Wykorzystanie metody audytywno - werbalnej w terapii dzieci głuchych lub niedosłyszących

Wykorzystanie metody audytowo werbalnej w terapii dzieci
• 1. Anna Jakoniuk-Diallo Wykorzystanie metody audytywno-werbalnej w terapii dzieci z genetycznie warunkowanymi zaburzeniami rozwoju Współczesna wiedza z zakresu psychologii dziecka, neuropsychologiioraz psycholingwistyki, wiedza o rozwoju kompetencji komunikacyjneji językowej stała się podstawą opracowania metody audytywno-werbalnej.Metoda ta jest współcześnie wykorzystywana głównie na gruncie surdope-dagogiki i stanowi rodzaj terapii adresowanej do dzieci z wadą słuchu.Główna teza, do której odwołują się przedstawiciele metody, to przyjęteprzez nich założenie, iż wszystkie dzieci z uszkodzonym słuchem, nawetgłuche, w rzeczywistości posiadają tzw. resztki słuchu, które można wyko-rzystać w nauce mowy dźwiękowej. Założenie to sięga początku wieku,wiąże się z nazwiskiem jednego z najwybitniejszych surdopedagogów, Ho-lendra Antoniusa van Udena, który podkreśla, że uczenie mowy i językadziecka niesłyszącego powinno zostać podjęte we wczesnym dzieciństwie.Zdaniem pedagoga szybka diagnoza i wczesna rehabilitacja uszkodzonegosłuchu stanowią warunek integracji ze środowiskiem osób słyszących. Współczesne, wymieniane już dyscypliny naukowe, potwierdzają tę ob-serwację i zachęcają do intensywnego treningu uszkodzonego słuchu dziec-ka, w celu przywrócenia sprawności tej funkcji i umożliwienia rozwoju mo-wy opartego o bodźce dźwiękowe. Dzięki takiej realizacji treningu słuchuprawie wszystkie dzieci z wadą słuchu opanowują z powodzeniem zarównomowę jak i pismo. Obecnie musimy liczyć się z genetycznie warunkowanymi przyczynamiuszkodzenia słuchu u co drugiego dziecka niesłyszącego, bowiem prawiejedna trzecia wad słuchu ma charakter postępujący. Oznacza to, że dzieci,
• 2. 162 A. Jakoniuk-Dialloktóre słyszały w pierwszym roku życia, często w sposób nagły lub stopnio-wo, w drugim lub trzecim roku życia tracą słuch. Współcześnie liczba dzieci,których wada słuchu wykrywana jest w drugim lub trzecim roku życia, jestwciąż jeszcze większa niż dzieci przed pierwszym rokiem życia. Jeżeli roz-poznanej w takim okresie wady nie można usunąć przy pomocy zabiegumedycznego, wówczas istnieje konieczność natychmiastowego zaopatrzeniadziecka w aparaty słuchowe i realizacji metody audytywno-werbalnej. Można więc sądzić, że metoda ta może i powinna stanowić jeden ze spo-sobów terapii adresowanych do dzieci z genetycznie warunkowanymi zabu-rzeniami rozwoju. Chodzi tu zarówno o grupę dzieci z głuchotą postępują-cą, jak również typu odbiorczego i przewodzeniowego (wynikającąz nieprawidłowości w budowie ucha), współwystępującą z innymi gene-tycznie warunkowanymi nieprawidłowościami rozwoju. Główne założenia metody audytywno-werbalnej ● 99% populacji dzieci niesłyszących posiada resztki słuchu, co oznacza, ze większość dzieci uznawanych do tej pory za głuche, w rzeczywisto- ści nimi nie jest. Resztki słuchu tych dzieci należy jak najwcześniej (tuż po wykryciu wady słuchu), intensywnie rehabilitować w celu ich za- chowania i uaktywnienia dla odbioru mowy. ● W przypadku wrodzonej wady słuchu, metodę audytywno-werbalną na- leży wprowadzić w pierwszym miesiącu