Psychopedagogiczne podstawy prowadzenia pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym przy wykorzystaniu programu autorskiego

„Rozwój dziecka polega na ciągu zmian zachodzących w jego organizmie. Wskutek tego budowa i czynności organizmu oraz reakcje psychiczne dziecka stają się coraz bardziej złożone, umożliwiając mu lepszą orientację w otaczającej rzeczywistości, do której się przystosowuje i na którą uczy się oddziaływać" (M. Kwiatowska, 1984, s. 148).Ogólny rozwój czy to somatyczny, czy psychiczny, mimo różnic indywidualnych przebiega u wszystkich dzieci podobnie. Pewne, więc cechy czy formy zachowania będą wspólne i charakterystyczne dla dzieci w danym okresie życia.
Pojęcie „rozwój psychiczny dziecka" oznacza „ (...) stopniowe, postępujące wraz z wiekiem, formowanie się różnych procesów oraz właściwości psychicznych, prowadzące w konsekwencji do coraz lepszego, doskonalszego odzwierciedlania rzeczywistości i coraz sensowniejszego w niej działania.
W toku rozwoju zmienia się i usprawnia przede wszystkim sposób oraz poziom poznawania i uświadamiania sobie przez dziecko otaczającego świata" (S.Górski, 1987,s.56).
Według J. Piageta (1985) poznając i badając zachowania dziecka należy wziąć pod uwagę dwa aspekty rozwojowe:
Aspekt psychospołeczny, czyli wiedzieć wszystko to, co dziecko przyswaja z zewnątrz, naśladuje i uczy się w rodzinie, przedszkolu i w szkole;
Aspekt poznawczy dotyczący rozwoju samej inteligencji, a więc tego, co nie jest wyuczone, ale odkryte i przetworzone przez dziecko w trakcie osobistych doświadczeń.
„ W rzeczywistości rozwój obejmuje serię progresywnych zmian, które w sposób uporządkowany i zgodny prowadzą do celu, jakim jest osiągnięcie dojrzałości organizmu. Termin „progresywny" podkreśla, że zmiany zachodzą w jednym kierunku, zmierzają raczej do przodu niż wstecz. Każda zmiana jest zależna od poprzedniej, a następna wywiera wpływ na późniejszą zmianę" (M.Kwiatowska, 1984, s. 152). Rozwój można obserwować, oceniać, a w pewnym nawet stopniu mierzyć w trzech głównych jego przejawach: anatomicznym, fizjologicznym i zachowaniu się. Mimo, że rozwój zaznacza się w każdej fazie życia jednostki, to jednak we wczesnych latach życia dokonuje się silniejszy rozwój niż po uzyskaniu dojrzałości.
„Dziecko w ciągu swego rozwoju nabywa umiejętność opanowywania świata i siebie samego. Proces ten dokonuje się stopniowo, ponieważ konstrukcje umysłowe tworzą się w wyniku licznych konfliktów (dysonansów) i sprzeczności między podmiotem ( dzieckiem) a przedmiotem ( światem)" (D.B.Elkonin, 1998, s.971).
Na rozwój psychiczny dziecka oddziałują różne bodźce, treści dopływające z rzeczywistości. W związku z tym można wyodrębnić takie dziedziny rozwoju dziecka, jak rozwój emocjonalny, społeczno-moralny i umysłowy. Przy ustalaniu poszczególnych okresów uwzględnia się również odmienność form i metod wychowania, które dostosowane do właściwości dzieci w danym wieku mogą skutecznie wpływać na ich rozwój.
W procesie rozwoju wyróżnia się kilka okresów, w których dokonują się ilościowe i jakościowe przemiany poszczególnych funkcji i właściwości psychicznych. Współcześnie przyjmuje się następujący podział:
· niemowlęctwo - pierwszy rok życia,
· wiek poniemowlęcy - od l do 3 roku życia,
· wiek przedszkolny - od 3 do 7 lat,
· młodszy wiek szkolny - od 7 do l 1-12 lat
· starszy wiek szkolny - od 1-12 lat do 17-18 lat.
Podział ten odpowiada zasadom przyjętym w naszym systemie szkolnym, którego pierwszym ogniwem jest przedszkole. „ W porównaniu z rozwojem somatycznym rozwój psychiczny ulega szybszym zmianom. Wraz z rozwojem ruch i działalności dziecka oraz jego życia emocjonalnego i społecznych form zachowania. Czynności poznawcze - spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie, mają w dużej mierze tło emocjonalne, a także mimowolny, odruchowy charakter. Jednak w proces bezpośredniego, zmysłowego i emocjonalnego poznawania przez dziecko rzeczywistości włącza się coraz bardziej wyobraźnia, mowa i myślenie" (M. Kwiatowska, 1984, s. 143).
