Uwarunkowania powodzeń i niepowodzeń szkolnych dzieci

Pojęcie powodzenia i niepowodzenia w nauce szkolnej możemy i musimy rozpatrywać zawsze łącznie. W nauczaniu bowiem, kiedy kończy się powodzenie wówczas zaczyna się niepowodzenie i odwrotnie.
Według Czesława Kupisiewicza mówiąc o niepowodzeniach szkolnych lub niepowodzeniach dzieci i młodzieży w nauce szkolnej, mamy na myśli te sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania.

WARUNKI POWODZENIA SZKOLNEGO

Powodzenie szkolne jest uwarunkowane przez wiele czynników. Do najważniejszych można zaliczyć to wszystko, co wiąże się ze szkołą i nauczycielem, jak również z samym uczniem oraz warunkami społecznymi pracy szkolnej.
Pierwszym z tych czynników jest więc szkoła, a w niej nauczyciele i metody i środki ich działania. Wyniki pracy nauczyciela zależą od atmosfery pracy w szkole oraz od tego, czy ma on dobre przygotowanie pedagogiczne i dydaktyczne, skromne czy bogate doświadczenia. Ważne jest czy ma mniejsze czy większe zdolności, a ponadto pożądane w zawodzie nauczyciela cechy charakteru. Zalicza się tu postawę – społeczną czy egoistyczną, zamiłowanie lub niechęć do pracy nauczycielskiej.
Jednocześnie oprócz tych cech osobistych znaczny wpływ na wyniki wywierają różne momenty o charakterze zewnętrznym, jak np. pozycja społeczna nauczyciela, warunki materialne, zatrudnienie oparte na jednym miejscu pracy, wreszcie warunki życia osobistego na tle środowiska. Metody i środki pracy nauczyciela są znacznie bogatsze, niż te, którymi posługują się przedstawiciele innych zawodów.
Drugim czynnikiem, od którego zależą osiągnięcia, jest sam uczeń. W grę wchodzą takie czynniki, jak jego dojrzałość do nauki na danym szczeblu szkoły, stan jego zdrowia, jego wyposażenie dziedziczne i nabyte. Ważny jest także jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, obok tak wiele w pracy szkolnej znaczących cech woli i charakteru. Uwarunkowania te zwiększają się znacznie wówczas, gdy w nowoczesnej szkole traktuje się ucznia jak podmiot procesu wychowawczego.
Trzecim czynnikiem poważnie wpływającym na powodzenie pracy kształcąco – wychowującej są warunki społeczne, w jakich ta praca przebiega. W ich zakres wchodzą warunki istniejące na terenie szkoły, domu lub internatu i całego środowiska.
Do czynników wpływających na klimat społeczny zaliczamy:
- przewagę emocji pozytywnych,
- niewystępowanie sytuacji konfliktowych,
- zasadnicza zgodność celów, motywacji,
- unikanie zachowań represyjnych: przewaga nagród nad karami,
- sprawiedliwość wobec wszystkich uczestników społeczności szkolnej,
- przewagę więzi osobowych, bezpośrednich, nieformalnych.

PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH

Jan Konopnicki wyróżniał przyczyny:
- ekonomiczno – środowiskowe,
- intelektualne,
- dydaktyczno – programowe.
Za najważniejszą przyczynę o charakterze ekonomiczno – społecznym uważał J. Konopnicki brak opieki nad dzieckiem. Wśród intelektualnych wyodrębnił natomiast przyczyny tkwiące w ogólnym braku zdolności i w specjalnych brakach intelektualnych. Do przyczyn dydaktyczno – programowych zaliczył niewłaściwe kryteria oceny osiągnięć uczniów oraz braki w doborze treści programowych.