życia dziecka i realizować ją naj- intensywniej do szóstego miesiąca życia, co pozwala na wykorzystanie fa- zy największej wrażliwości zmysłu słuchu oraz plastyczności mózgu dziecka. Wszystkie procesy rozwojowe przebiegają najszybciej właśnie w pierwszym półroczu życia. Zasada ta dotyczy również różnicowania się i myelinizacji komórek nerwowych. Brak odpowiedniej ilości połączeń między nimi można w tym okresie całkowicie korygować, co oznacza że np. uszkodzony zmysł słuchu posiada właściwość pełnej kompensacji. ● Trening słuchowy rozpoczęty w pierwszym roku życia dziecka po- zwala na wykorzystanie dużej plastyczności dziecięcego mózgu i jest warunkiem zachowania niezaburzonej jakości jego głosu. U. Horsch (1982) podkreśla, że kontrola słuchowa własnego głosu oraz głosów z otoczenia dziecka umożliwia mu rozwój mowy dźwiękowej o odpo- wiedniej częstotliwości. ● Rozpoczęcie treningu słuchowego powinno zostać poprzedzone zao- patrzeniem dziecka w aparaty słuchowe, jednak w początkowej fazie treningu można mówić dziecku do ucha z bliskiej odległości, ponieważ jak podkreśla A. Löwe (1999), o sukcesie realizacji treningu słuchu dziecka w metodzie audytywno-werbalnej decyduje czas jego rozpo-
• 3. Wykorzystanie metody audytywno-werbalnej w terapii 163 częcia. Jest on często nadmiernie wydłużany przez oczekiwanie na obiektywne badanie słuchu, które nie powinno stanowić warunku rozpoczęcia tego treningu.● W sytuacji, gdy znaczny lub głęboki ubytek słuchu dziecka został zdiagnozowany po trzecim roku życia, możliwe jest prowadzenie tre- ningu słuchowego po dokonaniu u dziecka wszczepu ślimakowego lub zastosowaniu u niego wysokiej klasy aparatów słuchowych.● Jeżeli wada słuchu dziecka została wykryta po piątym roku życia dziecka, a rodzice nie decydują się na wykonanie wszczepu ślimako- wego, wówczas komunikowanie się z dzieckiem oraz jego trening słu- chowy należy wzbogacić o znaki języka migowego, alfabet palcowy, przy umożliwieniu dziecku odczytywania mowy z ust.● W niektórych przypadkach, gdy dziecko nie mówi i ma trudności z wykonywaniem celowych ruchów, należy łączyć trening słuchowy z różnymi sposobami komunikacji wspomaganej, takimi jak piktogramy, komunikaty tabliczkowe. Skutki zbyt późno rozpoczętej terapii audytywno-werbalnej● Zaburzenia spostrzegania i integracji sensorycznej (brak związku mię- dzy światem dźwięków a światem przedmiotów i zjawisk, którym to- warzyszą). Dziecko z wadą słuchu napotyka trudności w identyfikacji przedmiotów i zjawisk z dźwiękiem.● Zaburzenia mowy lub brak rozwoju mowy (niezdolność językowego komunikowania się z innymi) oraz trudności w rozumieniu innych są wynikiem niezdolności dziecka do zauważania związku pomiędzy faktem mówienia a słyszanym podczas mowy dźwiękiem. Dziecko nie widzi związku zarówno pomiędzy artykulacją i głosem osób ze swoje- go otoczenia, jak i swoim własnym, co skutkuje brakiem kontroli dziecka nad własnym głosem.● Zaburzenia zdolności poznawczych (konkretno-obrazowa percepcja rzeczywistości). Dziecko, które słyszy poznaje rzeczywistość w oparciu o wiedzę, którą za pomocą języka przekazują mu najbliżsi, natomiast dziecko z wadą słuchu zdobywa wiedzę na drodze własnego działania i doświadczenia, odbywającego się tu i teraz, co ogranicza możliwość zdobycia wielu informacji.● Trudności ze zrozumieniem sytuacji społecznej. Dziecko z wadą słu- chu nie rozumie w pełni komunikatów wysyłanych przez inne osoby i napotyka tym samym na trudności w rozumieniu sytuacji społecz- nych. Zachowuje się w takich sytuacjach nieadekwatnie, co rzutuje na