Przyswojenie przez dziecko mowy jest jednym z najważniejszych, a zarazem najbardziej zdumiewających osiągnięć rozwojowych. Wiek niemowlęcy jest okresem przygotowawczym w rozwoju mowy. W pierwszych miesiącach pojawia się wiele dźwięków, są w śród nich piski, pomruki, mlaski, a także dźwięki artykułowane. To głużenie ma charakter dźwięków odruchowych, które niemowlę wytwarza na zasadzie samo naśladownictwa. Następną fazą wokalizacji jest gaworzenie, które polega na wydawaniu dźwięków złożonych ze spółgłosek i samogłosek. Na przełomie pierwszego i drugiego roku życia dziecko wypowiada pierwsze sensowne słowa. Wśród tych słów mimo zróżnicowanego indywidualnie ich repertuaru znajdują się przeważnie nazwy osób, wyrazy deiktyczne, czyli wskazując, znaki chęci posiadania czegoś lub sprzeciwu. Słowo w różnych sytuacjach i w zależności od subiektywnej postawy dziecka nabiera sensu zdania. Należy podkreślić, że znaczenie niewielu wyrazów, jakimi dysponuje dziecko w początkowych stadiach rozwoju mowy, jest przeważnie bardzo szerokie i dość płynne. Nie są to także słowa, które można by zaliczyć do określonej kategorii gramatycznej; ponadto ich brzmienie odbiega od formy dźwiękowej używanej przez dorosłych. Oprócz zlepków dziecko używa fragmentów zdań lub równoważników zdań, których znaczenie jest bardziej przejrzyste dla odbiorcy. W dalszym rozwoju dziecko rozbudowuje podstawowe schematy dodając do nich nowe elementy, np. przydawki, okoliczniki, i dokonując ich transformacji (zdania pytajne, przeczące ).
W okresie przedszkolnym wzrasta umiejętność mówienia dłuższymi zdaniami, coraz bardziej zwartymi i logicznie skonstruowanymi. Mowa jest naturalną, żywa, emocjonalnie zabarwiona. Towarzyszą jej pozawerbalne składniki ekspresji - wyrazista mimika., spojrzenia, gesty, ruch. W mowie, w okresie przedszkolnym występują często skróty, niedopowiedzenia, pauzy. Dużo w niej wykrzykników, pytajników, słów wyrażających .prośby, gniewy, protesty. Rozwój ten obejmuj trzy etapy:
· mowę sytuacyjną,
· konkretno -wyobrażeniową
· i abstrakcyjną.
W mowie sytuacyjnej - dominuje słowo oparte na zmysłowym poznawaniu rzeczywistości i powiązane z działaniem dziecka. Mowa ma w dużym stopniu charakter emocjonalny, składa się z pojedynczych słów lub krótkich zdań wyrażających prośby, zaciekawienie, rozczarowanie.
W mowie konkretno-wyobrażeniowej - dziecko nie opiera się już na spostrzeżeniach, lecz na skojarzonym ze słowem wyobrażeniach. Mowa ma już charakter bardziej uspołeczniony, komunikatywny i odznacza się formą bardziej ciągłą, obejmuje kilkuzdaniowe wypowiedzi, elementy opowiadania.
W okresie szkolnym dziecko zupełnie swobodnie i sprawnie posługuje się mową potoczną, w wypowiedziach poprawnie stosuje różne schematy składniowe, posługuje się zdaniami pojedynczymi i złożonymi z łatwością potrafi porozumieć się z otoczeniem, przekazując swoje myśli, pragnienia, żądania oraz słownie wyrażając swoje uczucia. „W rozwoju mowy dziecka ważny jest proces tworzenia się pojęć. Postępuje on w miarę doskonalenia się zdolności analizy i syntezy w spostrzeganiu przez dziecko zjawisk i przedmiotów oraz umiejętności uogólniania ich właściwości. Dlatego jednym z ważnych kryteriów oceny rozwoju dziecka jest sposób definiowania przez nie różnych pojęć" (S.Górski, 1987, s.61). W miarę rozwoju dziecka mowa włącza się do jego działania, co przejawia się uświadamiania sobie celu działania. Stanowi to jeden z istotnych kierunków przeobrażeń w procesie rozwoju mowy. Mowa dziecka w okresie szkolnym dostępna jest naszej obserwacji w dwu postaciach: w formie mowy ustnej oraz w formie mowy pisanej, dziecko powinno opanowywać zarówno dźwiękową, jak i gramatyczną warstwę mowy. Prawidłowo rozwijające się dziecko w okresie szkolnym powinno dostrzegać, rozróżniać i wymawiać wszystkie dźwięki w ich najróżniejszych połączeniach. Powinno też wyodrębniać poszczególne dźwięki w sylabach i wyrazach oraz łączyć wyodrębnione dźwięki w całość. „ Ważnym wskaźnikiem rozwoju mowy jest zwiększenie się zasobu słownika, co wiąże się z rozwojem myślenia i zależy też od ogólnej umysłowej sprawności i inteligencji dziecka" (S.Górski, 1987, s,68). Rozwój mowy dokonuje się na skutek głównie oddziaływań społecznych, odpowiedniego sposobu obcowania dorosłych z dzieckiem oraz treści i metod stosowanych w jego kształceniu. Jest wynikiem postępującego myślenia.
