Doświadczenia i eksperymenty przyrodnicze dzieci w wieku przedszkolnym

Ciekawość i chęć poznania otaczającego świata to wyznaczniki aktywności oraz zachowania każdego dziecka. W sposób naturalny oraz intuicyjny podejmuje ono próby badania najbliższej sobie rzeczywistości. Najczęściej przejawia swoją aktywność poprzez spontaniczne działanie na przedmiotach rzeczywistych lub ich symbolicznych zastępnikach, zabawę, zadawanie pytań czy obserwację.
Nowa podstawa programowa wychowania przedszkolnego, obowiązująca od roku szkolnego 2017/2018, określa zadania przedszkola. Zadania te to min.:
• wspieranie wielokierunkowej aktywności dziecka poprzez organizację warunków sprzyjających nabywaniu doświadczeń w fizycznym, emocjonalnym, społecznym i poznawczym obszarze jego rozwoju;
• tworzenie warunków umożliwiających dzieciom swobodny rozwój, zabawę;
• wspieranie aktywności dziecka podnoszącej poziom integracji sensorycznej
i umiejętności korzystania z rozwijających się procesów poznawczych;
• wspieranie samodzielnej dziecięcej eksploracji świata, dobór treści adekwatnych do poziomu rozwoju dziecka, jego możliwości percepcyjnych, wyobrażeń
i rozumowania, z poszanowaniem indywidualnych potrzeb i zainteresowań;
• wzmacnianie poczucia wartości, indywidualność, oryginalność dziecka oraz potrzeby tworzenia relacji osobowych i uczestnictwa w grupie;
• tworzenie warunków pozwalających na bezpieczną, samodzielną eksplorację otaczającej dziecko przyrody, stymulujących rozwój wrażliwości
i umożliwiających poznanie wartości oraz norm odnoszących się do środowiska przyrodniczego, adekwatnych do etapu rozwoju dziecka.
Realizacja ww. zadań przedszkola w pełni spełnią organizowane przez nauczyciela proste doświadczenia i eksperymenty dla dzieci. Jego rolą jest więc stwarzanie
i organizowanie szeregu sytuacji wychowawczo – dydaktycznych, w których dziecko będzie miało możliwość swobodnego czy ukierunkowanego działania.
Walory i efektywność metod opartych na doświadczaniu i eksperymentowaniu są niezaprzeczalne. Przyczyniają się do rozwoju poznawczego dziecka. Angażują wszystkie zmysły dziecka, sprzyjając poznaniu polisensorycznemu. Dają także możliwość oddziaływania na jego sferę emocjonalną. Bezpośredni udział w działaniach przysparza im licznych emocji, wrażeń, radości z samodzielnego wykonywania różnorodnych czynności, zaciekawienia przebiegiem i wynikiem eksperymentu, oczekiwania na jego wynik, jak
i satysfakcji czy poczucia odniesionego sukcesu.
Zabawa badawcza, czyli różnorodne działania praktyczne dzieci to nic innego, jak przeprowadzanie przez nie doświadczeń i eksperymentów na zróżnicowanym materiale przyrodniczym. W trakcie ich wykonywania dziecko posługuje się wyobraźnią, dokonuje analizy swoich spostrzeżeń, staje się inicjatorem i obserwatorem zachodzących zmian. Podejmuje wielu procesów myślowych takich, jak wnioskowanie, ustalania przyczyn
i skutków zaistniałych zjawisk. Następuje także wsparcie rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych takich, jak koordynacja wzrokowo – ruchowa, sprawność manualna, umiejętność koncentracji uwagi, uważnego i efektywnego słuchania. Przeprowadzanie
i eksperymentowanie wyzwala w dzieciach różnorodne przeżycia i emocje, co wspiera efektywność procesu uczenia się, daje możliwość współpracy z rówieśnikami i osiągania wspólnych celów czy realizacji wyznaczonych zadań. Zabawy badawcze niewątpliwie są zajęciem kreatywnym. Poprzez badanie właściwości świata przyrody ożywionej
i nieożywionej dziecko rozwija umiejętność przezwyciężania napotkanych przeszkód, kształtuje swoją zdolność do rozwiązywania problemów, znajdowania nowych pomysłów poprzez samodzielnie podejmowane działanie.