• 4. 164 A. Jakoniuk-Diallo fakt odrzucenia ze strony innych lub samodzielnego wycofywania się kontaktów społecznych. Dystans społeczny budzą również zachowa- nia dziecka z wadą słuchu, które wynikają z jego frustracji bycia nie rozumianym przez innych. ● Zaburzenia emocjonalne (brak poczucia bezpieczeństwa). Dziecko nie potrafi w sposób zrozumiały dla otoczenia sygnalizować swoich po- trzeb, co skutkuje brakiem ich zaspokojenia i stanowi źródło budzące- go się z nim braku poczucia bezpieczeństwa, potęgowanego niemoż- nością rozumienia najbliższych osób. ● Problemy wychowawcze (brak możliwości korzystania z doświadczeń pedagogicznych). Dziecko z wadą słuchu wykazuje często małą ela- styczność zarówno w sposobie myślenia, jak i zachowania, bywa więc oporne na wpływy wychowawcze środowiska rodzinnego i szkolnego. Należy jednak podkreślić, ze przypisywane dzieciom z wadą słuchu zachowania aspołeczne nie wynikają z natury dziecka, czy jego kalec- twa, lecz są wynikiem zaburzonych kontaktów społecznych. ● Problemy społeczne (zaburzone interakcje z rodzicami, rówieśnikami) mają swoje źródło w pierwszych interakcjach komunikacyjnych dziec- ka. Diagnozie wady słuchu u dziecka towarzyszy rodzicielskie poczu- cie braku sensu komunikowania się z nim oraz postawa unikająca. Ta- ka zaburzona relacja dziecka z rodzicami znajduje swoje odbicie w jego późniejszych kontaktach społecznych. Zadania rodziców w metodzie audytywno-werbalnej Pierwszym zadaniem rodziców, poprzedzającym rozpoczęcie treningusłuchowego, jest zauważenie wady słuchu dziecka, w sytuacji, gdy nie wy-kryto jej w badaniu przesiewowym. To właśnie rodzice, a w szczególności matka, która spędza z dzieckiemnajwięcej czasu ma najwięcej sposobności obserwacji własnego dziecka. Toona jako pierwsza podejrzewa i zauważa, że dziecko nie słyszy (nie reagujena nawoływanie, nie naśladuje dźwięków otoczenia, nie mówi). Jej podej-rzenia o wadę słuchu dziecka stają się uzasadnione, kiedy dziecko pomiędzyczwartym a siódmym miesiącem życia nie nasłuchuje, gdy matka zbliża siędo niego, nie reaguje na wołanie imienia, nie próbuje lokalizować dźwiękówdochodzących z boku. Braki w reakcji na dźwięk i zaburzenia rozwoju mowy (niezdolności dziec-ka do gaworzenia oraz opanowania wypowiedzi jedno i wielowyrazowych)powinny być dla rodziców wskazówkami, co do konieczności przeprowadze-nia u dziecka badania słuchu, które może potwierdzić lub wykluczyć fakt wady