Rozwój myślenia wiąże się ściśle z różnorodnymi przejawami aktywności dziecka, głównie z jego aktywnością poznawczą. Myślenie w okresie wczesnego dzieciństwa nie stanowi odrębnej i samodzielnej czynności poznawczej, lecz podporządkowane jest praktycznym działaniom. Można je zatem nazwać „ myśleniem w działaniu" lub myśleniem sytuacyjnym, związanym bezpośrednio z oddziaływaniem dziecka na przedmioty, z manipulacją i aktywnością ruchową, z działaniem w świecie zewnętrznym. „ (...) Myślenie wywodzi się z działań motorycznych, wykonywanych na przedmiotach, ma ono zatem charakter konkretno-ruchowy. Ten rodzaj myślenia kształtuje się w miarę rozwoju działań przedmiotowych" ( D.B. Elkonin, 1984, s.97 ).
W okresie przedszkolnym myślenie związane z bezpośrednimi spostrzeżeniami oraz aktualną działalnością dziecka zachowuje jeszcze sytuacyjny charakter . W toku działalności powstają dla dziecka „problemy", które rozwiązuje praktycznie. W czynności poznawcze dziecka włącza się coraz bardziej wyobraźnia i mowa. Wskutek tego myślenie podnosi się na wyższy poziom -konkretno-wyobrażeniowy.
Wyobraźnia i pamięć pozwalają dziecku wybiegać myślą poza aktualne sytuacje i działania. Treść ich myślenia dotyczy wtedy tego, co było lub ma nastąpić. „ Materiałem " myślenia stają się obok spostrzeżeń i wyobrażeń również słowa, które zastępują dzieciom bodźce konkretne, wiążąc się głównie z obrazami dawniej i w danej chwili spostrzeganych.
„Na podłożu myślenia konkretnego powstają zaczątki myślenia abstrakcyjnego, słowno-pojęciowego, oderwanego od działania i opartego na wewnętrznych procesach. Myślenie konkretne nie zanika jednak i występuje w różnych rodzajach działalności. Przejścia między poszczególnymi etapami myślenia mają charakter płynny i elementy myślenia konkretnego i abstrakcyjnego mogą ze sobą współistnieć. Opierając się na obrazach - spostrzeżeniach i wyobrażeniach, bądź na pojęciach myślenie polega na analizie i syntezie, porównywaniu, uogólnianiu, klasyfikowaniu, rozumowaniu" (M.Kwiatowska, 1984, s. 176).
Analiza - myślowe rozdzielanie danych całości, a przez to wykrywanie ich części składowych.
Synteza - myślowe scalanie rozdzielonych w analizie elementów. Prowadzi do pewnego przekształcenia sytuacji w umyśle jednostki, ponieważ elementy zostają łączone w nowy sposób, a nawet mogą być dołączone składniki znane z uprzedniego doświadczenia.
Porównywanie - operacja zestawiania ze sobą przedmiotów, zjawisk lub sytuacji, a następnie ujmowania podobieństw i różnic między nimi. Porównywanie przeprowadza się zwykle z punktu widzenia jakiejś wyabstrahowanej cechy, a jego celem jest dokonanie określonego wyboru. Uogólnianie - polega na ujmowaniu właściwości wspólnych dla jakiejś klasy rzeczy i zjawisk. Dzięki tej operacji uwalniamy się jednostkowości wyodrębnionych przez abstrakcję cech przedmiotów, zjawisk i sytuacji. Uogólniając odrzucamy to, co jest jednostkowe, a zatrzymujemy to, co jest wspólne. Wymienione operacje myślowe są ściśle ze sobą związane i wzajemnie się warunkują w rzeczywistym przebiegu procesu myślenia. Analiza, synteza, porównywanie, uogólnianie występują na każdym poziomie myślenia, czy to w płaszczyźnie konkretnej, czy w słowno-pojęciowej. Analiza i synteza u małego dziecka mają charakter zmysłowy, elementarny, a także są niedokładne i wyrywkowe (M.Kwiatowska, 1984, s. 180).
