Ciemna strona internetu i komputera - program profilaktyczny

Wstęp

„Internet jest chorobliwie atrakcyjny dla tych,
którzy mało cieszą się prawdziwym życiem”
ks. Marek Dziewiecki

Współczesny człowiek stał się niemal synonimem kogoś uzależnionego. W XXI wieku poważnym zagrożeniem jest nie tylko alkoholizm czy narkomania, problemy wychowawcze bywają związane także z innymi uzależnieniami, często lekceważonymi a czasem zupełnie nie dostrzeganymi przez rodziców i pedagogów. Do tych zjawisk niewątpliwie należy uzależnienie od komputera oraz Internetu.

Internet jest społecznością, która rządzi się tymi samymi prawami, co społeczność w tzw. realu. W porównaniu z życiem realnym zachodzi jednak ważna różnica. Mianowicie taka, że sieć daje złudzenie anonimowości. A przecież każda aktywność w sieci pozostawia za sobą ślad.

Sieć niesie za sobą zarówno dobro, jak i patologie czy dewiacje. Wymaga długiego procesu bycia wychowanym do poruszania się w wirtualnej społeczności. Oprócz niezwykłych ułatwień w życiu codziennym obcowanie z Internetem niesie za sobą również poważne zagrożenia. Dotyczą one w szczególności dzieci, gdyż dorośli nie są tak bezbronni wobec negatywnych zjawisk w sieci. Ważna jest przede wszystkim bezbronność emocjonalna, wynikająca z niedojrzałości psychiki.

Zwykle o zagrożeniach płynących z sieci mówi ieci pornografią dziecięcą. Dyskutuje się też o łatwości, z jaką uwodzi się na internetowych forach czy czatach. Niestety nie jest to pełna lista zagrożeń , których mogą nie zauważyć dorośli zajęci codziennymi obowiązkami.

Według badań Fundacji Dzieci Niczyje:

64% dzieci zawiera znajomość w Internecie. Znaczna się po rozpracowaniu szajki pedofilów wymieniających się w s
• część z tych osób przekazuje prywatne informacje o sobie, najczęściej adres, e-mail – 77,9%. Swoje zdjęcie osobom poznanym w sieci wysyła 58,4%.
• 7,9% małoletnich wielokrotnie spotkało się z osobami poznanymi w sieci.
• 21,9% spośród tych, którzy chodzą na spotkania z osobami poznanymi w Internecie nikogo nie informuje o tym spotkaniu. Ankietowani, jeżeli już informują kogoś, to w 51,9% przypadków jest to kolega, koleżanka lub rodzeństwo. Rzadziej o spotkaniu dowiadują się rodzice lub inna osoba dorosła (23,6%).
• Główną przyczyną niepoinformowania o spotkaniu jest stwierdzenie „to tylko moja sprawa, z kim się spotykam”. Odpowiedzi takiej udzieliło 61,5% badanych, którzy nie powiedzieli nikomu, że wybierają się na spotkanie z osobą poznaną w Internecie. 27,3% respondentów spośród tych, którzy nie poinformowali o spotkaniu, obawiała się, że rodzice zabronią im pójść.
• 71,6%przebadanych rodziców dzieci w wieku 12 – 17 lat jest zdania, że korzystanie z Internetu przez dzieci może być niebezpieczna. 16,2% natomiast nie widzi w tym żadnych zagrożeń. Zdecydowana większość (81,4%) przebadanych rodziców rozmawiała ze swoimi dziećmi na temat bezpiecznego korzystania z Internetu. Jednak co piąty rodzic (18,6%) nigdy nie poruszało z dzieckiem tego problemu.

Z danych wyłania się obraz , który może niepokoić. Z jednej strony rodzice są przekonani o dobrze wypełnionym obowiązku
i zatroszczeniu się o bezpieczeństwo dzieci korzystających z Internetu. Z drugiej strony jest pewność siebie u dzieci, które udostępniają swoje dane osobowe, łącznie ze zdjęciami oraz spotykają się z osobami poznanymi w sieci. Jednocześnie występuje rodzaj ograniczonego zaufania do dorosłych, którzy odbierani są jako nadzorujący, bo mogą wprowadzić kontrolę ograniczenia.

