się do słów Tadeusza Kotarbińskiego, który napisał: „do arkanów tej sztuki należy umiejętność przejmowania uczniów tym czym nauczyciel sam jest tak przejęty, [...] treści głoszone przez takich mistrzów są jak magnes, przyciągają ku sobie umysł i trzymają go przy sobie” . Nauczyciel ma być więc artystą w swoim zawodzie, który dąży do doskonałości a tym samym szuka nowej niezawodnej drogi działania oraz zgłębia swoją wiedzę a także poszukuje jej zwolenników.

Bibliografia:
J. Bogusz, Z. Kosyrz, Kształtowanie postaw patriotyczno – obronnych młodzieży, Warszawa 1979, s. 129.
W. Zaczyński, Dydaktyka, (w:) J. Kunikowski, Wiedza i edukacja dla bezpieczeństwa, Warszawa 2002, s.41.
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998, s. 246.
F. Iniewski, Ogólne prawidłowości wychowania patriotycznego uczniów w szkole, Warszawa 1985,s. 45 – 48.
T. Kotarbiński, Sprawność i błąd, (w:) J. Bogusz, Z. Kosyrz, Kształtowanie postaw patriotyczno – obronnych młodzieży, Warszawa 1979, s.245.