Myślenie dziecka mając charakter konkretny jest zarazem w dużej mierze subiektywne, impulsywne, zależne od bodźców emocjonalnych. Sprawia to, że sądy dzieci są pochopne, naiwne i często błędne. Chwiejność, niejasność pojęć dziecka pociąga za sobą błędy w jego rozumowaniu, zwłaszcza gdy treść jego myślenia wykracza poza wiedzę, jaką posiada. Prawidłowy rozwój myślenia opiera się w rym okresie przede wszystkim na własnej działalności dziecka, dzięki której gromadzi ono zasób doświadczeń, wyobrażeń i pojęć, ćwiczy procesy myślenia na konkretnym materiale. Podstawę rozwoju myślenia powinno stanowić myślenie konkretne, powiązane z działalnością dziecka, oparte napierwszym układzie sygnałowym, na spostrzeżeniachi wyobrażeniach.
Między 7 a 11 rokiem życia myślenie konkretno-wyobrażeniowe przekształca się w słowno-logiczne. Oznacza to, że „ (...) procesy myślowe stają się samodzielną wewnętrzną czynnością poznawczą, w której operowanie pojęciami przebiega zgodnie z regułami logiki. Treścią myślenia staje się nie tylko otaczająca rzeczywistość, lecz także rzeczy i zjawiska, z którymi dziecko jeszcze nigdy się nie stykało" (S.Górski, 1987, s.69). W końcu tego okresu dziecko powinno posiąść umiejętność dokonywania operacji myślowych bez odwoływania się do materiału konkretnego.
„Myślenie w kolejnych stadiach rozwoju opiera się bądź na uogólnieniach danych zmysłowych, bądź na uogólnieniach wyższego rzędu, do których możliwość stwarza mowa. Myślenie ma więc zawsze, choć w różnym stopniu, uogólniony charakter i wskutek tego może odzwierciedlać obiektywną rzeczywistość, prowadzić do wykrywania niedostępnych zmysłowemu spostrzeganiu abstrakcyjnych właściwości, wzajemnych zależności rzeczy i zjawisk, praw jakim podlega życie społeczne" (M.Kwiatowska, 1984, s. 181). W okresie starszego wieku szkolnego przejawiają się i kształtują zasadnicze właściwości dojrzałego myślenia, które bywa określane jako myślenie abstrakcyjne, formalne, logiczne, obiektywne i krytyczne. Dzieje się to pod wpływem działania wszystkich podstawowych czynników rozwoju, wśród których nauczanie i kontakty społeczne z innymi ludźmi mają szczególnie duże znaczenie .
Pamięć - jako właściwość psychiczna człowieka„ (...) nie jest gotową od urodzenia zdolnością, lecz zmienia się z wiekiem jakościowo,
a niektóre jej przejawy wykazują też wyraźny wzrost ilościowy. Dotyczy to pamięci krótkotrwałej jak też długotrwałej. Dla pamięci krótkotrwałej charakterystyczny jest kod obrazowy - rejestrowanie informacji bodźcowych w formie obrazów zmysłowych, natomiast do magazynu pamięci długotrwałej informacje te zostają przeniesione w postaci semantycznej, przy ich zapamiętaniu i przechowywaniu odgrywa rolę znaczenie elementów, ich sens"(M.Przetacznik -Gierowska, G.Makiełło- Jarcza, 1985, s. 126).
Duże zastosowanie praktyczne ma podział pamięci na bezpośrednią i odroczoną. „ Wskaźnikiem pamięci bezpośredniej jest natychmiastowe odtwarzanie materiału, gdy tymczasem poziom pamięci odroczonej badamy sprawdzając, ile materiału rozpoznaje się lub reprodukuje po upływie pewnego czasu, ile zaś uległo zapomnieniu" (M.Przetacznik, G.Makiełło- Jarcza, 1985,s.l27). Doświadczenie dziecka kształtuje się głównie na podłożu pamięci długotrwałej. Pamięć ta ma w pierwszych latach życia przede wszystkim charakter mimowolny. Dzieci nie stawiają sobie specjalnego zadania zapamiętania jakiegoś faktu, zdarzenie po to, żeby go potem odtworzyć. Zapamiętywanie czy przypominanie sobie czegokolwiek nie stanowi odrębnego celu działania, lecz jest włączone w rozmaite formy aktywności dziecka.
