Zjawisko agresji w świetle literatury - część pracy mgr

Rozdział 1. Zjawisko agresji w świetle literatury

Rozdział ten zawierać będzie przegląd najważniejszych pojęć ułatwiających zrozumienie, czym jest agresja. Najpierw przybliżone zostanie pojęcie agresji z punktu widzenia psychologów oraz pedagogów. Następnie wskazane zostaną formy, jakie może przyjąć to zjawisko. Kolejnym elementem będzie pojęcie klimatu szkoły, który może mieć znaczący wpływ na przejawianie zachowań agresywnych przez uczniów. Potem przybliżone zostaną czynniki kształtujące sprzyjający lub niesprzyjający klimat w szkole. Na zakończenie przedstawione zostaną cechy charakterystyczne rozwoju społecznego i emocjonalnego dzieci w wieku szkolnym. W tym wieku będą badani a wyodrębnione obszary rozwoju są związane z ujawnianiem (bądź nie) zachowań agresywnych.

1.1. Pojęcie agresji

W literaturze zjawisko agresji podejmowane jest już od ponad pół wieku. Pojęcie to umocniło swoją pozycję zwłaszcza w opracowaniach psychologicznych w latach 80. i 90. ubiegłego stulecia. Dlatego też to przede wszystkim psychologowie zajmują się definiowaniem pojęcia agresji. Jednakże istnieje tutaj poważny problem, co, do jednoznacznego określenia owego zjawiska. Główne przeszkody dotyczą tego, iż w literaturze definicje agresji są często skrajnie odmienne. Jak pokazano na rys. 1.1. elementy, jakie mogą na to wpływać to m. in.:
- wielość stanowisk określających źródła tego zjawiska, a co za tym idzie określenie czy agresja jest zachowaniem wrodzonym czy nabytym,
- postawy dotyczące subiektywnego i obiektywnego postrzegania agresji, czyli intencji,
- sposoby definiowania agresji ze względu na zakres,
- mechanizmy sprawcze, tj. wewnętrznych lub zewnętrznych,
- rozróżnienie agresji jako właściwości czy czynności.
W dalszej części pracy przedstawione zostaną różne sposoby dotyczące definiowania agresji.