• 5. Wykorzystanie metody audytywno-werbalnej w terapii 165słuchu. Należy jednak podkreślić, ze naturalną tendencją w zachowaniu rodzi-ców dziecka niesłyszącego są próby wyparcia rodzących się obaw. W przypadku dzieci z genetycznie warunkowanymi zaburzeniami roz-woju uszkodzenie słuchu współwystępuje z innymi niesprawnościami, ta-kimi jak: zaburzenia ruchowe, uszkodzenie wzroku, niepełnosprawnośćintelektualna różnego stopnia. Ocena słuchu oraz umiejętności komuniko-wania się dziecka ze sprzężonym kalectwem jest dla rodziców szczególnietrudna. Należy, więc zwrócić uwagę na problemy, które może nastręczaćrodzicom samodzielne wykrycie wady słuchu. Zdarza się, że dziecko wyka-zuje ogólnie niższą reaktywność na różne bodźce, w tym także dźwiękowe ijeżeli jego rozwój jest globalnie opóźniony, to symptomy te mogą świadczyćzarówno o niepełnosprawności intelektualnej, jak również stanowić skutkiuszkodzenia słuchu. Wydaje się, zatem konieczne włączenie metody audy-tywno-werbalnej w szerszy plan terapeutyczny realizowany względemdzieci z niesprawnością sprzężoną przez pedagoga, psychologa, logopedę iakustyka. Konieczne jest również potwierdzenie uszkodzenia słuchu po-przez jego obiektywne badanie. Drugim zadaniem rodziców realizujących metodę audytywno-werbalnąjest rozwijanie kompetencji komunikacyjnej dziecka. Szczególna rola w rea-lizacji tego zadania przypada matce, która w warunkach prawidłowegorozwoju dziecka, spontanicznie nawiązuje z nim dialog, mówiąc i śpiewając,naśladując jego głos i mimikę, zachęcając je do inicjowania i podtrzymywa-nia komunikatów. Dla wielu rodziców taka komunikacja stanowi łatwy,intuicyjny sposób postępowania, który jest szczególnie ważny dla dzieci ztrudnościami w komunikowaniu się. Taki dialog z dzieckiem, na poziomie niewerbalnym, nie wymaga odniego umiejętności mówienia oraz rozumienia treści komunikatu rodzicówjest natomiast bardzo ważny z punktu widzenia zaspokojenia potrzeby bez-pieczeństwa dziecka i jego chęci komunikowania się z otoczeniem. Dziecko w bezsłownym dialogu, odbiera takie jego parametry jak: into-nacja, mimika, gest. Z czasem ten dialog może jednak przyjąć formę trenin-gu słuchowego, który stanowi trzecie zadanie rodziców w metodzie audy-tywno-werbalnej. Podczas realizacji treningu rodzice powinni założyć, że każde dzieckowydając z siebie nieartykułowane dźwięki dąży do ekspresji werbalnej M.Clark (1989). Zadaniem rodziców jest, więc pilna obserwacja dziecka i zau-ważanie jego intencji komunikowania się oraz wzmacnianie jej poprzez re-akcję słowną na wypowiedź dziecka, której treści rodzic tylko się domyśla.Kiedy np. dziecko sięga ręką po zabawkę i zbliża ją do siebie lub matki, topowinna ona zapytać: CO TO JEST? CO TU MASZ? Następnie matka po-winna odpowiedzieć za dziecko: TO JEST MOJA ZABAWKA. BARDZOJĄ LUBIĘ. Kolejnym krokiem jest, więc wymówienie za dziecko tego, co
• 6. 166 A. Jakoniuk-Diallopomyślało i co chciałoby powiedzieć, gdyby tylko mogło. W ten oto sposóbrodzice podchwytują intencję dziecka i nadają jej formę językową. Kolejnym zadaniem rodziców realizujących metodę jest zaznajomieniedziecka ze światem pojęć oznaczających przedmioty i zjawiska z najbliższe-go otoczenia. W tym celu potrzebne jest wielokrotne powtarzanie (do kilku-set razy) nazw przedmiotów i zjawisk z najbliższego otoczenia dziecka.Ważne jest przy tym używanie pojęć w różnym kontekście zdania oraz zróżną intonacją zdania oznajmującego lub pytającego. Wybitni przedstawiciele metody audytywno-werbalnej, tacy jak W. Es-tabrooks (1989) zalecają tzw. śpiewne mówienie tj. mówienie ze zmianą na-tężenia głosu oraz tempa wypowiedzi, co ułatwia przekaz emocji, tak ważnywtedy, gdy dziecko nie rozumie