W okresie przedszkolnym pojawiają się zaczątki pamięci dowolnej. Sprzyjają temu sytuacje, w których dziecko musi zapamiętać jakieś polecenie lub przypomnieć sobie obowiązujące je nakazy i zakazy. Chęć przypomnienia sobie czegoś w konkretnym działaniu obserwuje się na ogół wcześniej u dzieci niż zamiar zapamiętania i wyuczenia się na pamięć. „Pamięć mając udział w gromadzeniu przez dziecko wszelkich doświadczeń umożliwia mu rozwój w drodze uczenia się, opiera się na dłuższych, bardziej trwałych śladach bodźców przechowywanych przez korę mózgową" (M.Kwiatowska, 1984, s. 172).
W wieku przedszkolnym pamięć rozwija się przede wszystkim w toku działalności i ma formę konkretno-obrazową, obejmuje spostrzeżenia i wyobrażenia. Skojarzone z nimi słowa wzmacniają u dziecka działanie pamięci, a wraz z mową i myśleniem rozwija się jego pamięć słowna. U małego dziecka pamięć zależna jest w silnym stopniu od podłoża emocjonalnego, ma charakter mimowolny, jest nietrwała, małopojemna i niedokładna, przechowuje przede wszystkim doświadczenia zabarwione uczuciowo-przyjemne lub przykre
i zależnie od tego może być niekiedy zadziwiająco dokładna i trwała.
W starszym wieku przedszkolnym wzrasta pojemność pamięci i zdolność zapamiętywania, wzrasta również dokładność w zapamiętywaniu, wierność pamięci, ale nie rnożna na niej zbytnio polegać. W okresie tym rozwija się również pamięć słowna, mechaniczna i logiczna. Dzieci w rym wieku nieco lepiej zapamiętują to, co ma sensowne znaczenie. Mimowolnie, również, bez wysiłku przyswajają sobie długie partie tekstów z książek, które są dla nich interesujące i ciekawe. Na równi z logiczną działa pamięć mechaniczna dziecka. Dziecko zapamiętuje więc łatwo nawet materiał nie powiązany sensownie, ponieważ jest wrażliwe na samo brzmienie słów i ich rytm.
„ Pod koniec okresu przedszkolnego można już jednak obserwować przejawy pamięci dowolnej. Przy tym zamiar zapamiętania występuje u dziecka później niż świadoma chęć przypomnienia sobie czegoś. Na rozwój pamięci dowolnej mają wpływ przede wszystkim gry dydaktyczne, w których warunkiem uczestnictwa jest nauczenie się odpowiednich reguł, uczenie się tekstów, polecenia i zadania stawiane dzieciom przez dorosłych" (M.Kwiatowska, 1984, s. 174).
W okresie szkolnym pamięć stanowi jeden z ważniejszych czynników umożliwiających rozwój intelektualny dziecka. Szczególnie doniosłą rolę odgrywa ona w procesie uczenia się. Ewolucja zapamiętywania łączy się z doskonaleniem się uwagi dowolnej. Dziecko w trwały sposób zapamiętuje to, na co skierowana jest jego uwaga. Po drugie, formowanie się pamięci związane jest z rozwojem myślenia dziecka, „ (...) rozwój myślenia logicznego warunkuje rozwój pamięci, która wpływa z kolei na rozwój myślenia" (S.Górski, 1987, s.66).
W młodszym wieku szkolnym dokonuje się doniosły przełom w rozwoju pamięci. „ Pamięć mechaniczna zaczyna przekształcać się w pamięć logiczną, pamięć dziecka zaczyna zatracać charakter obrazowo-konkremy, nabywając cech abstrakcyjno-logicznych. Dziecko coraz częściej logicznie uczy się tekstu, sensownie reprodukując jego treść własnymi słowami. Wzrasta również produktywność zapamiętywania" ( S.Górski, 1987, s.67). W okresie szkolnym następuje bardzo wyraźny skos jakościowy w procesie zapamiętywania i począwszy od tego okresu pojemność, szybkość i trwałość zapamiętywania wzrasta wraz z wiekiem dziecka, powiększa się również zakres pamięci bezpośredniej - dziecko potrafi powtórzyć coraz więcej usłyszanych elementów wypowiedzi, uczy się stawiać przed sobą zadanie zapamiętania i zdobywa pewną kontrolę nad swą pamięcią.