Ogromny niepokój budzi również fakt , iż coraz częściej zdarza się, że już nawet kilkuletnie dzieci spędzają kilka godzin dziennie przed komputerem, a mimo to ich opiekunowie, rodzice nie interweniują. Tymczasem wielogodzinne korzystanie z komputera przynosi bardzo negatywne konsekwencje . Po pierwsze, powoduje stopniowy zanik więzi rodzinnych i możliwości oddziaływań wychowawczych ze strony rodziców. Po drugie, szkodzi zdrowiu, gdyż z jednej strony oznacza wielogodzinne wystawienie na promieniowanie w zamkniętym pomieszczeniu, a z drugiej strony prowadzi do rezygnacji z ruchu
i aktywnego wypoczynku na świeżym powietrzu. Po trzecie, korzystając z komputera bez obecności i kontroli ze strony rodziców, nauczycieli młodzi ludzie są narażeni na szkodliwe bodźce psychiczne (przemoc, erotyka) zawarte w wielu programach komputerowych. Po czwarte, długotrwałe przesiadywanie przy komputerze powoduje zmęczenie oraz zaniedbywanie obowiązków szkolnych i domowych. Wreszcie prowadzi do popadnięcia w uzależnienie, a w konsekwencji powoduje pogorszenie zdrowia, utrudnia rozwój intelektualny, osłabia siłę woli i osobowość, a także wrażliwość moralną oraz więzi rodzinne i religijne.

Uzależnienie od komputera przejawia się najczęściej w postaci uzależnienia od gier komputerowych (głównie dzieci) oraz od Internetu (głównie młodzież). Podobnie, jak w przypadku uzależnienia od telewizji, dziecko czy nastolatek zwodzi rodziców, że za chwilę wyłączy komputer i zajmie się naukę czy innymi obowiązkami.
W rzeczywistości ta „chwila” trwa zwykle kolejne godziny.

Spędzanie wielu godzin dziennie przed komputerem najczęściej oznacza poświęcenie czasu na bardzo nieraz szkodliwe psychicznie
i moralnie gry komputerowe albo na „surfowanie” w Internecie, często w poszukiwaniu treści pornograficznych czy innych bodźców, które są szczególnie szkodliwe w wieku rozwojowym. Coraz częściej Internet oraz poczta elektroniczna, a także chaty i grupy dyskusyjne stają się dla nastolatków miejscem kontaktów z sektami, z dealerami narkotyków czy z pedofilami.

Jeżeli danemu dziecku czy nastolatkowi trudno obejść się bez komputera albo Internetu, gdy zamiast odrabiać lekcje, uprawiać sport spotykać się z rówieśnikami, czy rozmawiać z rodzicami myślą jedynie o tym, by jak najszybciej zasiąść do komputera, jeśli brak dostępu do komputera rodzi u nich podrażnienie, a czasem nawet agresję, to mamy do czynienia z uzależnieniem od mediów elektronicznych. Uzależnieni młodzi ludzie znajdują się pod presją psychicznych mechanizmów, które są analogiczne do mechanizmów występujących w chorobie alkoholowej czy narkomanii. Dzieci są wtedy niezwykle silnie związane emocjonalnie z mediami elektronicznymi. Ponadto sprytnie manipulują środowiskiem po to, by bez ograniczeń korzystać
z komputera czy Internetu, jednocześnie nałogowo oszukują siebie samych, łudząc się, że nie popadli jeszcze w uzależnienie.

Współczesny uczeń coraz rzadziej sięga po książkę, jest coraz mniej samodzielny, korzysta z gotowych rozwiązań w Internecie bądź programów multimedialnych. Zaczyna postrzegać świat za pomocą obrazów, a przecież nie zawsze widzieć oznacza rozumieć. Wiele pojęć nie da się wyrazić obrazowo, zachodzi więc poważna obawa, że ze słownictwa młodych ludzi znikną takie pojęcia abstrakcyjne, jak: sprawiedliwość, szacunek, wrażliwość, bezinteresowność itp.