1.1.1. Pojęcie agresji w ujęciu psychologicznym

Różnice w rozumieniu pojęcia agresji wiążą się z ustaleniem kryteriów jej występowania, a przede wszystkim ustaleniem źródeł tegoż zjawiska. Jak podaje J. Grochulska (1993, s. 9) istnieją cztery najbardziej rozpowszechnione teorie na ten temat. Autorka wskazuje na koncepcje, w których agresja jest rozpatrywana jako instynkt, jako reakcja na frustrację, jako nabyty popęd oraz jako zachowanie wyuczone, czyli jako nawyk. Poniżej przedstawię dwie koncepcje, które sprowadzają pojęcie agresji do zachowania wrodzonego oraz nabytego. Zaczynając od pierwszej koncepcji można tu posłużyć się teorią agresji Z. Freuda (1920, za: Krahé, 2005, s. 37). Zakłada ona, iż składnikiem natury człowieka są instynkty. Naukowiec wyróżnił dwa instynkty bądź też popędy rządzące zachowaniem człowieka, tj. instynkt życia (Eros) i instynkt śmierci (Thanatos). Eros dąży do zaspokojenia potrzeb, zaś Thanatos jest nastawiony na autodestrukcję. Z tego względu te dwa instynkty są źródłem konfliktu wewnętrznego człowieka, który potrzebuje ujścia. Z. Freud (1920, za: Frączek, 1986 s. 167) podaje, że agresja w takim przypadku może być ukierunkowana na świat zewnętrzny i oznacza wtedy niszczenie tego, co znajduje się wokół danej jednostki bądź innych ludzi. Może również prowadzić do destrukcji danej osoby. Ponadto agresja w rozumieniu Z. Freuda (1920 za: Krahé, 2005, s. 37) to nieunikniona cecha ludzkiego zachowania pozostająca pod kontrolą podmiotu, co znaczy, iż jest ona wrodzona.
Opierając się dalej na teorii instynktów można podać koncepcję agresji K. Lorenza (1972, za: Frączek, 1986, s. 169 - 171). Badacz łączy w niej obserwację uwarunkowań zachowania się ryb i ptaków oraz instynktowno - spontaniczny charakter uruchamiania się agresji. Według autora agresja wiąże się z ewolucją, która jest narzędziem oraz czynnikiem wyzwalającym to zjawisko, które również podlega ciągłym zmianom ewolucyjnym. K. Lorenz (ibidem) twierdzi, że agresja prowadząca do wyniszczenia się osobników jednego gatunku nie istnieje. Autor bardziej skłania się do postrzegania agresji jako działającej dla dobra życia ludzkiego. Ma tu na myśli agresję, która jest pozytywną siłą życiową zapewniającą przetrwanie jednostkom. Ponadto uważa, iż agresja pełni funkcje przystosowawcze. W obu teoriach agresja jest dosyć szeroko rozumiana. Obejmuje różnorodne formy zachowania się zwierząt, jak i ludzi, a także mechanizm jej powstawania sprowadzony do instynktów. Agresja opisywana przez Z. Freuda oraz K. Lorenza (ibidem, s. 170) jest „naturalnym stanem organizmu, który może podlegać różnym transformacjom czy ograniczeniom, jednakże (...) w bezpośrednich lub pośrednich przejawach w ostatecznym rachunku jest szkodliwe i stanowi źródło nieprzystosowania”. Choć teorie te nie zostały odrzucone, to żadne badania nie potwierdziły tezy o istnieniu instynktu agresji, który jako czynnik endogenny pobudza organizm do działania agresywnego (Skorny, 1968, s. 38 - 47). Autorzy obydwu teorii instynktów uważają, iż agresja jest zachowaniem popędowym i nieświadomym. Dlatego też zjawisko to w psychoanalizie ma charakter wrodzony i niezmienny (Stokłosa, 1996, s. 133). Ponadto obie teorie nie uznają agresji jako zjawiska całkowicie szkodliwego społecznie.
Druga teoria dotycząca postrzegania pojęcia agresji to koncepcja zakładająca, że agresja jest nawykiem. Nawyk to zachowanie, które jest dobrze utrwalone i realizowane bez pełnej kontroli świadomości. Agresja tu nie jest kojarzona z tendencją czy skłonnością (Grochulska, 1993, s. 24). Takie stanowisko przyjmuje A. Buss (ibidem, s. 25) twierdząc, iż agresja to nawyk napastowania. Autor również określa, czym jest agresywność, twierdząc, że jest: „to cecha charakteryzująca całą osobowość człowieka”. Wskazuje również na cztery czynniki determinujące ową cechę, tj. warunki poprzedzające agresję, stopień wzmacniania związany m. in. z osiągnięciem nagrody bądź kary, facylitację społeczną (wzajemny wpływ członków grupy) oraz temperament. Podobne stanowisko reprezentują A. Bandura i R.H. Walters (1968, za: Grochulska, 