Pierwotna forma uwagi „ (...) występuje już w niemowlęctwie wraz z odruchem orientacyjno-badawczym. W okresie przedszkolnym żywy odruch orientacyjno-badawczy powstaje pod wpływem nagłych zmian w otoczeniu, przyjmuje wtedy czynną postawę, pragnie wejść w bliski kontakt z tym, co je zainteresowało. Jego uwagę przyciąga szczególnie ruch, barwa przedmiotów, dźwięki, jakie one wydają" ( M.Kwiatowska, 1984, s. 162). Uwaga u małego dziecka ma charakter mimowolny i jest rozproszona, nietrwała, niepodzielna Dziecko skupiają odruchowo na tym, co je zaciekawia. U małego dziecka słabo jeszcze występuje uwaga dowolna, zależna od nakazu woli i wynikająca z konieczności skupienia się na tym, co jest obiektywnie ważne, choć subiektywnie mało interesujące. „ Mimo zainteresowania daną czynnością, uwaga dziecka podlega fluktuacji i łatwo odwraca się, na krótszą lub dłuższą chwilę, pod wpływem różnych bodźców zewnętrznych lub wewnętrznych, np. zmęczenia, odpływu zainteresowania" (M.Kwiatowska, 1984, s. 163). Niektóre dzieci mają duże trudności w skupieniu uwagi. Łączy się to z nadruchliwością, przerzucaniem się od czynności do czynności, przyczyną czego jest wzmożona pobudliwość dziecka wywołana chwilowym zmęczeniem lub będąca przejawem trwalszych zaburzeń nerwowych. „ Stopień koncentracji uwagi i umiejętności skupiania uwagi dowolnej zależą od indywidualnych właściwości dziecka, na przykład od jego temperamentu" ( M.Przetacznik, G.Makiełło-Jarcza, 1985, s. 121). Dzieci spokojne, flegmatyczne łatwiej i dłużej koncentrują się na jakiejś czynności niż dzieci żywe i ruchliwe.
W okresie szkolnym uwaga zupełnie nabiera cech dowolności - to dziecko zwraca swoją uwagę na określone właściwości spostrzeganego przedmiotu może ją utrzymać na nim przez dłuższy czas. Od momentu wstąpienia w wiek szkolny zmiany jakościowe w rozwoju uwagi są bardziej znamienne. „ Stopniowo dzieci coraz bardziej świadomie koncentrują uwagę na temacie lekcji i potrafią utrzymywać ją własnym wysiłkiem woli, nawet jeśli dany rodzaj pracy nie jest szczególnie dla nich ciekawy. Podstawą kształtowania się uwagi dowolnej dziecka jest to, że ludzie dorośli w jego otoczeniu aktywizują ją i kierują nią za pomocą różnorodnych bodźców i środków, dzięki czemu ono samo staje się zdolne do kontrolowania swej uwagi" (M.Przetacznik, 1985, s. 121). Dla dzieci w wieku szkolnym charakterystyczne jest kierowanie uwagi na otoczenie zewnętrzne. Jednak pod koniec tego okresu przedmiotem uwagi stają się także własne cechy i czynności psychiczne dziecka. Z czasem, na skutek różnych metod aktywizowania tworzy się i utrwala tzw. nawyk uważania, który staje się ważną cechą psychiki dziecka. „ Rozwój uwagi, który dokonuje się głównie pod wpływem procesu nauczania szkolnego, polega na formowaniu się zasadniczych jej cech: zdolności do koncentracji, trwałości i przerzutności. Uwaga nasila się i staje się trwalsza wówczas, gdy przejawiają oni zainteresowanie i aktywność oraz umieją podejmować wysiłki w pracy szkolnej. Na rozwój uwagi dziecka duży wpływ wywiera więc własna aktywność" (S.Górski, 1987, s.66). Ważnym czynnikiem jest kierowanie uwagą dzieci przez dorosłych i to zarówno kształtowanie dowolnej uwagi, jak też podtrzymywanie ich uwagi mimowolnej.
Rozwój uwagi umożliwia dzieciom dokonywanie dokładniejszych
spostrzeżeń. W wieku przedszkolnym spostrzeżenia mają jeszcze charakter przypadkowy, gdyż są zależne od mimowolnej uwagi dziecka i działania bodźców emocjonalnych. Są one ogólnikowe, chaotyczne i błędne. „ Dziecko spostrzega głównie, narzucające się zmysłowo cechy przedmiotów i zjawisk, a równocześnie koncentruje się na szczegółach, które są dla niego interesujące.
Zdolność spostrzegania zależna jest przede wszystkim od normalnego funkcjonowania organu wzroku i słuchu. Rozwój zdolności spostrzegania zakłócają również zaburzenia motoryczne. Spostrzeżenia dokonywane w bezpośrednim zetknięciu z rzeczywistością pozostawiają w korze mózgowej ślady, umożliwiające powstawanie wyobrażeń" (M.Kwiatowska, 1984, s. 167).
Wyobraźni dzieci przypisuje się charakter mimowolny i odtwórczy.