ZAPOBIEGANIE NIEPOWODZENIOM

Wiadomo, że najskuteczniejszym sposobem walki z chorobami trapiącymi ludzi jest zapobieganie im. Chorobę jednak sygnalizuje cały szereg wskaźników, które zwracają uwagę otoczenia i lekarza. Jednocześnie zazwyczaj sam chory sygnalizuje otoczeniu te swoje stany. Inaczej jest z niepowodzeniami. Tu obserwacja nauczyciela, mającego często do czynienia z liczną klasą, ogranicza się z reguły do kilku wybranych jednostek. Ogół uczniów czyni w klasie wszystko, aby ukrywać swoje braki.
W tej sytuacji czynnikiem pomocnym może okazać się dobra znajomość procesu powstawania niepowodzeń, ich etiologii.
Sprawą tą zajmowało się kilku polskich badaczy. Ograniczmy się do przedstawienia stanowiska J. Konopnickiego, który wyodrębnił w tym procesie cztery kolejne fazy:
1. Faza ukrytego niepowodzenia – zaczyna się od niezadowolenia ucznia z pracy w szkole, który nie rozumie problemu na lekcji, nie nadąża za rozwiązywaniem zadań, stwierdza, że inni są lepsi. Symptomy tej fazy ukrytego niepowodzenia – zarówno dla nauczyciela i dla rodziców, jak i dla samego ucznia, to brak zainteresowania nauką w szkole oraz brak motywacji do uczenia się.
2. Faza opóźnienia szkolnego – charakteryzuje się brakami, które nawet wbrew dobrym intencjom ucznia uniemożliwiają mu pełne uczestnictwo pracy. Nie mogąc nadążyć za innymi, zaczyna on unikać wykonywania zadań szkolnych. Szczególnie dają mu się we znaki trudności w opanowaniu języka ojczystego i matematyki.
3. Faza jawnego już niepowodzenia – pojawiają się pierwsze oceny niedostateczne. Nauczyciele i rodzice czynią próby przyjścia z pomocą. Jeśli jednak nie są one właściwe, braki się pogłębiają i konflikt między uczniem, a szkołą przekształca się w otwarty bunt ze strony ucznia. Broni się on przed udziałem w życiu klasy. Czuje się wyizolowany z życia szkolnego. Traci wiarę we własne możliwości.
4. Faza czwarta wiąże się już z brakiem promocji do klasy wyższej. Niepowodzenie ucznia osiągnęło już swój punkt szczytowy. Zostało potwierdzone przez szkołę, przyznającą się tym samym do własnego niepowodzenia. Świadomy swojej ułomności uczeń kieruje się często na złą drogę, wchodząc w trwałe konflikty za szkołą, a często także z rodziną i otoczeniem społecznym. Szukając jakiejś aprobaty dla siebie, staje się chętnie członkiem grup rówieśniczych naruszających normy życia społecznego.
Możliwie wczesne wykrycie niepowodzenia i przyjście uczniowi z pomocą to najpewniejszy sposób zapobieżenia niepowodzeniom. Szczególnie skuteczne jest to zapobieganie w pierwszej, ale jeszcze i w drugiej fazie rozwoju niepowodzenia. Sprzyja temu uważna obserwacja tych dzieci, którym nauka zaczyna przysparzać trudności.
Zainteresowanie się nimi, udzielenie im pomocy przez nauczyciela, pochwalenie ich za choćby skromne postępy, zorganizowanie pomocy ze strony rówieśników czy stworzenie grupy wyrównawczej na okres uzupełniania jakichś braków – to poczynania, które mogą ułatwić dzieciom nabranie wiary we własne możliwości i przezwyciężenie kryzysu.
Niepowodzeniom zapobiega też dobra atmosfera wychowawcza w klasie, w szkole jak i w domu.
Sprawa istotnej wagi jest zaangażowanie całej szkoły w zapobieganie niepowodzeniom. Szkoła ma stosunkowo niewielkie szanse na prawienia środowiska, które oddziałuje na młodzież szkolną. Znacznie większe szanse ma w przezwyciężaniu złych wpływów środowiska – już na własnym terenie.

W tym celu niezbędne jest dobre rozpoznanie tych wpływów, a z kolei opracowanie mądrej strategii ich osłabiania i pokonywania.

BIBLIOGRAFIA

1.W. Okoń „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”, PWN, Warszawa 1983
2.J. Konopnicki „Powodzenia i niepowodzenia szkolne”, PZWS Warszawa 1966
3.Cz. Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej”, PWN, Warszawa 1988
4.H. Spionek „Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne”, PWN, Warszawa 1985