Kontakt wielu młodych ludzi z komputerem ogranicza się do gier. Największą popularnością cieszą się gry strategiczne, a także te, których zasadniczym celem jest walka z przeciwnikiem. Gry takie silnie angażują emocjonalnie, wyzwalają agresję, nerwowość, nadpobudliwość. Oswajanie się z brutalnością powoduje wypaczenie psychiki i zmniejszenie wrażliwości. Występująca w wielu grach agresja, dodana do agresji oglądanej przez dziecko w telewizji, wypacza jego wizję realnego świata i uodparnia na zło, które staje się czymś wszechobecnym w oczach dziecka. Zdrowie i życie w tym kontekście staje się mało istotnym elementem, który można kupić, zamienić , doładować po naciśnięciu klawisza czy kliknięciu „myszką”. Także występująca w grach możliwość odwracalności sytuacji oraz brak konsekwencji podejmowanych działań i decyzji nie sprzyjają odpowiedzialności za własne czyny i zachowania. Internet tworzy wolność wirtualną, zatem wolność na ekranie komputera nieuchronnie prowadzi do ograniczenia i zawężenia wolności rzeczywistej dziecka.

Świadomość i znajomość różnorodnych zagrożeń związanych
z nieumiejętnym wykorzystaniem komputera, Internetu oraz innych mediów jest bardzo istotnym elementem wiedzy metodycznej każdego nauczyciela. Dzieci i młodzież należy zainteresować grami rozwijającymi ich osobowość czy programami edukacyjnymi. Koniecznie trzeba uczyć młodych ludzi korzystania z komputera jako narzędzia i przekazać im właściwe odniesienie do maszyny, gdyż inaczej zaburzy się ich psychikę i nie rozwinie możliwości intelektualnych.

Omawiając zagadnienie uzależnienia od komputera i Internetu, należy przede wszystkim określić czym jest uzależnienie. Przyjmijmy zatem, iż uzależnienie jest to psychiczny lub fizyczny przymus do wykonywania pewnych czynności lub przyjmowania określonych substancji psychoaktywnych w oczekiwaniu na efekty ich działania lub dla uniknięcia przykrych objawów ich braku (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM IV 1995).

Co prawda w tej chwili nie uznaje się jeszcze uzależnienia od komputera i Internetu za chorobę, ale amerykańskie Towarzystwo psychiatryczne planuje umieszczenie takiego rozpoznania na liście już w 2013 roku.
Nie ma jasnych kryteriów diagnostycznych , charakterystycznych tylko i wyłącznie dla tej grupy problemów. W praktyce korzysta się z kryteriów diagnostycznych uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Do objawów uzależnienia od komputera i Internetu zalicza się:
• Doświadczenie intensywnego pragnienia włączenia komputera
i wejście do Internetu, które można określić jako „głód Internetu”.
• Internet staje się lekiem na samotność, smutek, niepokój, pustkę, zawiedzione uczucia, poczucie niskiej wartości itp.
• Przeżywanie dyskomfortu fizycznego, jeśli kontakt przez komputer jest niemożliwy. Narasta niepokój, nastrój staje się zmienny ze skłonnością irytacji lub depresyjny, mogą pojawiać się zachowania agresywne, problemy z koncentracją uwagi, bóle głowy, zaburzenia snu. W sytuacjach nie związanych
z komputerem mogą się pojawić takie zachowania jak np.: bębnienie palcami imitujące korzystanie z klawiatury.
• Problemy z kontrolowaniem czasu korzystania z Internetu – problemy z unikaniem rozpoczęcia, kończenia czy utrzymaniem wcześniej wyznaczonych granic.
• Koncentracja życia wokół komputera – w przypadku niemożności korzystania z niego mogą pojawić się natrętne myśli związane z komputerem. Dzień jest planowany pod kątem możliwości surfowania.
• Ograniczany jest czas na alternatywne źródła przyjemności.
Z punktu widzenia klinicznego jest to jeden z najbardziej widocznych i dający się najłatwiej uchwycić kryteriów diagnostycznych.
• Korzystanie z komputera czy sieci mimo wiedzy o szkodliwości tej czynności dla zdrowia (doświadczanie poczucia winy, brak czasu na naukę, odrabianie prac domowych, brak promocji
do klasy następnej).
Spędzanie długiego czasu przed monitorem stwarza zatem
u dzieci i młodzieży wiele zagrożeń zdrowotnych i psychologicznych. Zaliczamy do nich:
- postępujące skrzywienie kręgosłupa,
- obniżenie wydolności krążeniowo – oddechowej,
- zmęczenie oczu prowadzące do krótkowzroczności,
- obniżenie poziomu koncentracji uwagi i toku myślenia,
- zaburzenia emocjonalne,
- alienacja z rzeczywistego świata,
- zaburzenia hierarchii wartości,
- destrukcja więzi uczuciowej z najbliższymi osobami,
- uzależnienie od Internetu i komputera.