Jest ona mało zależna od woli dziecka, trudno jest mu umyślnie przywołać do świadomości wewnętrzne obrazy, które są zazwyczaj wyobrażeniami odtwórczymi, a więc śladem spostrzeżeń gromadzonych przez dziecko w zetknięciu z otaczającą rzeczywistością. Mimo to wyobraźnia dziecka jest żywa. Jej grę pobudzają głównie przeżycia emocjonalne, pragnienia i marzenia, jakie dzieci mają zwłaszcza w późniejszych latach. „Wyobraźnia spełnia ważną funkcję nie tylko w rozwoju myślenia dziecka, ale również w jego osobistym życiu uczuciowym. Żywość wyobraźni i jej twórcze cechy są w dużej mierze zależne, jak się wydaje, od indywidualnych skłonności dzieci" (M.Kwiatowska, 1984, s.169).
Rozwój społeczno-moralny polega na „ (...) zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie" ( M.Przetacznik-Gierowska, 1985, s. 186 ). Dziecko od chwili urodzenia przebywa w środowisku specyficznie ludzkim, pierwsze kontakty w jakie wchodzi inicjowane są przez dorosłych. W rozwoju społeczno- moralnym dziecka główną rolę odgrywa środowisko rodzinne, zwłaszcza rodzice, ich stosunek do dzieci i atmosfera domowa. Spokojna atmosfera rodzinna, zgodne współdziałanie, pielęgnowanie wartości moralnych oraz rozsądna miłość rodziców należą do podstawowych warunków sprzyjających rozwojowi osobowości dziecka i kształtujących formy jego zachowania.
Kontakty społeczne dziecka w wieku niemowlęcym ograniczają się zasadniczo do domu rodzinnego lub do terenu instytucji, w której się ono wychowuje, i dotyczą głównie osób dorosłych. Zachowania społeczne dziecka różnicują się z każdym miesiącem. Niemowlę stara się zwrócić na siebie uwagę dorosłych śmiechem, popiskiwaniem, wymachiwaniem raje, podskakiwaniem. W miarę opanowania czynności lokomocyjnych i werbalnych dziecko zaczyna samo nawiązywać kontakty z dorosłymi, a także z rówieśnikami. Małe dziecko pozostaje pod stałą opieką dorosłych i z nimi najczęściej wchodzi w różnego rodzaju interakcje. Dorośli wprowadzają dziecko w świat wytworów społecznych. Grupą społeczną oddziałującą na przebieg socjalizacji jest głównie rodzina. Każdy z jej członków pełni role społeczne, najważniejsze z nich to role rodzicielskie.
W okresie przedszkolnym poszerza się płaszczyzna kontaktów dziecka z otoczeniem. Uczy się ono współżyć z innymi, zaczyna coraz bardziej rozumieć wymagania społecznego i się z nimi liczyć. „ Każde dziecko w trakcie rozwoju społecznego przejawia wiele form zachowania, które można uznać za aspołeczne. Można uznać, że są one próbą egocentrycznego protestu jednostki, której grupa społeczna narzuca różne formy zachowania. Najczęściej spotykanymi w wieku przedszkolnym niespołecznymi formami zachowania są negaty-wizm, upór, agresywność, rywalizacja, zazdrość zachowanie władcze" (M.Przetacznik, G.Makiełło-Jarcza, 1985, s.189).
W rozwoju społeczno-moralnym wyróżnia się etap heteronomii i autonomii. „ Moralność heteronomiczna przejawia się w dostosowaniu postępowania do norm mających dla jednostki charakter zewnętrznej konieczności. Pobudki, jakimi się człowiek wtedy kieruje, wynikają głównie z dążenia do celów osobistych, mimo że w pewnych granicach wiążą się z jego potrzebami społecznymi. Wyrazem moralności autonomicznej jest postępowanie podporządkowane normom etycznym, przyjętym za własne z wewnętrznej potrzeby. Postępowanie takie połączone z poczuciem odpowiedzialności regulowane jest przez samoocenę sumienia i ma na względzie dobro innych" (M.Kwiatowska, 1984, s.229). W postępowaniu małych dzieci znajduje wyraz moralność heteronomiczna. Dorośli korygują i oceniają dziecka zachowanie odpowiednio do norm, które są dla dziecka wymaganiami z zewnątrz.
„W wieku przedszkolnym postępowanie dziecka wypływa jednak nie tylko z pobudek wyłącznie subiektywnych, lecz również w pewnym stopniu społecznych. Dziecko uspołecznia się przede wszystkim, gdy ma ono autorytet starszych, ceni ich opinię. W późniejszym okresie dziecko zaczyna również liczyć się z opinią grupy rówieśniczej, co może się odnosić do czynów pożądanych, jak i niewłaściwych. Ujemne cechy społecznego zachowania dochodzą do głosu zwłaszcza u dzieci nadpobudliwych, a także u dzieci, które przejawiają zaburzenia emocjonalne. Kształtowaniu się pozytywnych cech społecznych w zachowaniu dziecka sprzyjają dobre warunki jego rozwój u i właściwa atmosfera wychowawcza" (M.Kwiatowska, 1984, s.230).