treści wypowiedzi, lecz tylko domyśla sięjej z linii melodycznej. Głos matki jest dla dziecka zawsze inspirujący dowysyłania komunikatów. Ćwiczenia słuchu w metodzie audytywno-werbalnej ● Pierwszy etap to odkrywanie dźwięków (nauka słyszenia-rozróżnianie dźwięku od ciszy). Dziecko powinno poznać dużą liczbę dźwięków ze swojego najbliższego otoczenia oraz wyodrębnić je ze świata ciszy, w jakim się znajduje. W tym celu należy eksponować mu wielokrotnie dźwięki wydawane przez zabawki, dźwięk dzwonka do drzwi, telefo- nu, akcentując mimiką, gestem oraz słowem uwaga, moment demon- stracji dźwięku. ● Drugi etap to rozróżnianie dźwięków (nauka słuchania i różnicowania dźwięków o zmiennej częstotliwości i czasie trwania). W tym celu na- leży eksponować dziecku wiele różnych dźwięków z otoczenia, zachę- cając je do samodzielnego ich wytwarzania. ● Trzeci etap to identyfikacja dźwięków ze źródłem (pokazywanie źró- dła dźwięków). Dziecko powinno umieć wskazać samodzielnie źródło dźwięku, po jego ekspozycji przez matkę. ● Czwarty etap to rozumienie, w czasie, którego dziecko ćwiczy udzie- lanie odpowiedzi na pytania oraz powtarza opowiadania. ● Piąty etap to rozmowa z dzieckiem, odbywająca się przy dźwiękach zakłócających, taki jak: szum zza okna, cicho grające radio. Warunki rehabilitacji słuchu i mowy dziecka Pierwszym, niezbędnym warunkiem jest włączenie treningu słuchu wspontaniczną, samodzielną działalność dziecka np.: zabawę oraz sytuacjewspólnych działań rodzica z dzieckiem. Taka realizacja metody czyni ją
• 7. Wykorzystanie metody audytywno-werbalnej w terapii 167naturalną, pozwala terapeucie nazywać wszystko to, co znajduje się w cen-trum zainteresowania dziecka, jak i w centrum jego wspólnych działań zosobą dorosłą. Drugim, istotnym warunkiem realizacji metody audytywno-werbalnej,w przypadku trudności dziecka z rozumieniem mowy, może być połączenietreningu słuchowego z demonstracją etykiety obrazkowej lub pisma. Metoda audytywno-werbalna jest czymś więcej niż rodzajem treningusłuchowego. Dzięki aktywnemu włączeniu rodziców w jej realizację możesłużyć ona zarówno rozwijaniu słuchu i mowy dziecka, jak również: – Pozwalać mu na doświadczanie emocjonalnego związku z opiekunem – Motywować dziecko do nawiązywania kontaktów – Pozwolić rodzicom pokonać barierę w komunikowaniu się z własnym dzieckiem, co sprzyja wzajemnej akceptacji – Rozwijać umiejętność komunikowania się dziecka – Pozwolić mu zrozumieć otaczającą rzeczywistość. Ponadto przedstawiona metoda służy integracji słuchu i osobowościdziecka oraz przygotowuje je do udziału w życiu społecznym. Z tegowzględu zaprezentowana metoda audytywno-werbalna zdaje się spełniaćrolę wspierającą rozwój dzieci z genetycznie warunkowanymi zaburzeniamirozwoju. BibliografiaCLARK M. (1989), (maszynopis nieopublikowany) Language through living for hearing im- paired children. London.ESTABROOKS W. (1989), Auditory-Werbal Therapie Programm „Achtung, fertig, höre!” Zolli- kon AV. Congress Report.HORSCH U. (1982), Kommunikative Erziehung. Zur Früherziehung Behinderter, erörtert am Beispiel hörgeschädigter Kinder. Heidelberg. Pädagogische Hochschule.LÖWE A. (1999), Każde dziecko może nauczyć się słyszeć i mówić. Poznań. Media Rodzina.