1993, s. 26). Autorzy piszą o zachowaniu agresywnym traktując je jako wyuczony sposób postępowania, który jako reakcja instrumentalna prowadzi dostatecznie często do zaspakajania pojawiającej się potrzeby, aby utrwalić się jako sposób dostatecznie dobry. Główny wpływ na taki stan rzeczy mają kontakty społeczne, obserwacja oraz naśladownictwo. Podsumowując w koncepcji rozumienia agresji jako nawyku definiuje się ją jako zachowanie nabyte, wyuczone przez wzmacnianie, które jest modyfikowalne. Z tego względu wybrałam do zróżnicowania teorię agresji jako instynktu oraz jako nawyku, aby wskazać, że agresja może być opisywana jako zachowanie wrodzone lub nabyte.
Kolejnym źródłem nieporozumień, co do ustalenia pojęcia agresji mogą być przyjmowane przez badaczy założenia dotyczące reakcji wrogich (negatywizm, nacisk, demonstracja, izolacja i czynności szkodliwe), czyli intencji. Tutaj można mówić o subiektywnym oraz obiektywnym postrzeganiu terminu, jakim jest agresja. Podejście pierwsze odnosi się do subiektywnych przeżyć agresora, czyli jego wrogich zamiarów, a także do osoby będącej obiektem agresji. T. Tomaszewski (1946 za: Skorny, 1968, s. 129) pisze, że można obserwować daną osobę i sprawdzać czy ma ona wrogie zamiary wobec drugiej jednostki, jak i spytać czy dana osoba odczuła określone zachowania jako wrogie. Subiektywne podejście łączy agresję z przeżyciami oraz postawami emocjonalnymi, jak: gniew, wrogość, nienawiść, chęć szkodzenia i niszczenia. Z ową teorią zgadza się R. Mendel (1959 za: ibidem, s. 130) pisząc: „agresja w ścisłym tego słowa znaczeniu jest aspołecznym sposobem zachowania się wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia (...)”. Również C. T. Morgan (1961 za: ibidem) pojmuje agresję jako akt gniewu lub wrogości. Zaś H. N. Ricciuti (1960 za: ibidem) określa owo zjawisko przypisując mu nie tylko działania, ale i myśli, których cel zmierza do wyrządzenia komuś krzywdy o wymiarze fizycznym lub psychicznym.
Obiektywne podejście oparte jest na określeniu „czy dana reakcja faktycznie szkodzi komuś innemu czy nie”. Tutaj za kryterium ustalające występowanie reakcji wrogich bierze się fakt wyrządzenia dającej się obiektywnie ustalić szkody. Obiektywne podejście polega na stwierdzeniu pewnego sposobu zachowania się, dokonania jego opisu i ustalenia jego prawidłowości. Reprezentantem takiego podejścia do terminu agresji jest A. H. Buss (1961 za: Krahé, 2005, s. 16). Według autora naukowe określenie agresji nie powinno zawierać takich sformułowań, jak intencja, cel, zamiar czy chęć szkodzenia. A. H. Buss nie łączy także gniewu z zachowaniem agresywnym. Pisze o agresji jako „reakcji dostarczającej szkodliwych bodźców innemu organizmowi”. Definicję tą zawęzili R. A. Baron i D. R. Richardson (1994, za: ibidem, s. 17) ujmując agresję jako: „każdej formy zachowania, których celem jest wyrządzenie szkody lub spowodowanie obrażeń innej żywej istocie, motywowanej do uniknięcia takiego potraktowania”. Oba podejścia można poddać pewnej krytyce. Po pierwsze określając agresję jako pewne zachowania, o których mowa jest wyżej doprowadza się do rozszerzenia zakresu tegoż terminu włączając do niego zachowania znacznie różniące się od siebie. Można także skupiając się tylko na konkretnych pojęciach zawęzić termin agresji. Akcentuje się tu potrzebę określenia wyraźnych granic wskazujących na dane zachowania agresywne. Obiektywne podejście jest punktem wyjściowym dla określenia i nazywania zachowań agresywnych (Skorny, 1968, s. 138).