Przygotowując doświadczenia i eksperymenty przyrodnicze dla dzieci należy uwzględnić następujące wskazówki, aby spełniły one zadania kształcące, wychowawcze czy poznawcze:
• dostosowanie stopnia trudności doświadczenia i eksperymentu do możliwości psychofizycznych dziecka – prostota działania;
• możliwość przeprowadzenia kolejnych czynności, zarówno manualnych, jak i myślowych doświadczenia i eksperymentu przez dziecko – aktywność dziecka;
• znajomość wyniku doświadczenia i eksperymentu przez nauczyciela;
• gotowość, ukierunkowanie uwagi dziecka na przyjęcie nowych lub potwierdzenie znanych mu informacji;
• dokładnie i systematycznie prowadzona obserwacja dziecka, wykonującego dane doświadczenie czy eksperyment;
• doświadczenie i eksperyment winien kształtować u dziecka postawę samodzielnego badania danego obiektu czy zjawiska przyrodniczego.
Przebieg poszczególnych doświadczeń i eksperymentów przyrodniczych winien uwzględniać następujące etapy:
• stworzenie sytuacji problemowej;
• poszukiwanie hipotez w oparciu o dotychczasowe doświadczenia, posiadane informacje;
• weryfikowanie hipotez w trakcie wykonywania doświadczenia czy eksperymentu;
• ustalenie i sformułowanie prawidłowych rozwiązań;
• utrwalenie zdobytych informacji, np. w formie rysunku, zabawy, udzielania odpowiedzi;
• zastosowanie zdobytych wiadomości w nowych sytuacjach.
Przykłady doświadczeń i eksperymentów przyrodniczych:
1. Doświadczenia i eksperymenty z wodą:
• Rozpuszczalność substancji w wodzie (potrzebne materiały to szklanki
z przezroczystego szkła, łyżeczki, sól, cukier, miód, sproszkowana kreda, piasek, ziarenka ryżu, woda);
• Kolejne czynności: do szklanek wlej wodę. Do każdej dodaj łyżeczkę innej substancji. Mieszaj przez minutę zawartość szklanek. Zwróć uwagę, które substancje się rozpuściły, a które osiadły na dnie.
• Jak to wyjaśnić? Woda dostaje się pomiędzy cząsteczki substancji rozpuszczalnych
i je oddziela. Gdy woda nie jest w stanie dostać się pomiędzy cząsteczki danej substancji, mamy do czynienia z substancją nierozpuszczalną.
2. Doświadczenia i eksperymenty z powietrzem:
• Gorące i zimne powietrze (potrzebne materiały to kwadratowa kartka o boku 20cm, ołówek, nożyczki, szpulka nici, podgrzewacz, np. świeczka);
• Kolejne czynności: narysuj na papierze spiralę i wytnij ją według narysowanych linii. Zawieś powstałą spiralę na nitce i przytrzymuj ją nad podgrzewaczem.
• Jak to wyjaśnić? Ciepłe czy gorące powietrze unosi się do góry. Gdy dociera do spirali przedostaje się między jej pasami, popychając je. Dlatego spirala się porusza.
3. Doświadczenia i eksperymenty ze światłem:,
• Jak powstaje cień? (potrzebne materiały to latarka/lampka, dowolna zabawka);
• Kolejne czynności: postaw stolik przy ścianie i połóż na nim zabawkę. Upewnij się, że odległość między ścianą, a zabawką to ok. pół metra. Wyłącz wszystkie źródła światła w pomieszczeniu, w którym przebywasz. Ustaw za zabawką lampkę/latarkę i włącz ją. Przysuń lampkę/latarkę bliżej zabawki.
• Jak to wyjaśnić? Gdy cokolwiek staje światłu na drodze, z przeszkodą powstaje cień. Jeśli źródło światła jest większy niż oświetlany przedmiot, powstały cień jest jaśniejszy na brzegach, a ciemniejszy w środku. Gdy źródło światła jest mniejsze, dzieje się odwrotnie.