Charakter działań profilaktycznych może być różny w zależności od potrzeb osób, do których jest kierowany. Populacje dzieci
i młodzieży możemy podzielić na grupy:
- niskiego ryzyka – należą tu te osoby, które nie podejmują jeszcze zachowań ryzykownych, są przed inicjacją
- podwyższonego ryzyka – należą tu te osoby, które mają już pierwsze próby zachowań ryzykownych
- wysokiego ryzyka – należą tu osoby o utrwalonych zachowaniach ryzykownych
Do każdej z tych grup kierowane są inne działania profilaktyczne należące do różnych poziomów:
*Profilaktyka pierwszorzędowa skierowana jest do grup niskiego ryzyka, polega na promocji zdrowia i zapobieganiu zagrożeniom poprzez rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wymogami życia – jej celem jest odroczenie inicjacji.

*Profilaktyka drugorzędowa skierowana jest do osób z grupy podwyższonego ryzyka i wymaga pomocy specjalistycznej
w wycofywaniu się z zachowań ryzykownych

*Profilaktyka trzeciorzędowa obejmuje działaniem grupę wysokiego ryzyka i polega na zatrzymaniu procesu chorobowego
i degradacji społecznej, są to działania ściśle terapeutyczne, rehabilitacyjne i resocjalizacyjne .

Zachowania ryzykowne podejmowane przez dzieci i młodzież pełnią określone funkcje, są sposobem na:
-zaspokajanie podstawowych potrzeb fizycznych,
-realizowanie celów rozwojowych,
-radzenie sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi.

Istotnym elementem działań profilaktycznych jest umiejętność rozpoznawania czynników ryzyka oraz czynników chroniących przed zachowaniami ryzykownymi. Wśród zbadanych czynników ryzyka wyróżnia się:
-środowisko społeczne promujące dane wzorce zachowań (przeludnione, przestępcze)
-normy społeczne (obyczaje) promujące lub prowokujące dane zachowania
- modelowanie takich zachowań w domu i w szkole
- konflikty i doświadczenie izolacji w dzieciństwie
- grupa rówieśnicza, w której normą są zachowania dysfunkcyjne
- niskie wyniki osiągane w szkole i brak celów życiowych
- łatwość zdobycia substancji psychoaktywnych
- wczesna inicjacja zachowań ryzykownych
Do najważniejszych czynników chroniących dzieci przed podejmowaniem zachowań ryzykownych wg. J. D. Hawkinsa zalicza się:
- silną więź emocjonalną z rodzicami,
- zainteresowanie nauką szkolną,
- regularne praktyki religijne,
- uwewnętrzniony szacunek do norm, wartości, autorytetów.

Czynniki powyższe można uzupełnić o wymienione przez M. B. Garmezy’ego:
- stała opieka sprawowana przez osobę dorosłą ,
- zdolności umożliwiające dobre wyniki w nauce,
- umiejętność rozwiązywania problemów,
- wrażliwość społeczna,
- poczucie własnej wartości.

Cele projektu powinny skupiać się na osłabianiu czynników ryzyka i wzmacnianiu czynników chroniących.
Przy projektowaniu niezbędną pomoc stanowią skutecznie strategie profilaktyczne. Według Hansena są to:
- przekształcanie przekonań normatywnych, tak aby były zgodne z prawdą o rzeczywistości ,
- pobudzanie do podejmowania konstruktywnych osobistych postanowień,
- aktywizowanie systemu wartości przeciw zachowaniom dysfunkcyjnym,
- dostarczanie wiedzy o konsekwencjach zachowań ryzykownych.