Kolejnym elementem różnicującym podejście do terminu agresji jest fakt, iż w psychologii określa się go jako zachowanie się agresywne, czyli czynność, a także agresywność, czyli właściwość. Czynnością agresywną nazywa się „konkretny, izolowany akt zachowania, definiowany przez wskazanie motywacji (...)” (Frączek, 1975, s. 15). Jednakże według Z. Skornego (1968, s. 141) agresywne zachowanie się to zbiór zachowań agresywnych pojawiających się u konkretnej osoby. Jeżeli owe zachowania występują często i licznie mówimy wtedy o danej osobie, że jest agresywna. Autor wskazuje także na pojęcie zachowań agresywnych, czyli pojawiających się faktów o konkretnych właściwościach. W wąskim rozumieniu Z. Skorny (ibidem) ujmuje je jako „zachowania skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom i przybierające formę ataku”. T. Tomaszewski (1963 za: Skorny, 1968, s. 142) stwierdza zaś, że zachowania agresywne mogą wystąpić w trzech formach. Pierwsza to izolowanie się, czyli np. nie odzywanie się, unikanie się, nie patrzenie na siebie. Druga to demonstrowanie np. aluzje, gesty, wymówki oraz trzecia, jaką jest atak polegający na wyrządzeniu komuś krzywdy. Według K. Pospiszyl (1973, s. 95) zachowania agresywne stanowią przyczynę intensyfikacji aktów agresji. Agresywność zaś to stały, powtarzalny wzór danego zachowania się lub determinujące owe czynności mechanizmy psychologiczne. W psychologii agresywność odnosi się do potrzeb, napięcia emocjonalnego, postaw (Frączek, 1975, s. 16). D. Wójcik (1977 za: Surzykiewicz za 2000, s. 10) twierdzi, iż nasilona agresywność to „stała właściwość człowieka nabyta i utrwalona, w procesie jego rozwoju na podstawie uczenia społecznego, a polegająca na częstych, nieadekwatnych do bodźca reakcjach agresywnych o znacznym nasileniu, występujących w stosunku do szerokiego zakresu obiektów społecznych”. Autor także wskazuje, że to brak umiejętności kontrolowania emocji, jak również odczuwanie i przejawianie postawy wrogości do otoczenia.
Nie sposób pisać o agresji w ujęciu psychologicznym nie odnosząc jej do wiedzy psychologii różnic indywidualnych czy też wiedzy o interakcjach międzyludzkich. W tym miejscu przedstawię definicję agresji interpersonalnej T. Tomaszewskiego (1963, za: Frączek, 1979, s.16), który pisze, że to „czynności podejmowane i realizowane przez podmiot wobec innych ludzi (konkretnej osoby, grupy) tak zorganizowane, iż ich następstwem jest szkoda, utrata cenionych społecznie wartości, cierpienie i ból”. Zaś w definicji A. Frączka (1986, za: Surzykiewicz 2000, s. 51) agresja interpersonalna dotyczy zachowań międzyludzkich, intencjonalnie organizowanych po to, aby wyrządzić szkodę jednostce lub grupie społecznej. Jest to działanie umyślne, którego nie da się społecznie wyjaśnić. Nieco inaczej pojęcie to jest definiowane przez psychologów społecznych odnoszących definicję agresji do standardów, norm czy procesów regulujących zachowanie grupy, a nie do osobistych skłonności konkretnych jednostek. W takim rozumieniu o agresji pisze B. Krahé (2005, s. 16) twierdząc, iż jest to „szczególna forma zachowania społecznego, która jest kształtowana przez świat społeczny jednostki, a zarazem wpływa na ów świat społeczny i jego uczestników”. Autorka twierdzi także, że jest to zachowanie wykonane z intencją wywołania negatywnych konsekwencji u obiektu, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, mimo, że z jakichś przyczyn nie doprowadziło do zamierzonych konsekwencji. Jednakże A. Frączek (1996, s. 37) wyjaśnia pojęcie agresji jako czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji, itp.) stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości). Ponadto agresja w rozumieniu psychologów społecznych m. in. R. Hinde (1993, za: ibidem) służy do opisywania aktywności grup społecznych czy relacji między dużymi zbiorowościami społecznymi.
Pojęcie agresji można również odnieść do zakresu jej rozumienia, czyli szerszego oraz węższego. W Encyklopedii Pedagogicznej XXI wieku (2005, s. 41) podano szerokie ujęcie zgodnie, z którym agresja to zachowania skierowane na zewnątrz, czyli przeciw konkretnym osobom lub rzeczom, jak i zachowania skierowane przeciw samemu sobie, mające charakter izolacji, demonstracji lub ataku oraz ujęcie węższe zgodnie, z którym to tylko niektóre zachowania przybierające formę ataku. Podsumowując rozumienie agresji w ujęciu psychologicznym według J. Surzykiewicza posługującego się definicją agresji J. Ranschburga (1993, za: Surzykiewicz, 2000, s. 14) większość psychologów przez agresję rozumie po prostu: „każde zamierzone działanie – w formie otwartej czy symbolicznej – mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu”.