4. Doświadczenia i eksperymenty ze zjawiskami naturalnymi:
• Wybuch wulkanu (potrzebne materiały to mąka, sól, woda, miska, mała szklanka, ocet, czerwony barwnik spożywczy, soda oczyszczona);
• Kolejne czynności: Z mąki, soli i wody przygotuj masę solną. Otocz nią szklankę tak, aby tworzyło odwrócony stożek. Brzegi szklanki nie mogą być widoczne. Całość wstaw do dużej miski. Do szklanki wlej ocet, dodaj kilka kropel barwnika i wymieszaj. Wsyp łyżkę sody oczyszczonej do szklanki.
• Jak to wyjaśnić? Gdy mieszamy ocet z sodą oczyszczoną powstaje gaz, zwany dwutlenkiem węgla. Tworzy on w occie bąbelki gazu. Powstaje przy tym tak dużo piany, że wydostaje się ona ze szklanki/wulkanu.
5. Doświadczenia i eksperymenty z roślinami:
• Zawsze do światła (potrzebne materiały to doniczka, ziemia ogrodowa, nasiona fasoli, kartonowe pudełko, czarna farba, nożyczki);
• Kolejne czynności: Posadź nasiona fasoli w doniczce, a następnie podlej. Wytnij w pudełku niewielki otwór. Pudełko pomaluj od środka czarną farbą. Wewnątrz pudełka możesz przykleić kawałki kartonu, będące dodatkową przeszkodą dla rośliny. Wstaw doniczkę do pudełka i zamknij je. Codziennie odkrywaj pudełko, aby zobaczyć, co się dzieje wewnątrz.
• Jak to wyjaśnić? Rośliny do wzrostu potrzebują światła. Wyczuwają, skąd płynie światło i zawsze reagują wzrostem w tym kierunku.
6. Doświadczenia i eksperymenty z magnesem:
• Przyciąganie (potrzebne materiały to magnes w kształcie podkowy, szklanka, woda, piasek, igła);
• Kolejne czynności: Włóż igłę do szklanki i przysyp ją piaskiem. Przystaw magnes do ściany szklanki. Powtórz te same czynności, ale zamiast piasku do szklanki wlej wodę. Spróbuj wydostać igłę, przesuwając magnes.
• Jak to wyjaśnić? Magnetyzm występuje także pod wodą. Siła przyciągania oddziałuje przez wodę pomimo tego, że ściany szklanki rozpraszają część siły magnetycznej.

opracowała:
Danuta Dacewicz
BIBLIOGRAFIA
• Aznar G.: Eksperymenty są super! Sekrety chemii, biologii, fizyki...”. Wydawnictwo ARKADY, Warszawa 2012;
• Brylińska I.(red.): Eksperymenty i zabawy przyrodnicze w przedszkolu. Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., Warszawa 2012;
• Budniak A.: Edukacja społeczno – przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym
i młodszym szkolnym. IMPULS, Kraków 2009;
• Burnir D.: 101 szkolnych doświadczeń przyrodniczych. MUZA SA, Warszawa 1999;
• Chauvel D. i P.: Środowisko w wychowaniu przedszkolnym. Wydawnictwo CYKLADY, Warszawa 2000;
• Elbanowska S.: Przyroda nieożywiona w wychowaniu przedszkolnym. WSiP, Warszawa 1983;
• Frątczakowie E. i J.: Kącik przyrody w wychowaniu przedszkolnym. WSiP, Warszawa 1979;
• Hansch S., Wensky G., Eichhorn J.: W szkole. Propozycje ćwiczeń, zabaw
i eksperymentów. JEDNOŚĆ, Kielce 2007;
• Kielar – Turska M.: Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata. WSiP 1992;
• Studzińska M.: Dzieci przedszkolne poznają przyrodę ożywioną. WSiP, Warszawa 1989;
• Taylor B.: Zabawa i nauka. Powietrze i latanie. Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1991;
• Zioło I.: Edukacja środowiskowa na poziomie nauczania zintegrowanego. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2002;
• „101 eksperymentów z roślinami”. Jedność, Kielce 2010;
• „101 eksperymentów z wodą”. Jedność, Kielce 2010.