Priorytetowym zadaniem nauczycieli, wychowawców, opiekunów oraz rodziców jest zatem przygotowanie dzieci i młodzieży
do bezpiecznego korzystania z komputera i Internetu w szkole i w domu, a także wskazanie i zapewnienie atrakcyjnego spędzania czasu wolnego bez komputera. W przypadku pojawienia się niektórych objawów uzależnienia należy je niezwłocznie neutralizować poprzez kształtowanie prawidłowych nawyków.
Właściwa atmosfera rodzinna, zainteresowanie dzieckiem, dobry kontakt uczuciowy, rozmowy, wspólne rozrywki, sport i zabawy, rozwijanie pozakomputerowych zainteresowań mogą sprawić, że młodzi ludzie nie będą uciekać w wirtualną rzeczywistość. Tym samym ograniczymy ewentualność rozwinięcia się uzależnienia od komputera.
A gdy już do takiej patologicznej sytuacji dojdzie , ścisła kontrola
i ograniczenia dostępu do komputera są doskonałymi sposobami zaradzenia problemowi. Oczywiście korzystnie może też wpłynąć na dziecko psychoterapeutyczne wsparcie psychologa lub pedagoga.

Cel zajęć profilaktycznych

Celem głównym profilaktyki w szkole jest ochrona ucznia, wychowanka przed zagrożeniami wynikającymi z rozwoju technologii informatycznej.
Cele szczegółowe, jakie zakłada program „Ciemna strona Internetu
i komputera” to:
1. Edukacja dzieci, rodziców i nauczycieli w zakresie zasad bezpiecznego posługiwania się siecią Internetową.
2. Dostarczenie uczniom, rodzicom i nauczycielom rzetelnej wiedzy o zagrożeniach korzystania z Internetu, ich przyczynach i skutkach,
3. Kształtowanie prawdziwych przekonań m.in. o Internecie, obalanie
stereotypów,
4. Uwrażliwienie opinii społecznej na problem pedofilii w Internecie
5. Promocja bezpiecznych, certyfikowanych stron i serwisów internetowych
6. Uczenie krytycznego stosunku do mediów
7. Pomoc uczniom w rozwiązywaniu problemów osobistych, szkolnych, rodzinnych i środowiskowych, wzmacnianie poczucia własnej wartości oraz sprawiedliwości.
8. Ukazanie uczniom perspektywy spełniania się, drogi do satysfakcji
osobistych – promowanie zdrowego stylu życia bez przemocy,
9. Kształtowanie umiejętności ważnych w kontaktach z innymi, umożliwiających świadome unikanie zagrożeń oraz radzenie sobie ze stresem.

Charakterystyka odbiorców

Odbiorcami projektu profilaktycznego: „ Ciemna strona Internetu i komputera” będą uczniowie klas IV- VI Szkoły Podstawowej im Jana Pawła II w Górze Św. Małgorzaty oraz rodzice i nauczyciele.

Opis strategii realizowanych w ramach projektu „Ciemna strona Internetu i komputera”:
1. Strategia informacyjna np.:
o ulotka „Przemoc rówieśnicza i inne zagrożenia w Internecie. PAŃSTWOWA AGENCJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH.
2. Strategia perswazyjno – zastraszająca np.:
o Film o cyberprzemocy: „Niebezpieczna sieć”.
3. Strategia edukacyjna np.:
o Zajęcia z pedagogiem: „ Ja i mój czas”.

Osoby realizujące projekt

Projekt realizowany będzie przez wychowawców klas: IV-VI szkoły podstawowej, pedagoga szkolnego, nauczyciela bibliotekarza oraz terapeuty (specjalisty od terapii uzależnień) z Poradni Specjalistycznej w Łęczycy.

Czas i miejsce realizacji

Czas: projekt realizowany będzie w II semestrze roku szkolnego 2012/2013, na lekcjach wychowawczych, lekcjach bibliotecznych oraz spotkaniach z rodzicami.
Miejsce realizacji: Szkoła Podstawowa im Jana Pawła II w Górze Św. Małgorzaty.

Metody, techniki i formy

Metoda podająca, aktywizująca, wpływu sytuacyjnego.
Pogadanka, mini wykład, film - projekcja, prezentacja materiałów edukacyjnych, dyskusja, burza mózgów, odgrywanie scenek, praca
w małych grupach.

Środki i pomoce
Komputer, projektor, płyta CD, ulotki, mazaki, kartony, ankieta dotycząca uzależnienia od Internetu i komputera, ankieta ewaluacyjna.

Bloki tematyczne

1. Budowanie świata wartości i kształtowanie poczucia własnej wartości.
2. Zagrożenia Internetu i komputera.
3. Promocja zdrowego stylu życia i aktywnego sposobu spędzania czasu wolnego.