W procesie rozwoju moralno-społecznego ważną rolę odgrywa naśladownictwo i upodobanie się do innych - identyfikacja. Małe dziecko jest szczególnie skłonne upodabniać się do osób bliskich, których zachowanie jest dla niego wzorem do naśladowania. Również na uczenie się społecznego zachowania wpływ mają stosowane kary i nagrody. Nagrody dają dziecku satysfakcję emocjonalną, wzmacniają nawyk właściwego postępowania. Kary odpowiednio dobrane mogą powstrzymywać od czynów mających przykre konsekwencje.
W okresie szkolnym kierunek tego rozwoju przebiega od „ (...) wczesno-dziecięcego egocentryzmu do nabywania społecznych pojęć i form obcowania z rówieśnikami. Dziecko powinno osiągnąć już taki poziom rozwoju społecznego, który umożliwia mu harmonijne współżycie z zespołem rówieśniczym. Opanowuje podstawową wiedzę społeczną o życiu, działalności i hierarchicznej strukturze takich grup, jak np. klasa, grupa podwórkowa, rodzinna, a także o ich związkach z życiem społeczeństwa" (M.Kwiatowska, 1984, s.250). Ma ukształtowane poglądy i przekonania społeczno - moralne na sprawy bliskiego mu środowiska społecznego. Dziecko umie już dostrzegać zjawiska życia społecznego w grupach sobie bliskich, rozwiązuje konflikty własnej grupy, pełni role rodzinne i szkolne, potrafi przewidywać następstwa swoich czynów.
Decydującą rolę w rozwoju społeczno-morałnym dziecka odgrywa również wychowanie, które liczy się z ogółem czynników warunkujących zdrowy i prawidłowy rozwój dziecka. Do podstawowych zadań należy zapewnienie dzieciom warunków prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego korzystnie oddziałujących na ich równowagę nerwową i emocjonalną. Niezastąpionym czynnikiem w rozwoju jest dobry kontakt z dorosłymi, wynikający z życzliwości do dziecka i chęci porozumienia się z nim. ,,(...)Ważną rolę odgrywają przeżycia w kontakcie dziecka ze sztuką, przeżycia pobudzone przez utwory literackie, piosenki, słuchowiska i widowiska. Dzięki nim poszerza się doświadczenie społeczne dzieci, pogłębia się zdolność rozumienia innych ludzi, ich losów. Wyobraźnia i sztuka przyczynia się również do rozwoju uczuć ogólnoludzkich, poczucia więzi z innymi ludźmi" (M.Kwiatowska, 1984, s.250). W postępowaniu dzieci występują duże różnice zależnie od tempa rozwoju,właściwości indywidualnych i wpływów jakie działają na dziecko w danym środowisku. „ (...) Sylwetka społeczno-moralna dziecka kształtuje się wraz z rozwojem jego woli, zadatków charakteru i osobowości" (M.Kwiatowska,1984,s.237).
W rozwoju psychicznym dziecka bardzo istotną rolę odgrywa zabawa. Różne rodzaje zabaw odpowiednio dobranych do wieku i możliwości psychofizycznych dziecka, poza doskonaleniem sprawności ruchowej i manualnej, ćwiczą koordynację wzrokowo-ruchową, uczą spostrzegania, obserwowania, kojarzenia pojęć, logicznego myślenia. Dzięki zabawie doskonalą się procesy myślenia, wzbogaca się wyobraźnia dziecka, powiększa się zasób słów i kształtuje życie uczuciowe. Dziecko zaczyna opanowywać umiejętność koncentracji uwagi, uczy się wytrwałości, współdziałania z grupą i przystosowania się do otoczenia.
„Prawidłowy rozwój czyni z dziecka istotę radosną, aktywną i ciekawą otaczającego świata. Bogaci się również skala uczuć dziecka, a reakcje i doświadczenia emocjonalne stanowią ważne drogi poznawania i odkrywania rzeczywistości. Rozwój psychiki jest wynikiem rozwoju struktury i funkcji układu nerwowego. Stan tego rozwoju w każdym okresie życia decyduje więc o poziomie procesów i właściwości psychicznych. Proces rozwoju jednak nie dokonuje się spontanicznie, lecz wymaga aktywności samego dziecka, organizowanej i kierowanej przez dorosłych" (S.Górski, 1987, s.7)