1.1.2. Pojęcie agresji w ujęciu pedagogicznym

Jak podają Cz. Kupisiewicz i M. Kupisiewicz (2009, s. 8) przez agresję rozumie się „gwałtowne zachowanie zmierzające do zniszczenia lub uszkodzenia obiektów lub wyrządzenia krzywd osobom uważanym za przyczynę doznanych upokorzeń, krzywd”. Agresja w takim ujęciu może przybierać formę ataku fizycznego (bicie, kopanie) lub słownego (wyzywanie, przeklinanie).W przeciwieństwie do psychologicznego rozumienia agresji nie można jej rozładować, ponieważ mogłoby to prowadzić do autodestrukcji w formie m. in. samookaleczeń. W. Okoń (2007, s. 19) podobnie jak autorzy Słownika Pedagogicznego (2009, s. 8) pisze o agresji fizycznej wyrażającej się w biciu lub znęcaniu się wobec innych osób. Zaś agresję słowną określa jako wymyślanie lub wyśmiewanie. Ponadto podaje, że agresja przeniesiona „to agresja skierowana na osoby lub przedmioty nie będące przyczyną agresji”. W takim rozumieniu zachowania agresywne u dzieci bywają czasami wywołane przez nieodpowiedni stosunek wychowawczy do nich, który opiera się na braku życzliwości i szacunku oraz zbytniej surowości jak i nadużywaniu kar. W Encyklopedii Pedagogicznej XXI wieku G. Miłkowska – Olejniczak (2005, s. 39) pisze, że agresja (ang. aggression, niem. Aggression, fr. aggression, ros. agriessija) jest skierowana przeciw komuś lub czemuś w celu wyrządzenia zła (z łac. aggressor to napastnik, agresio to napaść, zaś aggredi to napadać). Ponadto do agresywnych zachowań zalicza się przemoc, morderstwo, gwałt, bicie, pewne formy i ton wypowiedzi (kąśliwe uwagi), jak i m. in. wyraz twarzy, dźwięki muzyki czy kolory.
B. Milerski i B. Śliwerski (2000, s. 8 - 9) definiują agresję (łac. aggression – napaść, natarcie) w trojaki sposób:
 po pierwsze odnoszą ją do zachowania, które jest podejmowane z zamiarem wyrządzenia szkody prowadzące potencjalnie lub faktycznie do negatywnych konsekwencji,
 po drugie rozumieją ją jako „wewnętrzny stan emocjonalno – motywacyjny jednostki charakteryzujący się irytacją, złością, gniewem, wrogością, chęcią szkodzenia i niszczenia”,
 po trzecie opisują jako skłonność do używania przemocy zwłaszcza w relacjach z innymi ludźmi, będąca jedynym sposobem do rozwiązywania sytuacji konfliktowych bądź realizacji celów życiowych.
W niniejszej pracy posługiwać będę się pojęciem agresji, zakładającym, iż jest to: „gwałtowne zachowanie zmierzające do zniszczenia lub uszkodzenia obiektów lub wyrządzenia krzywd osobom uważanym za przyczynę doznanych upokorzeń, krzywd” (Kupisiewicz, Kupisiewicz, 2009). Wybrałam rozumienie agresji w ujęciu pedagogicznym, z tego względu, iż stanowisko to jasno określa, że agresja jest zjawiskiem negatywnym w przeciwieństwie do definicji w ujęciu psychologicznym, które często określają agresję jako nie do końca szkodliwą społecznie.
UJĘCIE PEDAGOGICZNE

UJĘCIE PSYCHOLOGICZNE

ŹRÓDŁA AGRESJI: KONCEPCJE INSTYNKTU
KONCEPCJE NAWYKU

INTENCJE: SUBIEKTYWIZM (wyrządzenie szkody)
OBIEKTYWIZM (doświadczanie szkody)

ROZUMIENIE POJĘCIA: ZACHOWANIE SIĘ AGRESYWNE (czynność)
AGRESYWNOŚĆ (właściwość)

ZAKRES POJĘCIA: WĘŻSZY
SZERSZY

MECHANIZMY SPRAWCZE: WEWNĘTRZNE (emocje)
ZEWNĘTRZNE (grupy społeczne)
Rys. 1.1. Elementy różnicujące sposoby definiowania pojęcia agresji
Źródło: opracowanie własne