Tematy:

Nauczyciele (Szkolenie Rady Pedagogicznej):

2.1. Zagrożenia związane z Internetem i grami komputerowymi.

Uczniowie (w ramach zajęć wychowawczych):

1.1. Postrzeganie siebie. Podobieństwa i różnice między ludźmi. Moje mocne strony.
1.2. Jaki jestem – Jakim daję się poznać innym w realu i świecie wirtualnym?
1.3. Poznaję swoje sposoby zachowania – asertywność, uległość, agresja.

2.1. Zasady bezpiecznego korzystania z Internetu.
2.2. Kto jest najbardziej podatny na uzależnienie się od sieci?
2.3. Cyberprzemoc. Prezentacja filmu „ Niebezpieczna sieć”.
2.4. Jak pomóc uzależnionym od Internetu i komputera.

3.1. Organizacja stanowiska komputerowego i czasu pracy (prezentacja multimedialna).
3.2. Ja i mój czas.
3.3. Moja rodzina i ja.

Rodzice (spotkania z rodzicami):

2.1. Bezpieczny dostęp dziecka do Internetu (bezpieczeństwo w sieci).
2.2. Pomoc prawna ze strony organizacji zajmujących się zwalczaniem nielegalnych treści w sieci.
2.3. Zabezpieczenie, kontrola dostępu do Internetu.

Przewidywane osiągnięcia
Uczeń:

-zna zasady bezpiecznego korzystania z komputerów i Internetu,
-potrafi dbać o własne bezpieczeństwo w sieci,
-wie, jakich informacji nie powinien podawać,
-wie, co to jest oprogramowanie filtrujące, antywirusowe,
-zna prawidłowe zastosowanie Internetu,
-potrafi wyszukać i oddzielić interesujące go informacje od niepotrzebnych,
-jest świadomy, że nie zawsze informacje podane w Internecie są prawdziwe,
-zna oraz stosuje zasady etykiety,
-reaguje właściwie na zagrożenia napotkane w Internecie.

Nauczyciel:

-dba o bezpieczny dostęp uczniów do sieci,
-dba o zainstalowanie i aktualizację oprogramowania filtrującego,
-kontroluje, po jakich obszarach sieci uczeń się porusza,
-uczy prawidłowego korzystania z sieci,
-zachęca uczniów do rozwoju zainteresowań za pośrednictwem Internetu,
-rozwija aktywność poznawczą i twórczą dziecka,
-informuje rodziców jak dbać o bezpieczeństwo dzieci w siei.

Rodzic:
-potrafi kontrolować strony internetowe przeglądane przez podopiecznych, filtrować niewłaściwe strony,
-posiada świadomość zagrożeń czyhających na użytkowników Internetu,
-wie jakie są objawy uzależnienia dziecka od Internetu,
-rozumie potrzebę korzystania z sieci,
-rozmawia z dzieckiem o zagrożeniach oraz wspólnie z nim korzysta z Internetu,
-zna adresy stron z materiałami na temat bezpieczeństwa w Internecie oraz organizacji zajmujących się zwalczaniem nielegalnych treści.

Ewaluacja

Sprawdzenie, czy program osiągnął zamierzony cel opierać się będzie na obserwacji uzyskiwanych efektów. Przeprowadzona zostanie też ankieta sprawdzająca wiadomości uczniów na temat zagrożeń związanych z korzystaniem z Internetu i wiedzy dotyczącej sposobów ochrony przed tymi zagrożeniami.

Bibliografia
1. „Jak pomóc uzależnionym od Internetu”. PAŃSTWOWA AGENCJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
2. „Przemoc rówieśnicza i inne zagrożenia w Internecie”. PAŃSTWOWA AGENCJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
3. ks. Marek Drzewiecki „Uzależnienie od komputera i Internetu”, Wychowawca – miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich nr 6/2003
4. Jolanta Tęcza – Ćwierz „Internet – szanse i zagrożenia”. Wychowawca – miesięcy nik nauczycieli i wychowawców katolickich nr 6/2003
5. Andrzej Augustynek „Uzależnienia komputerowe. Diagnoza , rozpowszechnianie , terapia”., Difin SA Warszawa 2010r.